VISOKA TEHNIKA KOLA STRUKOVNIH STUDIJA NOVI BEOGRAD

Predmet:Otpornost materijala

Profesor: Mr. Radia unjanin

student: Kojic Davor 116/10

Uvod:

Postupci dobijanja metala ljudima su odavno poznati. U prvo vrijeme metali su korieni u stanju u kakvom su dobijeni iz ruda. krajem devetnajestog vijeka saznalo se da se svojstva metala osjetno mogu mijenjati nekim postupcima prerade (zagrijavanjem pa k ovanjem, valjanjem isl). Od tada se postepeno poelo sa sistematskim istraivanjem osobina metala, odnosno legura, pa se vrtemenom razvila nova grana nauke fizika metalurgija. Njen zadatak je da ispituje fiziko hemijska, posebno strukturna i mehanika svojstva metala i legura, i da unapreuje metode njihovog istraivanja. Ona nastoji da veliki broj podataka koji se vremenom nakupi sredi i svede na ogranien broj principa i osnovnih zakona u cilju racionalnijeg razvoja proizvodnje metala i izbjegavanja isto empirijskog rada. Prema postavkama fizike metalurgije, fiziko hemijska i mehanika svojstva metala, odnosno legura odreena su prirodom atoma i njihovim meusobnim rasporedom u prostoru. Meutim, zbog postojanja greaka u metalnoj strukturi, svojstva metala izraunata na osnovu poznavanja karakteristika atoma i njihovih agregata ne slau se sa vrijednostima dobijenim neposrednim mjerenjem. Prema tome, teorijske postavke fizike metalurgije, uticaji greaka u metalnoj strukturi, odnosno stvarna svojstva metala mogu se pouzdano provjeriti i utvrditi jedino neposredim ispitivanjima i mjerenjima. Jo u vrijeme kada tehnikih metala u primjeni nije bilo mnogo vreno je njihovo odabiranje, bar u pogledu najosnovnijih svojstava. Vremenom se razvio itav niz postupaka ispitivanja kojima je cilj da se svojstva metala to bolje upoznaju i tako to racionalnije iskoriste. Sve vei broj raznovrsnih materijala u primjeni i sve otriji zahtjevi u pogledu kvaliteta nametnuli su potrebu da se izvri standardizacija i propiu osnovna svojstva raznih vrsta materijala, a samim tim i standardizacija postupaka ispitivanja. Danas, praktino. nije mogue zamisliti ni jedno predutee koje se bavi preradom metala, odnosno izradom metalnih proizvoda bez sopstvene laboratorije sa opremom za razliite vrste ispitivanja. Ispitivanje metala ne vri se samo radi utvrivanja svojstava prilikom proizvodnje, ili prijema, ve vrlo esto i radi raznih ekspertiza u svrhu utvrivanja naina upotrebe i odgovornosti koja nastaje usljed nesjelishodne upotrebe. U razvojnim centrima veih industrijskih preduzea i nauno istraivakim institutima ispitivanja se vre u cilju to potpunijeg upoznavanja svojstava metala, kao i u cilju poboljanja tih svojstava, kako bi se dobili materijali za nove proizvode, odnosno nova podruja primjene.

3.

Znaaj ispitivanja metala za razvoj tehnike i dananja dostignua na polju gradnje aviona, automobila, eljeznica, brodova, turbina, mlaznih motora, svemirskih letilica itd. svakako je izvanredno veliki. Veoma rasprostranjena primjena metala kao gradivnih materijala pripisuje se prvenstveno njihovim izvanredo podesnim mehanikim svojstvima visokij vrstoi uz odgovarajuu sposobnost deformisanja. Odreivanje ovih svohstava vri se mehanikim postupcima ispitivanja. S obzirom na nain dejstva sile, vrstu naprezanja i uslove pri kojima se ova svojstva odreuju moe se nainiti vie podjela mehanikih podjela. Prema naini dejstva sile razlikuju se statika i dinamika ispitivanja. Pod statikim ispitivanjima podrazumijevaju se ona koja se obavljaju pri mirnom dejstvu sile tako da napon postepeno raste, obino ne bre od 10 Mpa u sekundi. Kod dinamikog ispitivanja sila djeluje udarom ili se uestano mijenja po odreenom zakonu. Broj promjena optereenja obino se kree u granicama od 3 do 20.000 u minutu. S obzirom na vrstu naprezanja razlikuju se ispitivanja zatezanjem, pritiskom, savijanjem, uvijanjem, smicanjem itd. uz mogunost njihovog kombinovanja. Sva ova ispitivanja mogu se vriti pri statikom ili dinamikom dejstvu sile tako da je mogue ostvariti dosta veliki broj raznih kombinacija. Mehanika ispitivanja najee se vre na sobnoj temperaturi, ali isto tako i na niskim, odnosno povienim temperaturama. Posebnu grupu ine tzv. tehnoloka ispitivanja. Za razliku od mehanikih ispitivanja pri kojima se odreuju svojstva otpornosti, kod tehnolokih ispitivanja vrijednosti dejstvujuih sila nisu od interesa ve se iskljuivo posmatra nain deformisanja, odnosno oteenja usled dejstva spoljnih sila.

4.

1. Ispitivanje zatezanjem

Ispitivanje zatezanjem izvodi se na maini za ispitivanje zatezanjem koja trteba da obezbijedi ravnomjerno prenoenje sile na epruvetu uglavljenu u eljusti maine. Epruveta se u podunom pravcu izlae zateznim silama do prekida, pri emu se na ureaju za registrovanje optereenja prati tok promjene sile. Ispitivanje zatezanjem ponekad se izvodi na gotovim elementima i djelovima konstrukcija, koji su pri eksploataciji izloeni zateznim naprezanjima, da bi im se ustanovila nosivost, odnosno sila potrebna da izazove prekid. Odsjeci ica, traka, betonskog elika, cijevi i profila, jednostavnijeg oblika poprenog presjeka, mogu se bez posebne obrade, neposrednim stezanjem eljustima mai ne, podvrgnuti ispitivanju zatezanjem. Po pravilu, naroito za tanija ispitivanja, od materijala ili elemnata koji se ispituje, izrauju se epruvete cilindrinog ili prizmatinog oblika. Srednji dio epruvete ima manju povrinu poprenog presjeka od krajeva kako bi se osiguralo da prekid nastane u srednjem mjernom dijelu. Ispitivanje zatezanjem, u poreenju sa ostalim statikim postupcima ispitivanja vrstoe, prua najpotpuniju sliku o mehanikim svojstvima metala, pa se stoga najee primjenjuje. Ono se moe izvoditi dok se potpuno ne iscrpi sposobnost deformisanja metala, pa se time mogu dobiti brojni podaci o svijstvima otpornosti, a istovremeno i karakteristini podaci za mogunost deformisanja materijala.

Dijagram napon jedinino izduenje

Ponaanje metalnih materijala pri ispitivanju zatezanjem moe se pregledno predstaviti dijagramom na ijoj je ordinati nanijeta sila koja djeluje na epruvetu u N, a na apscisi trenutno izduenje u mm. Poto na krajevima srednjeg, stanjenog, dijela epruvete, usled dejstva susjednih krajeva, izduenje po presjeku nije ravnomjerno raspodijeljeno, kao osnova za mjerenje uzima se kraa duina, tzv. mjerna duina (l o), iji su krajevi na dovoljnom udaljenju od prelaza ka krajevima epruvete(slika 1).

5.

Slika 1. Epruveta krunog presjeka sa naznaenm mjernom duinom (l o) i duinom cilindrinog dijela ( p)

Ako se na ordinatu nanesu naponi , tj sile svedene na prvobitni presjek epruvete (A o): =F:Ao , a na apscicu trenutno izduenje (l=l t-lo) svedeno na mjernu duinu (l o): =l:lo, dobie se dijagram napon jedinino izduenje, koji pokazuje ponaanje materijala pri ispitivanju zatezanjem nezavisno od dimenzija epruvete. Maine za ispitivanje zatezanjem obino su snadbjevene ureajem za neposredno crtanje dijagrama sila trenutno izduenje. Iz ovako dobijenih dijagrama, meutim, ne mogu se sa dovoljnom tanou, oitati sile, a pogotovo ne izduenja, jer ona, pored izduenja mjerne duine, sadre u sebi i izduenja ostalih djelova epruvete, zatim elastina izduenja eljusti, kao i eventualna klizanja epruvete u eljustima. Ipak, ovako dobijeni dijagrami mogu korisno da poslue za priblinu ocjenu ponaanja materijala pri spitivanju zatezanjem. Karakteristini oblici dijagrama sila trenutno izduenje, odnosno napon jedinino izduenje, prikazani su na sledeoj slici. kriva a odnosi se na krti materijal, a krive b, c i d na razliito ilave materijale. U svom poetnom dijelu kriva ima najee pravolinijski tok, to znai da izmeu sile i trenutnog izduenja postoji linearna zavisnost (Hukov zakon). Trenutna izduenja u ovom podruju su tako mala da se mogu mjeriti samo preciznim instrumentima. Po prestanku linearne zavisnosti (taka p na dijagramu) prirataji duine za jednake prirataje sile postaju sve vei, pa se kriva postepeno savija ka apscisi. Granini napon, do kojeg je izduenje proporcionalno naponu, naziva se granica proporcionalnosti ( p).

Slika 2. Karakteristini oblici dijagrama sila-trenutno izduenje 6.

Ako se epruveta u podruju pravolinijskog porasta napona rastereti, izduenje e nestati. Epruveta ponovo dobija svoju prvobitnu duinu-izduenje je, dakle, potpuno elastino. Pri porastu napona iznad jedne granine vrijednosti (taka E na dijagramu), epruveta se po rastereenju ne vraa u potpunosti na prvobitnu duinu. Ovaj granini napon naziva se granica elastinosti ( e). Odnos napona i jedininog izduenja, ija je vrijednost konstantna u elastinom podruju, predstavlja modul elastinosti E=/. Kod krtih materijala (slika 1-a) lom nastaje uskoro iznad granice elastinosti, dakle prije nego to nastanu vea trajna izduenja epruvete. kod ilavih materijala (slika1 -b,c i d) iznad granice elastinosti kriva se sve vie povija ka apscisi, pri emu, u jednom manje ili vie uzanom podruju, nastaje izrazitija promjena pravca, a ponekad ak i prevoj (slika1-d). Pri porastu napona iznad take koja lei na zaobljenju najmanjeg radijusa, odnosno na prevoju (taka v na dijagramu) nastaje jako plastino deformisanje materijala.

Slika 3. Otro istaknuta granica razvlaenja

Napon pri kome izduenje poinje primjetno bre da raste nego do tada naziva se granica razvlaenja (v). Ona oznaava prelaz elastinog ka plastinom ponaanju metala. U sluaju pada sile, kao na slici 3, razlikuju se gornja granica razvlaenja ( vg) tj. granica od koje napon opada, i donja granica razvlaenja ( vd), do koje napon opada i od koje tee dalje deformisanje epruvete. Granica razvlaenja ima veliki tehniki znaaj za sve materijale iji dijagram sila trenutno izduenje ne pokazuje izraeno podruje teenja, ve stalni porast sile sa priratajem duine. Kod materijala koji nemaju izraeno podruje teenja, umjesto granice razvlaenja, konvencionalno se odreuje napon pri kojem trajno izduenje iznosi 0.2% i ovaj napon se naziva granica 0.2%.

7.

im se daljim zatezanjem iscrpi mogunost deformisanja materijala, nastaje prekid epruvete. Zatezna sila moe ili da raste do prekida (slika 2-b) ili da dostigne neku maksimalnu vrijednost posle koje ponovo opada, dok u jednom momentu ne nastane prekid (slika 2-c i d). Sve dok se ne dostigne maksimalna sila zatezanja epruveta se po cijeloj duini ravnomjerno izduava i suava. Pri daljem zatezanju nastaje na jednom ogranienom dijelu mjerne duine upadljiva kontrakcija suenje presjeka.

Slika 4. Kontrakcija presjeka epruvete posle dostizanja maksimalne sile zatezanja

Deformacije epruvete pri daljem zatezanju ograniene su, uglavnom, na podruje kontrakcije. Udio lokalnog izduenja na mjestu kontrakcije u ukupnom izduenju je razliit za razne materijale., a zavisi, uglavnom, od oblika epruvete. Prekid epruvete obino nastaje na najmanjem presjeku u podruju kontrakcije. Oblik i izgled prekidne povrine zavisi od vrste materijala, njegovog sastava i strukture, a ponekad i od postupka ispitivanja. Kod krtih materijala prekodna povrina je skoro ravna i upravna na podunu osu epruvete. Izgled preloma zavisi od strukture, prije svega od veliine zrna kod krupnozrnastih materijala pojedina kristalna zrna jasno tre (zrnast lom), dok je kod sitnozrnaste strukture, kakva je, na primjer, kod otvrdnutih elika, prekidna povrina glatka. Greke u materijalu. kao ukljuci, upljine i dr. kao i pteenja povrine epruvete, nastala pri obradi, obiljeavanju i sl. mogu znatno da utiu na izgled preloma. Dejstvo greaka i oteenja naroito dolazi do izraaja kod krtih materijala dok je kod jako istegljivih metala, usled prijevremenih plastinih deformacija na ivicama oteenja, ovo dejstvo znatno manje.

8.

1.1.1. Zatezna vrstoa

Statika vrstoa pri ispitivanju zatezanjem naziva se zatezna vrstoa ( M). Ona predstavlja izraunati napon koji proizvodi maksimalna sila zatezanja F M na jedinicu povrine prvobitnog presjeka epruvete:

FM Ao

Oblici i dimenzije epruvete treba da odgovaraju uslovima propisanim standardima. pri ispitivanju, naroito krtih materijala, treba obratiti panju da epruveta bude centrino optereenja, jer usled dodatnih savojnih optereenja moe da nastane prijevremeni prekid. Brzina porasta sile mora da bude takva, da specifino optereenje u materijalu na prelazi 10 Mpa u 1 sekundi, u podruju do granice razvlaenja.

1.1.2. Granica razvlaenja

Granina sila pri kojoj za male promjene vrijednosti sile nastaju osjetno vee promjene duine nego do tada naziva se sila na granici razvlaenja ( v) podrazumijeva se izraunati napon koji proizvodi sila F v na jedinicu povrine prvobitnog presjeka epruvete:

FV Ao

Ako pri granici razvlaenja nastane osjetan pad sile (slika 3-b) zazlikuju se gornja i donja granica razvlaenja. Sila na granici razvlaenja moe se oitati na ureaju za mjerenje sile u momentu kad kazaljka, posle ravnomjernog kretanja u podruju elastinosti, prvi put zastane ili krene unazad. Kod materijala koji u poruju teenja pokazuju pad napona, za granicu razvlaenja usvaja se vrijednost gornje granice razvlaenja a ne donje iako se vrijednosti ove poslednje malo rasipaju. 9.

1.1.3. Granica 0.2%

Ako granica razvlaenja pri ispitivanju zatezanjem nije otro istaknuta, umjesto nje odreuje se granica 0.2 % ( 0.2), tj. napon pri kome trajno izduenje iznosi 0.2 % prvobitne mjerne duine:

0.2

F0.2 Ao

Granica 0.2% moe se odrediti grafiki iz dijagrama napon jedinino izduenje, tako to se na rastojanju od 0.2 % mjerne duine povue prava paralelna sa poetnim pravolinijskim dijelom krive napon jedinino izduenje. Ordinata take presjeka te prave sa krivom napon jedinino izduenje predstavlja traenu granicu 0.2 %.

1.1.4. Granica elastinosti

Granica elastinosti ( E) nekog materijala je granini napon do kojeg ne nastaju nikakve trajne deformacije. S obzirom na tekoe sa kojima je vezano precizno odreivanje ovog graninog napona, jo odavno je usvojeno da se kao praktina vrijednost granice elastinosti uzima napon koji izaziva pouzdano mjerljivu malu vrijednost trajnog izduenja. Ove vrijednosti se kreu izmeu 0.001% i 0.05% mjerne duine. Grafiki se granica elastinosti moe odrediti na slian nain kao i granica 0.2%, stim to se prava paralelna poetnom pravolinijskom toku krive napon jedinino izduenje povlai na udaljenju od 0.01%, odnosno 0.005% mjerne duine.

10.

1.1.5. Granica proporcionalnosti

Najvei napon pri kome jo postoji proporcionalnost izmeu napona i jedininog izduenja (tj. do kojeg vai Hukov zakon) naziva se granica proporcionalnosti p. Kriva napon jedinino izduenje bie, prema tome prava linija. Pri porastu napona iznad ove granine vrijednosti, proporcionalnost izmeu napona i jedininog izduenja nestaje, a izduenje, u odnosu na napon, poinje bre da raste.

1.1.6. Izduenje

Epruveta mjerne duine l o, podvrgnuta dejstvu zatezne sile, izduie se na novu duinu l t, pa e razlika izmeu rastojanja mjernih taaka u bilo kom trenutku ispitivanja i prvobitne mjerne duine l= l t - lo predstavljati priratah duine ili trenutno izduenje. Trenutno izduenje, svedeno na prvobitnu mjernu duinu, predstavlja jedinino izduenje ():

lt lo l lo lo

Izduenje je veoma zavisno od mjerne duine. Ono se sastoji od ravnomjernog izduenja koje nastaje, do momenta dostizanja maksimalne sile zatezanja, ravnomjerno du cijele mjerne duine i izduenja u podruju kontrakcije koje nataje posle dostizanja maksimalne sile zatezanja i gotovo je nezavisno od mjerne duine.

11.

1.1.7. Kontrakcija

Procentualno smanjenje povrine poprenog presjeka epruvete je razlika izmeu prvobitne povrine poprenog presjeka A o i povrine poprenog presjeka u bilo kom trenutku ispitivanja At, svrdena na prvobitnu povrinu poprenog presjeka:

Ao At .100% Ao

Epruvete iji popreni presjek nije krug pokazuju, obino nie vrijednosti kontrakcija od epruveta krunog presjeka (istog materijala).

1.2. Izbor oblika i veliine epruvete

Svojstva otpornosti i drformacija koja se odreuju pri ispitivanju zatezanjem predstavljae karakteristine vrijednosti za jedan metal ukoliko se pri ispitivanju uvijek dobijaju isti rezultati, bez obzira na mjesto (laboratoriju) ispitivanja, ispitivaa, oblik i ve liinu epruvete. To e biti mogue samo ako su ispunjeni izvjesni uslovi koji su stoga propisani standardima. Rezultati ispitivanja nee se meusobno razlikovati ukoliko se, pri ostalim jednakim uslovima ispitivanja, upotrijebe epruvete kod kojih je odnos izmeu mjerne duine i kvadratnog korijena povrine poprenog presjeka jadnak. Vrijednosti ovog odnosa su razliite u raznim zemljama, napr. u SAD 4.48, u Rusiji i Njemakoj 11.3 i 5.65, u Engleskoj 4, u Francuskoj 8.17. Domai standard za ispitivanje zatezanjem, predvia kao osnovnu epruvetu tzv. normalnu epruvetu ija mjerna duina iznosi 200 mm a prenik 20 mm. Odnos mjerne duine i prenika kod ove epruvete iznosi, prema tome, 10, a odnos mjerne duine i kvadratnog korijena povrine poprenog presjeka 11.3. Umjesto normalne epruvete moe se upotrijebiti proporcionalna epruveta krunog (ipitivanje ipki) ili pravougaonog (ispitivanje limova) presjeka, bilo kog prenika, odnosno veliine presjeka, kod koje je l 0=10do, odnosno lo=11.3Ao. 12.

Oblik krajeva kod epruveta krunog presjeka moe biti razliit, u zavisnosti od maine na kojoj e se vriti ispitivanja, vrste materijala kao i pottreba samog ispitivanja. Na sledeoj slici prikazani su oblici epruveta koji se najee primjenjuju.

Slika 5. Epruvete krunog presjeka

Iz limova debljine ispod 5 mm izrauju se epruvete (prema slici 6) sa dimenzijama datim u tabeli 1.

Slika 6. Epruveta iz lima debljine ispod 5 mm

13.

Tabela 1.

1.3. Instrumenti za mjerenje deformacija

Deformacije koje nastaju u epruveti uobiajenih dimenzija, pri naponima u podruju elastinosti, toliko su male da se mogu indicirati jedino ako se upotrijebi neki sistem za njihovo poveavanje. Za tu svrhu se koriste instrumenti tenzometri koji mogu biti konstruisani na mehanikom, optikom ili elektrinom principu. Tenzometri se koriste za mjerenje deformacija ne samo na epruvetama ve i na gotovim mainskim ili graevinskim konstrukcijama. Cilj ispitivanja gotovih konstrikcija obino se svodi na to da se, koristei se postavkama elementarne nauke o vrstoi, odnosno analitikim vezama izmeu napona i deformacija, odrede maksimalni naponi u pojedinim djelovima konstrukcije. 14.

1.4. Maine za ispitivanje zatezanjem

Maine za ispitivanje zatezanjem mogu imati mehaniki ili hidrauliki pogon, a isto tako se i optereenje moe mjeriti mehaniki ili hidrauliki. Sa tog gledita maine za ispitivanje zatezanjem mogu se podijeliti u 4 grupe: 1. 2. 3. 4. maine sa mehanikim pogonom i mehaninim mjerenjem optereenja, maine sa mehanikim pogonom i hidraulinim mjerenjem optereenja, maine sa hidraulinim pogonom i mehanikim mjerenjem optereenja, maine sa hidraulinim pogonom i hidraulinim mjerenjem optereenja.

Prema poloaju podune ose epruvete u toku ispitivanja maine se mogu podijeliti na vertikalne i horizontalne. Vertikalne maine su mnogo rasprostranjenije. Zauzimaju mali prostora, pristupane su i lako se posluuju. Maksimalna sila koju mogu da ostvare kree se od nekoliko stotina Njutna (mikromaine9 do 1000kN pa i vie. Maine za velika optereenja imaju obino i veliku visinu (4-5 metara), pa se na njima pored epruveta, mogu ispitivati i raznovrsni gotovi konstrukcijski djelovi. Ove maine se esto konstruiu tako da se na njima, pored ispitivanja zatezanjem, pomou dodatnih ureaja mogu vriti i ispitivanja pritiskivanjem, savijanjem i smicanjem. Takve, esto nazvane univerzalne maine naroito su podesne za manje laboratorije. Maine za ispitivanje zatezanjem u poslednje vrijeme su znatno usavrene, na roito u pogledu tanosti pokazivanja i mogunosti regulisanja brzine optereivanja i brzine deformisanja. Ovo je omogueno, uglavnom, primjenom razliitih elektronskih ureaja. Savremene konstrukcije ovih maina treba da zadovolje sledee zahtjeve: da su to jednostavnije i to lake, a pri tom dovoljno vrste da se nijedan dio maine tokom dejstva sile ne bi deformisao, da se optereenje moe prenositi na epruvetu, odnosno uzorak koji se ispituje eljenom brzinom, i da se isto u svakom trenutku moe oitati sa potrebnom tanou, da se optereenje postie mirno, bez udara i da se po potrebi moe odravati due vremena konstantnim, da ureaj za privrivanje bude jednostavan, lak za manipulisanje i da pri tome onemogui klizanje krajeva epruvete, odnosno uzorka koji se ispituje. Glavni djelovi maina za ispitivanje zatezanjem su: postolje (ili okvir), ureaj za optereivanje, ureaj za mjerenje sile i ureaj za automatsko crtanje dijagrama sila deformacija.

15.

Na veini maina za ispitivanje zatezanjem ugrauju se ureaji za automatsko crtanje dijagrama sila izduenje. Za preciznije registrovanje dijagrama sila izduenje koriste se mehaniko elektronski tenzometri, koji omoguavaju poveanje deformacije do 2000 puta. Njihova tanost je relativno velika, pa tako dobijeni dijagrami mogu da se koriste umjesto dijagrama koji se konstruiu na osnovu podataka dobijenih snimanjem pomou najpreciznijih tenzometara. Na sledeoj slici pokazan je izgled savremene maine za ispitivanje zatezanjem sa elektronskim mjeraem deformacija.

Slika 7. Maina za ispitivanje zatezanjem sa elektronskim mjeraem deformacija (AMSLER)

2. Ispitivanje pritiskivanjem
Pri ispitivanju pritiskivanjem pod dejstvom aksijalnih sila, iji je smjer suprotan smjeru zatezanja, nastaje smanjenje visine uzorka. Ispitivanje metala pritiskivanjem rijetko se vri i uglavnom je ogranieno na ispitivanje legura za leaje i nekih livenih materijala koji e pri radu biti izloeni pritisnim naprezanjima. Ispitivanje pritiskivanjem i u ci lju dobijanja podataka za izraunavanje potrebnih sila i rada pri postupcima prerade metala u plastinom stanju. Ispitivanje se obino izvodi ili na univerzalnim mainama za ispitivanje metala ili na univerzalnim presama. Epruveta u obliku valjka, sa paralelnim eonim povrinama upravnim na podunu osu, pritiskuje se izmeu dviju paralelnih ploa na maini, pri emu se prati tok sile i mjere nastale deformacije. 16.

2.1. Dijagram napon jedinino skraenje

Ponaanje metala pri ispitivanju pritiskivanjem moe se predstaviti dijagramom na ijoj je ordinati nanijeta pritisna sila (F p) koja djeluje na epruvetu a na apscisi skraenje epruvete (lp) koje predstavlja razliku izmeu prvobitne duine epruvete (l o) i duine u trenutku posmatranja (l t). Ako se, kao i kod ispitivanja zatezanjem, sila (F p) svede na prvobitni presjek epruvete (A o) a skraenje (l p) na prvobitnu duinu epruvete (l o) dobie se dijagram napon ( p) jedinino skraenje ( p). Na sledeoj slici prikazani su dijagrami napon - jedinino skraenje za sivi liv kao primjer za krti materijal i niskougljenini elik kao primjer za plastini materijal .

Slika 8. Dijagram napon-jedinino skraenje

Na slici koja slijedi pokazan je izgled slomljene epruvete karakteristian za krti materijal. Djelovi epruvete klize jedan prema drugom du ravni nagnutoj za 45 o u odnosu na pravac pritiskivanja.

Slika 9. Izgled slomljene epruvete od krtog materijala

17.

2.2. Izvoenje ispitivanja

Ploe za pritiskivanje treba da su ravne, ispolirane i vrlo tvrde. Ukoliko bi tvrdoa uzorka bila vea od tvrdoe ploe tragovi utiskivanja uzorka ometali bi ionako oteano deformisanje materijala u zoni dodira sa ploama, to bi osjetno uticalo na rezultate ispitivanja. Jedna o d ploa, obino gornja, treba da ima sferni zglob kako bi se mogla sama podeavati i tako eliminisati male neparalelnosti eonih povrina epruvete. po mogunosti treba obezbijediti da se ploe, pomou naroitih viica, odravaju u meusobno paralelnom polo aju. Ispitivanje metala pritiskivanjem, po pravilu, vri se na epruvetama u obliku valjka. Prenik epruvete se podeava prema dimenzijama materijala koji se ispituje i snazi maine koja stoji na raspolaganju. Najee se prenik bira izmeu 10 i 30 mm. Ukoliko se ne vre precizna mjerenja deformacija obino se uzima da je visina epruvete jednaka preniku. U tom sluaju cijela visina epruvete slui kao mjerna duina, pa se deformacije ne mjere na samoj epruveti, ve se prati razmak izmeu ploa za pritiskivanje. Precizna mjerenja deformacije vre se na epruvetama ija je visina 2.5 do 3 puta vea od prenika. U tom sluaju za mjernu duinu uzima se visina epruvete umenjena za polovinu prenika da bi se iskljuio uticaj trenja na eonim povrinama epruvete.

3. Ispitivanje savijanjem

Ispitivanje savijanjem, u cilju utvrivanja svojstava otpornosti metala pri naprezanju savijanjem, ree se primjenjuje. Ovim postupkom se uglavnom ispituju krti materijali (npr. sivi liv) koji se lome pri relativno malim uglovima savijanja. Kod ilavih materijala lom pri savijanju, po pravilu, ne nastaje, pa je ispitivanje ogranieno na iznalaenje napona pri kojem poinju da nastaju trejne deformacije. Mnogo ee se ispitivanje savijanjem izvodi kao tehnoloka proba u cilju utvri vanja ilavosti materijala, odnosno njegove sposobnosti deformisanja.

3.1. Izvoenje ispitivanja savijanjem

Ispitivanje savijanjem vri se na univerzalnim mainama za ispitivanje vrstoe metala ili na presama snadnjevenim posebnim ureajima za ispitivanje savijanjem. Epruveta, najee krunog ili pravougaonog presjeka, postavlja se na dva obrtna oslonca u vidu valjaka i optereuje jednom ili dvijema koncentrisanim silama, iji se porast prati na ureaju za mjerenje sile na maini. Za mjerenje nastalih ugiba koriste se posebni ureaji. Radi poveanja tanosti oitavanja esto se koristi dvokraka poluga (slika 10).

18.

Slika 10. Mjerenje ugiba pomou dvokrake poluge

4. Ispitivanje uvijanjem

Ispitivanje metala uvijanjem nema iroku primjenu. Ono se vri kada postoje posebni razlozi da se svojstva otpornosti metala pri naprezanju uvijanjem. Ispitivanje uvijanjem ima iru primjenu kao tehnoloka proba za ice.

4.1. Izvoenje ispitivanja uvijanjem

Maine za ispitivanje uvijanjem imaju dvije glave, u kojima su smjetene eljusti za stezanje epruveta. Jedna od glava je pogonska a druga je obino u vezi sa ureajem za mjerenje momenta uvijanja (klatnom, oprugom ili drugim mjernim sistemom). Maina treb a da bude tako konstruisana da jedna od glava moe da slijedi promjenu duine epruvete za vrijeme ispitivanja, tj. da se pomijera u pravcu podune ose epruvete. Takoe je potrebno da maina bude snadbjevena ureajem sa mjerenje ugla uvijanja i ureajem za crtanje dijagrama moment uvijanja ugao uvijanja. Epruvete za ispitivanje uvijanjem najee su krunog presjeka. Glave epruvete treba da su veeg prenika od srednjeg dijela kako bi se sprijeile deformacije i lom u eljustima. Prelaz izmeu glava i srednjeg dijela epruvete treba da je postepen. Za stezanje glava krunog presjeka koriste se tvrde eljusti sa uzdunim ozubljenjem i otvorom u obliku romba. eljusti se izrauju najee u obliku konusa (slika 11), tako da, sa poveanjem momenta uvijanja epruvetu sve vre steu.

19.

Slika 11. Privravanje epruvete koninim eljustima

5. Ispitivanje tvrdoe

Pod tvrdoom se uopteno podrazumijeva otpor kojim se neko tijelo opire prodiranju drugog tijela. Da bi se rezultati ispitivanja mogli meusobno uporeivati potrebno je da oblik i veliina utiskovaa, zatim sila utiskivanja, kao i svi ostali uslovi ispitivanja, budu tano definisani. U toku razvoja tehnike ispitivanja predlagani su razliiti postupci ispitivanja, ali je samo nekoliko od njih nalo iru primjenu u praksi. Za primjenu u praksi postupak treba da je viestran, jedmostavan, da daje dovoljno otre razlike u tvrdoi i da, po mogunosti, posjeduje skalu tvrdoe od najmanjih do najveih vrijednosti. Po nainu dejstva sile postupci se mogu podijeliti na statike, kod kojih se sila postepeno poveava, i dinamike, kod kojih sila djeluje udarom.

5.1. Ispitivanje tvrdoe statikim dejstvom sile

Postupci ispitivanja tvrdoe statikim dejstvom sile mogu se podijeliti u dvije grupe: 1. postupci kod kojih je tvrdoa definisana odnosom sile, kojom je vreno utiskivanje, i povrine dobijenog otiska, 2. postupci kod kojih se kao osnova za odreivanje tvrdoe uzima trajna dubina otiska.

20. U prvu grupu spadaju tvrdoe po Brinelu (Brinell), Vikersu (Vickers) i Mejeru (Meyer), a u drugu tvrdoa po Rokvelu (Rockwell).

5.1.1. Tvrdoa po Brinelu

veanin J.A.Brinel objavio je 1900. godine postupak prema kojem se tvrdoa definie odnosom odreene sile, kojom se u ispitivani materijal utiskuje tvrda elina kuglica odreenog prenika, i povrine nastalog otiska u materijalu. Otisak ima oblik kalote (slika 12) ija je povrina:

A Dh

D2
2

D
2

D2 d 2

Gdje je: h dubina otiska, D prenik kuglice, d - prenik otiska.

Prema tome, tvrdoa po Brinelu (HB) data je izrazom:

HB

2F

D( D D 2 d 2 )

Za praktino izraunavanje koriste se tablice u kojima se za svaki prenik otiska nalazi odgovarajua vrijednost tvrdoe po Brinelu.

21.

Slika 12. Ispitivanje tvrdoe utiskivanjem eline kuglice

Tvrdoa raste sa porastom sile utiskivanja, i to najprije brzo a zatim sporije. Kod mekih materijala, pri veim silama utiskivanja, zapaa se izvjestan pad tvrdoe po <Brinelu. Kuglice koje se koriste za ispitivanje tvrdoe po Brinelu treba da su izraene od kaljenog elika, tvrdoe najmanje 850 HV. Povrina kuglica mora biti polirana. Standardne vrijednosti prenika kuglica navedene su u sledeoj tabeli.

Tabela 2.

22.

Sila utiskivanja treba da se poveava postepeno i bez trzaja dok se ne dostigne propisana vrijednost. Kod tvrih materijala konana veliina otiska dostie se relativno brzo pa je dovoljno da se sila utiskivanja odrava 10 do 15 sec. Za aluminijum i legure aluminijuma propisano je trajanje utiskivanja 302 sec a za magnezijum i njegove legure 120 5 sec. Podloga na koju se stavlja uzorak koji se ispituje treba da je stabilna i da omogui da smjer sile utiskivanja bude upravan na povrinu koja se ispituje. Povrina uzorka na kojoj se vri utiskivanje mora biti glatka i ravna, da bi se prenik otiska mogao tano izmjeriti. Pri pripremanju povrine uzorka treba izbjegavati postupke kojima se mijenja stanje materijala, kao to su, na primjer, zagrijavanje ili hladna prerada. Otisci e imati pravilan kruni oblik ukoliko ispitivani materijal ima homogenu strukturu sainjenu iz mnotva sitnih kristala, jer u takvim sluajevima razliiti otpori deformisanja, uslovljeni anizotropijom kristala, bivaju izjednaeni nepravilnim poloajem kristala. Kod materijala sa krupnozrnastom strukturom, meutim, otisci esto nemaju pra vilan oblik i konture im nisu dovoljno otre. Kod hladno valjanih limova od obojenih i lakih metala otisci imaju oblik elipse sa veim prenikom u pravcu valjanja. Otisci e imati nepravilan oblik i u sluaju ako povrina uzorka na kojoj se vri utiskivanje nije ravna. Stoga je standardima propisano da se za odreivanje tvrdoe po Brinelu uzima srednja vrijednost prenika otiska, dobijena mjerenjem prenika otiska u dva meusobno upravna pravca. Za mjerenje prenika otiska najee se koristi mikroskop sa mikrometarskim zavrtnjem. Mikroskop, ili drugi mjerni sistem koji se koristi za mjerenje, treba da omogui mjerenje prenika otiska sa tanou 0.25 % prenika kuglice. Oznaci tvrdoe po Brinelu dodaju se dopunske oznake koje izraavaju uslove pod kojima je izvreno ispitivanje, i to: prenik kuglice, sila utiskivanja i vrijeme dejstva sile. Na primjer, tvrdoa po Brinelu odreena kuglicom prenika 5 mm i silom utiskivanja 750 daN, odravanom u toku 15 s. oznaava se: HB 5/750/15

5.1.2. Tvrdoa po Vikersu

Smit (R.I.Smith) i Sanderland (G.E.Sanderland) predloili su da se umjesto kuglice, kao utiskiva pri ispitivanju tvrdoe, koristi piramida kako bi otisci bili geometrijski slini, bez

23. obzira na veliinu primjenjenog optereenja. prema firmi koja je prva poela da proizvodi aparate sa piramidom kao utiskivaem, ovaj postupak je poznat kao tvrdoa po Vikersu (Vickers) Utiskiva ima oblik prave piramide sa dvadratnom osnovom i uglom izmeu naspramnih stranica od 136 o (slika 13).

Slika 13. Oblik utiskivaa i otiska kod ispitivanja tvrdoe po Vikersu

Pri navedenom uglu strane piramide dodirivae kuglicu prenika D u takama ije odstojanje d=0.375D, koliko iznosi srednja vrijednost dozvoljenih prenika otiska (d/D=0.2 -0.5) pri ispitivanju tvrdoe po Brinelu (slika 14).

Slika 14. Geometrijska veza izmeu kuglice prenika D i piramide sa uglom izmeu o naspramnih strana od 136

24.

Pod dejstvom optereenja piramida e u ispitivanom materijalu ostaviti otisak ija se povrina moe izraunati iz srednjih duina dijagonala (d), po obrascu:

d2 A 2 cos 22o

Tvrdoa po Vikersu (HV) definisana je, kao i tvrdoa po Brinelu, odnosom primjenjene sile utiskivanja F i povrine nastalog otiska (u mm 2).

F 2 F cos 22o F HV 1.854 2 2 A d d

Prema vaeim standardima, utiskiva je prava dijamantska piramida sa kvadratnom osnovom i uglom izmeu naspramnih strana od 136 0.5 o. Ispitivanje se izvodi tako to se utiskiva, postavljen upravno na povrinu koja se ispituje, bez trzaja utiskuje u materijal, sve dok sila utiskivanja ne dost igne odreenu vrijednost. Ova sila se odrava 10 do 15 s, a kod lakih metala 30s. Za izraunavanje tvrdoe uzima se aritmetika sredina obiju dijagonala otiska. Duine dijagonala kraih od 0.2 mm treba mjeriti sa tanou 0.001 mm, a duih od 0.2 mm sa tanou 0.002 mm. Tvrdoa po Vikersu obiljeava se oznakom HV uz koju se dodaju dopunske oznake kojima se izraava sila utiskivanja i vrijeme trajanja dejstva sile. Na primjer, HV 10/30 oznaava tvrdou po Vikersu za ije je odreivanje primjenjena sila od 10 daN u trajanju od 30 s.

25.

5.1.3. Tvrdoa po Rokvelu

Za razliku od tvrdoe po Brinelu i tvrdoe po Vikersu koje se izraavaju odnosom sile utiskivanja i povrine nastalog otiska, tvrdoa po Rokvelu odreuje se na osnovu trajne dubine otiska koji naini otiskiva u obliku konusa ili kuglice u ispitivanom materijalu. Povrina uzorka, i pored briljive obrade, sadri neravnine koje mogu uticati na rezultate mjerenja dubine otiska, stoga se kao osnova za odreivanje tvrdoe po Rokvelu koristi razlika dviju dubina nastalih pri dvijema razliitim silama utiskivanja. Ispitivanje se izvodi tako to se utiskiva najprije optereti poetnom silom F o pri kojoj e dubina otiska iznositi h 1 (slika 15). Tada se komparater, kojim se mjeri dubina prodiranja, dovede u poetni poloaj, pa se nanese glavna sila F 1 pri kojoj e utiskiva prodrijeti u materijal za dubinu h 2. Poslije zavretka teenja materijala, tj. kada se kazaljka komparatera zaustavi, ukloni se glavna sila, usled ega se kazaljka komparatera vrati za izno s elastine deformacije ispitivanog materijala i postolja maine. Nastala trajna dubina otiska h 3, izraena u jedinicama po 0.002 mm, utima se kao mjera trdoe. Da bi vrijednosti tvrdoe po Rokvelu tekle u istom smislu kao i veliine brojeva, tj. da bi se za vee tvrdoe dobile vee brojane vrijednosti, trajna dubina otiska oduzima se od jednog konstantnog broja. Za sluaj ispitivanja konusom, konstanta ima vrijednost 100, a za ispitivanje kuglicom 130.

Slika 15. Ispitivanje tvrdoe po Rokvelu

26.

Postupak ispitivanja konusom skraeno se obiljeava sa HRC (C-Cone-konus) a kuglicom sa HRB (B-Ball-kugla). Tvrdoa po Rokvelu pri ispitivanju konusom data je izrazom:

HRC 100

h3 0.002

a pri ispitivanju kuglicom

HRB 130

h3 0.002

5.2. Ispitivanje tvrdoe dinamikim dejstvom sile

Pri ispitivanju tvrdoe dinamikim dejstvom sile utiskiva je izloen dejstvu sile za neko odreeno vrijeme, a kod ispitivanja tvrdoe dinamikim dejstvom sile kuglica ili valji udaraju sa izvjesnom kinetikom energijom na ispitivani komad. Ureaji za ispitivanje tvrdoe dinamikim dejstvom sile jednostavniji su i jeftiniji od aparata za statike postupke. Kao lako pokretivi ureaji, podesni su, prije svega, za odreivanje tvroe velikih komada i uopte materijala na skladitima.

Pri ispitivanju tvrdoe dinamikim dejstvom sile raspoloiva energija se moe ralaniti: 1. u energiju promjene oblika za natajanje otiska; 2. u energiju odskoka tijela koje pada i 3. u izgubljenu energiju, kao npr. toplotu ili pad oscilovanja. Shodno tome, kao osnova za odreivanje tvrdoe slui ili nastali otisak (kao kod ispitivanja tvrdoe padom ili udarom), ili visina odskoka (kao kod postupka ispitivanja tvrdoe elastinim odskakanjem).

27.

5.2.1. Ispitivanje tvrdoe udarom

Ispitivanje tvrdoe udarom izvodi se pomou aparata sa oprugom (postupci po BaumannSteinrucku, Wilku i dr.). Dejstvom prethodno zategnute opruge elina kuglica (prenika 5 ili 10 mm) udara odreenom silom na povrinu ispitivanog komada. Pomou badarenih vrijednosti aparata i izmjerenih prenika otisaka iznalaze se odgovarajue vrijednosti tvrdoe po Brinelu. Kod druge vrste aparata, umjeto oprugom, utiskivanje kuglicom vri se udarom ekia (Poldijev aparat, Brinelmetar, Morinov aparat i dr.). Postupak ispitivanja Poldijevim aparatom (slika 16) sastoji se u jednovremenom utiskivanju kuglice (a) u ispitivani materijal (b) i u etalon (c) poznate tvrdoe. Poto u oba otiska dobijena dejstvom iste sile F, to se diobom izraza za tvrdou po Brinelu ispitivanog materijala.

Hu

2F

D( D D 2 du2

sa izrazom za tvrdou po Brinelu etalona

He

2F

D( D D 2 d e2

dobija izraz za tvrdou ispitivanog materijala

Hu He
gdje

D D 2 d e2 D D 2 du2
je:

Hu tvrdoa ispitivanog materijala, He tvrdoa etalona, du prenik otiska u ispitivanom materijalu, de prenik otiska u etalonu. 28.

Slika 16. Poldijev aparat za ispitivanje tvrdoe

5.3. Preraunavanje tvrdoe

Preraunavanje vrijednosti tvrdoe dobijenih po jednom postupku u jedinice nekog drugog postupka sadri uvijek greku u sebi. Stoga ovakva pretvaranja treba izbkegavati, sem u specijalnim sluajevima, kad je pouzdana osnova za preraunavanje dobijena uporednim ispitivanjima. U praksi, meutim, ovakva preraunavanja esto se vre radi sticanja orjentacione predstave o tvrdoi izraenoj u jedinicama nekog drugog postupka. Kao osnova za preraunavanje slue brojne krive dobijene uporednim ispitivanjima. Usled razliitih sastava upotrebljenih materijala i njihovih elastinih svojstava pojedine objavljene krive znatno se meusobno razlikuju. Usledeoj tabeli date su uporedne vrijednosti tvrdoe prema standardima.

29.

Tabela 3. Uporedne vrijednosti tvrdoe

30.

Sadraj:

Uvod...............................................3 Ispitivanje zatezanjem.................5 Ispitivanje pritiskanjem.............16 Ispitivanje savijanjem................18 Ispitivanje uvijanjem.................19 Ispitivanje tvrdoe......................20 Literatura....................................31

Literatura:

Petar Terzi Ispitivanje metala Tehnoloko-metalurki fakultet, Beograd, 1988.

31.