1. UVOD Osnovn krkteristik predmet je d podrzumev inter-predmetnu disciplinu s izrzito nglenim tehniko - tehnolokim i ekonomsko - trnsportnim sdrjem.

Iko predmet im enciklope-dijski krkter osnovni zdtk predmet nije d studentu prezen-tir pomlo znnj o svim vnijim vrstm rob u prometu, ve pre sveg d g osposobi z uspeno nlizirnje proizvod u prometu s tehniko - tehnolokog i ekonomsko - trnsportnog spekt. U modernoj koncepciji predmet tei se k jednoj integrciji prirodnih, tehnikih, ekonomsko - komercijlnih i posebno sobrjnih nuk. Ne treb gubiti iz vid d su se u periodu izmedju dv rt, poznvnje robe i ekonomske discipline, rzvijli smo ko isto drutvene nuke, njee u okviru prvnih fkultet. Meutim, snn rzvoj industije, nuke i tehnike trio je i odgovrjue tehniko - tehnoloke odgovore n mnoge probleme u vezi s industijlizcijom, mehnizcijom, utomtizcijom i po-venim prometom robe, ko i u vezi s drugim pojvm koje prte tehniki progres. Ovkv proces doveo je do priblivnj, n o-redjenim problemim do objedinjvnj prirodnih i tehnikih nuk s ekonomskim i prvnim disciplinm. U tom prvcu je od 1972.evoluiro i predmet: "Tehnologij mterijl s poznvnjem robe", n Sobrjnom fkultetu u Beogrdu, u predmet "Tehnoloke osobine robe u trnsportu", d bi od 1978. podrzumevo "Ponnje robe u trnsportu", od kolske 1988/89. "Trnsportne osobine robe". Brz rzvoj industrije bzirn n rzvoju tehnike i tehnologije utico je d se tehnologij i poznvnje robe ko predmeti u potpunosti oforme ko tehnike discipline enciklopedijskog krkter. To je dovelo do zntnog porst obim mterije, koji je po-sto konic dljeg rzvoj ovih disciplin n ekonomskim fkultetim i kolm i do pojve izostvijnj ovih disciplin iz progrm pojedinih fkultet. To je bez sumnje njgore i njneloginije rjeenje, koje ne moe biti bez negtivnih posledic z strunjke mnogih profil posebno ekonomske i sobrjno-trnsportne struke. Dns, kd se drutvo i privred nlze u fzi tehnikog progres koji u istoriji rzvoj ljudskog drutv nije nikd bio tko intenzivn niti je imo tkvog uticj n sve oblike ljudske djeltnosti. U tkvim uslovim ne bi se moglo prihvtiti smnjenje opseg tehnikih znnj nijedne profesije, pogotovo ne onih koje e rditi u proizvodnji ili u prometu robe. Uvek je potrebn odredjeni fond znnj iz prirodnih i tehnikih nuk d bi se budui strunjk mogo sni u nomenklturm i rzvrstvnjim pojedinih grn prem njihovim krkteristikm-osobinm. U modernoj industriji probleme proizvodnje ne revju vie pojedinci ve itvi timovi strunjk. Mnogi od tih problem su tkve prirode d u njihovom revnju sudjeluju strunjci rzliitih profesij: inenjeri, ekonomisti, nuni rdnici, umetnici i drugi. Tipini problemi ove vrste su: kvlitet proizvod, uvoenje novog proizvod, povenje produktivnosti, pkovnje proizvod,, trnsport i dr. Bez obzir to postoji odreen specijlizcij i podjel rd po strukm izmeu ljudi koji rde n rijevnju jednog problem mor d postoji jedn zjedniki struni." jezik. Rzumije se odreeni fond znnj iz prirodnih i tehnikih nuk stie se u srednjim kolm. Zdtk ovog predmet" je d t znnj dogrdi i uini upotrebljivim u ekonomskotrnsportnim nlizm. Njmodernij koncepcij poznvnj osobin robe u cilju dobrog trnsport zhtev odreni nivo znnj iz prirodnih nuk, nroito hemije i fizike. Nedosttk tkvih znnj otev i dlje e otevti sprovoenje jedne bolje i svrenenije koncepcije ovog predmet. Nivo znnj iz srednjih kol, posebno iz hemije i fizike ne zvisi smo od vrst kol i njihovih progrm, ve i od nivo privrednog rzvoj i industrijlizcije jedne zemlje. U

srednjim kolm rzvijenijih zemlj, posebno SAD, Nemke, SSSR, Jpn, ui se npr. o plstinim mterijm i drugim sintetikim proizvodim vie nego to se ikd trilo od nih student fkultet. Opte je poznto d obrzovnje iz prirodnih nuk predstvlj veom znjn i limitirjui fktor rzvoj novijih proizvodnih deltnosti. Prem tome, ovj predmet im z pretpostvku vii nivo znnj iz srednjih kol koji n prosjen kol jo uvek nije dostigl, niti g moe dostii u jednom krem vremenskom periodu. Mterij koj se obrdjuje ovim predme tom osim s prirodno-tehnikim nukm im zntne veze s rznim primenjenim ekonomskim i prvnim disciplinm, posebno s ekonomskom geogrfijom i privrednim prvom. Nepoznvnje tkve mterije uslovilo bi tekoe u orgnizovnju trnsport robe i onemoguilo neophodnu rcionlizciju. 1.1. UEE TEHNIKE I TEHNOLOGIJE U PROGRAMU PREDMETA Tehnik je opti pojm koji obuhvt sve nprve i sv sredstv kojim se ovek slui kko u pro.izvodnj.i. mter i jlnih do br, tko i u ostlim ktivnostim i mnifestcijm njegov ivot. S obzirom d je njvei deo tehnikih sredstv ngovn u oblsti proizvodnje i d se tehniki progres njvie mnifestuje u ovoj oblsti to se pojm tehnike ktkd tumi jednostrno ili se me s pojmom, tehnologije. Pojm tehnologij (od grkih rei tehnos-vetin i logos-nuk) imo je prvobitno znenje nuke o vjetini. Ksnije je pojm poprimio ire znenje p dns definie nuku o proizvodnim procesim ili nuku o proizvodnji. Tehnologij je prem tome ui pojm nego tehnik. Prem S.V.uhadrin-u pojm tehnologij se upotrebljv u tri znenj: 1. 2. 3. z krkterisnje neposrednog proces proizvodnje, ko nuk o zkonitostim proizvodnog .proces i ko obeleje odredjenog tehnolokog proces

Tehnologij je veom kompleksn disciplin. Jvlj se ko spon izmeu prirodnih i ekonomskih nuk i proizvodnje. Rzvoj tehnologije je imo ogromn uticj n rzvoj itvog drutv i promene koje su se u njemu dogle. Tehnoloki proces u svremenoj industriji njee im krkter jednog sloenog sistem, koji se sstoji od vie podsistem, odnosno fz i opercij. Serij urej i opercij koje se vre n njim, svrstnih po redoslijedu obvljnj, ini jedinstven tehnoloko-ekonomski sistem koji se obino nziv linijom tehnolokog proces, ili optom emom tehnolokog proces, ili tehnolokim ciklusom. Z veinu industrijskih proizvod moe se dti slede opt em tehnolokog proces: Ovkv opt em tehnolokog proces ukzuje d su sugestije strunjk z trnsport veom potrebne u odreenim fzm proces. On treb d prednji u dvnju idej-z jedn novi proizvod, nroito u odnosu n pkovnje, mnipulisnje, sklditenje i trnsport. D bi te zhtjeve uspeno obvio strunjk z sobrjno-trnsportne usluge treb dobro d poznje proizvode -robu, kko s tehniko-tehnolokog tko i s ekonomsko-komercijlnog spekt. Svremen tehnologij se rzlikuje zntno od klsine, koj se uglvnom bvil opisivnjem pojedinih opercij i fz u procesu izrde jednog proizvod. Dnnj tehnologij sve vie dobij krkter nuke koj izuv sistem proizvodnih proces i proizvodnih orgnizcij u celini. Mtemtiko modelirnje tehnolokih proces postlo je osnov svke ozbiljnije ekonomske nlize.

Rzvoj svremene tehnologije je dinmin, nlzi se pod snnim uticjem opteg tehnikog progres koji je uslovljen; I. II. mehnizcijom i utomtizcijom proces rd u svim proizvodnim djeltnostim; izmjenom u strukturi energetskih bilns, s tendecijom neprekidnog povenj potronje nfte i gs, postepenim uvoenjem primene nuklerne energije i dljim trenjem novih izvor energije; venom dinminim rzvojem hemijske industrije, hemizcijom mnogih proizvonih opercij i proces, proizvodnjom i primjenom mongih novih mterijl nroito sintetikih; brzim rzvojem elektortehnike koj je nl primjenu gotovo u svim oblstim nuke, i Primjenom mtemtikih metod u svim oblstim nuke, nroito tehnike i

III. IV.

V. ekonomije. Progrm ovog predmet tehnologiju izuv smo u onom obimu koji je nun d se shvti kvlitet i tendencij rzvoj proizvod. Poznto je d kvlitet zvisi u njveoj mjeri od izbrne tehnoloke metode i itve orgnizcije tehnolokog proces. Jsno je d obim potrebnih tehnolokih i tehnikih znnj ne moe biti isti z svki proizvod. Nekd se veliki znj dje poznvnju sirovin i rznih intermedijlnih proizvod jer od njih esto zvisi dlji rzvoj tehnologije. Bez poznvnj tehnologije teko se mogu nlizirti i plnirti promene i tretirnj proizvod u cilju bolje potronje. 1.2. PODJELA I KLASIFIKACIJA ROBE Robom se nzivju svi proizvodi ljudskog rd koji svojim osobinm zdovoljvju potrebe bilo koje vrste i istovremeno su predmeti rzmjene-trgovine. Poznvnje tehnikih element njene upotrebe, dijelovnje ovih n njenu vrednost-cenu i ponnje u trnsportu spd u domen poznvnj robe s spekt strunjk z trnsport. Upotrevn vjenost robe zvisi od mnogih fktor i to: od vrste i kvlitet sirovine; svremenosti tehnolokog postupk dobijnj; od nin pkovnj, sklditenj, prevoenj i upotrebe. Nisu rijetki slujevi d se kvlitetn rob setruno p smim tim i neekonomino upotrebljv. Poznvti robu zni detljno biti upoznt o njenom poreklu, o njenim osobinm (orgnoleptikim, hemijskim, fizikim, mehnikim, i dr.) o njenom ninu rstvrnj u kvlitetne rzrede, o postupcim i ninim pkovnj, sklditenj prevoenj i upotrebe. Dlje treb poznvti sve inioce koji izzivju promjene n robi od dn proizvodnje do s upotrebe; njpogodnije mjere i postupke ztite; principe provjervnj element kvlitet prem odredbm stndrd itd. Jsno je, d struno utvrivnje sstv proizvod i element kvlitet robe spd u ndlenost hemir, teholog, veterinr ili fitoptlog zvisno od vrste proizvod. Meutim kko se mnipulisnje robom u trnsportu odrv n krkteristike kvlitet proizvod to oni nisu u mogunosti d ispitju.

1.

Prem porijeklu n: neorgnsku, orgnsku i sintetiku. Neorgnsk rob vodi porijeklo iz minerlno-neorgnske prirode. Orgnsk od orgnskog svijet: biljnog i ivotinjskog, dok je sintetik rob proizvod nsto sintetikim putem u lbortorijm i fbrikm, ko tekovin ljudske umetnosti i nunih sznnj. Sintetiki proizvodi se svkodnevno umnovju zslugom nuke i tehnike, tko d zuzimju sve vnije mjesto meu mnogobrojnim vrstm robe nmjenjenim industriji, tehnici i svkodnevnim potrebm njirih i njmsovnijih potro. Prem stepenu obrde, prerde i dorde, n sirovine, poluproizvode i gotove finlne proizvode. Sirovinm se nzivju proizvodi koji se neposredno uzimju iz prirode, d bi se iz njih n ekonomin nin dobili polu proizvodi i gotovi proizvodi. Poluproizvodim se nzivju predmeti rd koji su do izvesnog stepen obreni, tko d se iz njih lke, bre i ekonominije mogu dobiti finlni proizvodi. Gotovim proizvodim se nzivju svi oni proizvodi koji su tokom tehnolokog proces konno obreni, tko d su dobili sve kvlitete konne upotrebe. Prem kvlitetu n prvu robu, surogte (zmjene) i flsifikte. Prvom robom se nzivju svi oni proizvodi koji poseduju sve elemente kvlitet krkteristine osobine svoje vrste. Surgtim se nzivju sve vrste robe kojim delimino nedostju elementi kvlitet, tko d delimino i mogu zmeniti prvu robu ko ove nem u dovoljnim koliinm n tritu, ili ko je potroim nedostupn iz bilo kojih rzlog. Prodj i upotreb surogt je zkonom dozvoljen uz uslov d n mbli (opremi) morju biti vidno obiljeeni podci, kko bi potro bio upoznt d je u pitnju surogt ne prv rob. Flsifikti su proizvodi koji se nedozvoljeno i nezkonito jvljju n tritu s ciljem d se potro obmne i prevri i n tj nin stekne zkonom zbrnjen zrd.Proizvodnj i prodj flsifikt je zkonom zbrnjen i goni se ko krivino djelo. Njee se u prometu susreu flsifikti skupocene robe: drgo kmenje, plemeniti metli, skupi zini itd. Prem domoj klsifikciji n: proizvode industrije, poljoprivrede i umrstv. Nvedeni proizvodi se dlje djele n proizvode ogovrjuih privrednih grn koje su obiljeene brojevim. Npr. grn 112 proizvodnj uglj; grn 113 proizvodnj zemnog ulj nfte; grn 114 crn metlurgij; grn 115 obojen metlurgij; grn 116 prerd metl; grn 211 proizvodi rtrstv; grn 313 eksplotcij um itd.

2.

3.

4.

5.

Prem ekonomskoj nmjeni n: proizvode z reprodukciju, proizvode z investicije i proizvode z iroku potronju. Proizvodi z reprodukciju obuhvtju: sirovine, pogonsko gorivo i gotove proizvode z reprodukciju. Proizvodi z investicije obuhvtju pogonske mine, poljoprivredne mine, mine z obrdu metl, ostle mine i ureje, elektrine motore, trnsportn sredstv i ostlu investicionu robu. Proizvodi iroke potronje obuhvtju: prehrmben proizvode, pie, duvn, odeu i obuu, nmjetj, tekstil, preprte: medicinske, frmceutske, kozmetike i sve ostle proizvode iroke potronje. Rzumljivo je d fondom sov predvienim nstvnim progrmom z ovj predmet nije mogue detljnije obrditi, p ni u njkrim potezim, sve vrste robe koj se jvljj u prometu. Zto e biti obreni njvniji reprodukcioni mterijli (sirovine, pogonsk goriv i gotovi proizvodi z reprodukcju), od proizvod iroke potronje smo glvne vrste u njosnovnijem obimu. Investicione proizvode minogrdnje, brodogrdnje, elektroindustrije, grfike i filmske industrije ovj progrm nee obrivti.

2. KVALITET ROBE I NJEGOVO ODREIVANJE USLOVLJENO ZAHTJEVIMA TRANSPORTA Rije kvlitet, nstl od ltinskih rijei qualitas (osobin, svojstvo, krkter) i qualis (vrst, rod, kkvo) rzvojem industrije i trinih potreb prevzil je osnovno znenje prersl u pojm s kompleksnim znenjem, p se moe dodti jedn kr i formln definicij kvlitet. Njoptije uzeto kvlitet je mjerilo upotrebne vrijednosti jednog proizvod, odnosno mjerilo njegove sposobnosti d udovolji zhtjevim odgovrjuih potro i trit. Zni kvlitet predstvlj sinonim z vljnost robe i identin je s upotrebnom vrednou robe. Kvlitet je svkko njvniji element po kome se rzlikuju istovjetne ili ssvi srodne upotrebne vrednosti. Kvlitet se rijetko moe izrziti u obliku smo jedne vrijednosti ili jednog pokztelj. Po prvilu kvlitete je rezultnt veeg broj vrijednosti dobijenih: ispitivnjem vie rzliitih osobin, i to ne smo objektivnih (fizikih, hemijskih, mehnikih i dr.) koje se odreuju lbortorijskim ispitivnjem, ve i orgnoleptikih osobin koje se odreuju testirnjem subjektivnim postupkom; ispitivnjem ve i orgnoleptiikih osobin koje se odreuju testirnjem - subjektivnim postupkom; ispitivnjem funkcionlnosti, estetskih svojstv, trjnosti, rok upotrebe, ponnj pri uslovim mnipulisnj, sklditenj i prevoenj. Prem tome, zbir svih svojstv jedne vrste robe odreuje njen kvlitet. Nprotiv jedno ili dv svojstv su smo elementi (dijelovi) kvlitet. Tko su npr. pojedini elementi kvlitet uglj: gustin, sdrin sgorljivih i nesgorljivih mterij u njemu, krupno komd koliin isprljivih mterij u njemu, krupno komd, koliin isprljivih sstojk itd., tek svi elementi zjendo sinjvju kvlitet uglj. Poznto je d se bkr upotrebljv ko provodnik elektrine energije, ztim z proizvodnju bkrnog posu, z legure, z rzne soli (CuSO4 5H2O plv glic) itd. On vrst bkr koj bi zdovoljvl sve slujeve primjene bkr bil bi izuzetnog kvlitet. Ukoliko npr. bkr nije vrlo ist ne moe se koristiti ko elektrini provodnik, to zni nedostje mu jedn od bitnih element kvlitet (isto), te se ne moe uvrstiti u potpuno kvlitetn proizvod. Vno je isti d elemente kvlitet robe ne treb shvtiti izolovno, jer u mnogim slujevim zvisni su jedni od drugih tko d promjen jednog svojstv povli promjenu i ostlih. N primjer vlg u nekoj robi izziv rzlgnje njenih osnobnih djelov, dovodi do truljenj robe, rzvitk i rzmnovnj mikroorgnizm; kod metl i metlnih proizvod izziv koroziju i sl., sve im z poslijedicu kvrenje i unitvnje robe. Z odreivnje i provjervnje kvlitet robe primjenjuju se rzni postupci i metode, koji njbolje odgovrju nekoj vrsti robe. Sv ov ispitivnj se uglvnom mogu svesti n objektivn i subjektivn. 1. Objektivn ispitivnj kvlitet robe nzivju se jo i nun, jer se koriste instrumenti, prti i hemiklije ko i nun provjeren lbortorijsk tehnik. Ispitivnj vre strunjci odreenih grn nuke prem stndrdom propisnim odredbm, p td rezultti ispitivnj ne zvise od subjektivnog rspoloenj lic koje ispitivnje vri, dobijni rezultti su uglvnom objektivni, pod uslovom d je ureno vie prob. 2. Subjektivn ispitivnj kvlitet robe osnivju se iskljuivo n regovnju ul ispitiv n proizvod koji se ispituje. Stog se esto nzivju i orgnoleptikim ispitivnjem. Pomou ul vid, miris, ukus i pipnj proizvodu se odreuje boj, ukus, miris i spoljnje krkteristike. Ov ispitivnj su pogodn z utvrivnje isprvnosti pkovnj, isprvnosti oblik mble, nin obiljevnj p k i z

krupnou proizvod. Orgnoleptikim putem se zni provjervju ukus, miris, oblik i estetske osobine robe, z koju svrhu skoro i ne postoje nikkve objektivne metode ispitivnj. Iko postupk nije njpouzdniji, zvisi od ispitiv, msovno se primjenjuju zbog svoje dostupnosti (kd ispitiv im zdrv ul) i ko dopun objektivnim ispitivnjim. Subjektivn ispitivnj su od nroitog znj z prehrmbene i druge proizvode iroke potronje. Prks je pokzl d ne treb strogo odvjti subjektiv n ispitivnj od objektivnih ispitivnj kvlitet robe, jer se u prksi on kombinuju, kko bi se kvlitet to pouzdnije oderdio. Utvrditi tn kvlitet zni odrediti sigurne pokztelje z prvilno i ekonomino poslovnje s dotinim proizvodom, tko d se eventulni sporovi brzo i jednostvno rjevju kd do njih doe to u prksi nije rijedk sluj. Nepoznvnje kvlitet robe smim tim njene upotrebne vrijednosti dovodi vrlo esto do velikih gubitk u prometu, nroito ko jedn prtner u poslu osjeti d drugi ne rspole potrebnim znnjem z uspjeno poslovnje. Jsno je d e elementi kvlitet zvisiti od upotrebljenih sirovin, pomonih mterijl, postupk prerde, obrde i dorde p se esto zbog tog kvlitet robe definie prem upotrebljenoj sirovini, ili prem primjenjenom posupku proizvodnje odnosno prem ninu dobijnj. Vrioci trnsport robe imju obvezu pored poznvnj komponenti kvlitet d dobro upoznju uzronike promjene kvlitet koji su neminovno prisutni sve vreme prevoenj robe. Uzronici su brojni po uticjnosti istiu se: vlg, temperturske promjene, svjetlost (pored toplotonog i ktlitikog dejstv), tmosverske pdvine, duin sklditenj i prevoenj, nin mnipulisnj, izbor vozil z trnsportovnje robe itd. Sve su to rzlozi koji nmeu potrebu to solidnijeg poznvnj svih fktor koji utiu n prvilno tretirnje robe u trnsportu, kko bi se rob suvl u to boljem stnju do dn prodje, p smim tim i unovil u svojoj punoj vrijednosti. 2.1. KONTROLA TRANSPORTUJUE ROBE

Kko su uzronici promjene kvlitet robe tokom trnsport vrlo brojni mor se primjeniti kontrol trnsportujue robe u cilju ztite drvnih interes, sprevnj prenoenj rznih stonih i biljnih bolesti ko i u cilju ouvnj inostrnih trit. U tu svrhu vre se sledee vrste zvnine kontrole trnsportujue robe: KOD IZVOZA 1.crinsk 2.veterinrsk 3.fitoptolok 4.kontrol kvlitet od strne spoljno-trgovinskih orgn KOD UVOZA I PREVOZA 1.crinsk 2.veterinrsk i 3.fitoptolok. U UNUTRANJEM PORMETU 1.vetrinrsk

2.fitoptolok. Nin vrenj ovih kontrol regulisn je propisim. Prem tome, poiljlc robe dun je d blgovremeno pozove ndlene orgne z kontrolu i pribvi propisn dokument, ko se kontrol vri u utovrnoj stnici, z crinsku kontrolu d potpie stnicu ili grnini prijelz gdje e se vriti crinjenje. Z pojedine kontrole ve sledee odredbe: 2.1.1. Crinsk kontrol Z ovu kontrolu poiljlc robe je dun d uz prevoznu isprvu priloi: a) Uvjerenje o porjeklu robe, ukoliko je z odnosnu robu propisno. Z ive ivotinje uvjerenje o zdrvstvenom stnju tzv. stoni pso zmjenjuje uvjerenje o porijeklu robe. b) Meunrodnu prijvu z crinjenje u onoliko primjerk koliko je propisno z pojedine zemlje n dn predje robe n prevoz, n to upozorv slub utovrne stnice ili crinrnice, jer se ti zhtjevi vrlo esto mjenjju. c) Dozvolu z izvoz i dozvolu drve uvoznice ko su ove dozvole propisne od ndlenih vlsti odnosne drve. Poiljlc moe ove dozvole d priloi uz prevoznu isprvu (tovrni list) ili d ih deponuje kod crine, koj treb d izvri izvozno, odnosno, uvozno crinjenje. Poiljlc robe je dun d u prevoznu isprvu upie brojeve i dtume svih prikljunih uvjerenj, z meunrodne crinske prijve d nzni i broj komd. 2.1.2. Veternirsk kontrol. Veterinrk kontrol je obvezn kod svkog utovr ivih ivotinj i ivotinjskih sirovin koje se predju n prevoz u kolskim tovrim. Dunost poiljoc, odnosno, izvoznik je d pri utovru obezbjedi prisustvo veterinr. Po zvrenom pregledu i utovru, veterinr z krupne dome ivotinje ovjerv uvjerenje o zdtvstvenom stnju-stne psoe; isto tko, z perntu ivinu, svjee meso i mesne prerevine veterinr mor d izd uvjerenje o zdrvstvenom stnju ivine ili stoke od koje meso potie. Z izvoznu robu prile se jo i prevod uvjerenj o zdrvstvenom stnju stoke tj. prevod stonog pso n strne jezik koji porpisuje Meunrodn veterinrsk konvencij. Z koju vrstu robe i kd je obvezn veterinrski pregled, ko i gdje se mor izvriti nvedeno je u prvilnicim ili u knjizi SPISAK ZABRANE, kojom obvezno rspole svk eljeznik stnic. Kko bi lke bilo prenje zkonskih ogrnienj pri prevozu robe Jugoslovenske eljeznice redovno publikuju Knjigu pod nzivom Spisk zbrne pri prevozu robe. U knjizi su uvrteni svi proizvodi iji je prevoz u unutrnjem sobrju u Jugoslviji, uvoz u Jugoslviju, izvoz iz Jugoslvije ili provoz kroz Jugoslviju sobzirom n propise i nredbe ndlenih orgn drvne uprve ZABRANJEN ili DOPUTEN smo pod odreenim uslovim. Zbog estih promjen u ovoj knjizi, prije svke otpreme robe treb vriti provjeru u njblioj eljeznikoj stnici ili kod ndlenih drvnih orgn. 2.1.3. Fitoptolok kontorl. Ovu kontrolu obvljju ndleni fitoptolozi iji je potpis po Meunrodnoj konvenciji registrovn kod zemlj izvoznic, uvoznic i provoznic. Zni, prevoz vo, ivih biljk i biljnih djelov nmjenjenih izvozu, uvozu ili provozu uslovnljen je prethodnim pregledom od strne fitoptolog. Nijedn se poiljk vo, biljk i biljnih djelov nmjenjeni izvozu nemoe primiti n prevoz bez uvjerenj o zdrvstvenom stnju robe, izdtom od ndlenog fitoptolog. Prijem ili preuzimnje prevoenj zrenog vo, ivih biljk i biljnih djelov u nelu je ZABRANJEN; jer smo ndleni fitoptolog im ovlenje d pod izvjesnim uslovim odobri prevoz zrenog vo kd je nmjenjeno z industrisku prerdu. U tom sluju uslovi

prevoz morju biti detljno opisni od fitoptolog i nzneni u dozvoli z prevoz, kko se nebi zrz prenjel iz zrenog u nezreno podruje. Z postupke fitoptoloke kontrole postoje fitosnitrni propisi. Koje poiljke podpdju po obveznu fitoptoloku kontrolu nzneno je u Spisku zbrne, normlo kojim kko je ve reeno rspole svk eljeznik stnic. Podsjetimo se: fitoptologij (fito + ptologij), nuk o bolestim bilj koje prouzrkuju rzne przitske biljke (uglvnom gljivice i bkterije), ztim virusi, enzimi ko i neorgnski fktori npr. nedosttk vode, svjetlosti, toplote, hrnjivih soli u zemljitu, mehnike povrede itd. 2.1.4. Kontrol kvlitet od strne spoljno-trgovinskih orgn. Perm propisim, izvozne poiljke tokom trnsport nebi treblo d podlijeu nikkvoj kontroli od strne spoljnotrgovinskih orgn tj. inostrnog kupc, sve do iskupljenj tovrnog list u uputnoj strnici. Prem tome, z vrijeme prevoz robe primlc robe nem prvnog osnov d od prevoznik zhtjev d mu prije iskupljenj tovrnog list u uputnoj stnici dozvoli pregled robe. Meutim mle zemlje d bi bolje plsirle vikove proizvod prisiljene su d kupcim iz zemlj s rzvijenijom privredom uine ustupke. Jedn od tih je pregled kvlitet robe n noj utovrnoj ili izlznoj pogrninoj stnici od strne smog kupc. Jsno je d svki usputni pregled robe ide n tetu normlnog poslovnj izvoznih i trnsportnih orgnizcij, nroito zbog produenj trjnj prevoz robe. Stog, treb izbjegvti uslovljene usputne kontrele robe. To nezni d se onemogui svk kontrol kvlitet robe, ve d je terb vriti ili n mjestim utovr robe ili u izlznoj pogrninoj stnici pod uslovom d se tkv pregled obvi istovremeno s crinskim pregledom rob bez ikkvog posebnog otvrnj i zdrvnj vozil (vgon). Ine, odredbe z robu nmjenjenu izvozu su izriitije. Nekd se rob z izvoz moe preuzeti n prevoz smo ko se uz prevoznu isprvu priloi i uvjerenje o kvlitetu (test, certifikt), izdto od ndlenih orgn z kontrolu kvlitet. N poziv poiljoc robe ndleni kontrolor kvlitet izdje pismeno uvjerenje o kvlitetu z svku preglednu poiljku. Pored tog to se kontrol kvlitet obvi obvezno n utovrnim stnicm, ndleni orgn moe odrediti d izvoznu robu kontroliu i tzv. revizori z kvlitet robe. Ov lic su ovlten d n izlznim pogrninim ili n odreenim pretovrnim stnicm ponovno pregledju robu. Ako revizor prone d rob ne odgovr propisnim uslovim, moe je zdrti-zplijeniti bez obzir to rob im prtee uvjerenje o kvlitetu, stim to on izdje novo uvjerenje o nstlim prmjenm n robi.

3. STANDARDIZACIJA, STANDARDI I DRUGI PROPISI ZNAAJNI ZA ROBU U TARNSPORTU Stndrdizcij je proces rzvijnj, donoenj i primjene stndrd, kd se misli n plnsku i sistemsku privrednu, pre sveg, industrisku stndrdizciju, jer je stndrdizcij neke vrste ili nekog stupnj dio gotovo svke ljudske ktivnosti. Stndrdizcij donosi vnredno velike koristi. U stndrdim je kumulirn velik koliin znnj i iskustv, koj je dostupn svim proizvoim i korisnicim proizvod. Stndrdizcij smnjuje broj tipov pojednostvljuje i pojeftinjuje proizvodnju olkv kooperciju p integrciju rdnih orgnizcij, zntno olkv sporzumjevnj izmeu poizvo i kupc, smnjuje skldine zlihe sirovin, poluproizvod, gotovih proizvod i rezrevnih djelov. Modern msovn proizvodnj i msovni plsmn nebi bili mogui bez stndrdizcije. D bi se sgledl kompleksnos i meuzvisnost itve prblemtike stndrdizcije L. Vermon i nekoliko drugih utor su prostorno predstvili sveobuhvtnost stndrdizcije

pomou ortogonlnog koordincionog sistem u kome os x odgovr perdmetu stndrdizcije, y ciljevim, odnosno spektu, os z nivou stndrdizcije (sl. 1). Rzumije se, ovde ne postoji mtemtik vez izmeu vrijednosti pojedinih os, li se dobij predstv o kompleksnosti progrm stndrdizcije. Stndrd (engl. mjerijlo, obrzc, uzor) jeste obrzc skojim se mogu porediti predmeti ili postupci. S dnnjeg spekt bolje je rei d je stndrd vrst propis kojim se utvruju odreene krkteristike nekog porizvod ili definiu neke brojne vrijedosti, veliine, jedinice, nzivi, svojstv ili postupci (npr. postupci z kontrolu ili ispitivnje, postupci z prorun). Stndrdom z neki proizvod se obino ne utvruju sve njegove krkteristike ve smo one koje su vne z odreenu rcionlizciju u proizvodnji, z njegovo vrednovnje i z upotrebu, nroito s obzirom n zmjenu dijelov. U kojoj mjeri e stndrdom neki proizvod biti definisn, zvisi od vrste proizvod i ocejne donosioc stndrd.

Sl. 1. Grfiki prikz sveobuhvtnosti stndrdizcije Stndrd moe obuhvtiti mjer, oblik, fizik, hemijsk i tehnolok svojstv, postupke z prorun, izrdu i ispitivnj, pkovnje, podtke z identifikciju: nziv, oznku, definiciju, rzjnjenj pojmov itd. Stndrd po prvilu ne ulzi u konstrukcione pojedinosti i u dizjn jer stndrd netreb d suptv umjetnost konsturktor, nroito nesmije ulziti u svojstvo proizvod nmjenjenih individulnom ukusu potro. Stndrdi, u odnosu n nivo stndrdizcije, mogu biti interni (fbriki), ncionlni (z pojedine zemlje) i meunrodni. Svk fbrik tj. industrijsk rdn orgnizcij im svoje stndrde. Ncionlni stndrdi su uvjek rezultd dogovor proizv i korisnik, rezultt trnje optimlne odluke, z koju ponekd postoji nekoliko vrijnti. Ni ncinlni stndrdi imju oznku JUS (Jugoslovenski stndrdi). Poznti su nm dobro njemki stndrdi DIN, sovjetski GOST, meriki USA, britnski BS, ehoslovki SN i dr. U socijlistikim zemljm stndrde donosi drvni orgn i stndrdi su obvezni. U kpitlistikim zemljm je primjen stndrd je dobrovolj, li se zbog velikih prednosti uglvnom primjenjuju. Meunrodni stndrdi su rezultt dogovor ncionlnih orgnizcij z stndrdizciju i donose se esto uz velike potekoe zbog rzliitih obij i miljenj u

pojedinim zemljm. Meunrodni stndri su zprvo peporuke koje slue ko smerinice z ncionlne stndrde. Glvn meunrodn orgnizcij z stndrdizciju je ISO s kojim sruju pojedine specijlizovne orgnizcije npr. IEX z elektortehniku, CISPR z telekomunikcije, UIC z eljeznice idr. Orgnizcij ISO je pod okriljem orgnizcije Ujedinjenih ncij OUN, gdje je i n zemlj ktivn lnic. Stndrdi nisu i nemogu biti nepromjenjive jednom z uvjek dte norme. Oni su neposredn tehikog i ekonomskog nivo privrede jedne zemlje i mjenjju se zvisno od dlje specijlizcije i modernizcije proizvodnje. Drugi porpisi zjni z robu u trnsportu uglvnom se vezuju z kvlitet proizvod. Ukoliko z proizvode nisu oformljeni stndrdi, to je njee sluj kod prehrbenih poroizvod iroke potronje ond se kvlitet proizvod propisuje posebnim prvilnicim koje tkoe donosi drvni orgn, kd su z poljoprivredne proizvode koji se koriste ko siroviine u prehrmbenoj industriji sinjeni odgorvrjui stndrdi. Ako pk proizvodi koji se trsportuju nije obuhven ni stndrdim niti prvilnicim donose se posebni Propisi. 3.1. RAZVOJ JUGOSLOVENSKE JUGOSLOVENSKIM STANDARDIMA STANDARDIZACIJE I ZAKON O

Jugoslovensk stndrdizcij, ko ktivnost usmjeren n sistemsko stvrnje jugoslovneskih stndrd i njihovo uvoenje u ivot Jugoslovenske privrede dtir od 1952 god. Do rt, pojedine industrijske rdne orgnizcije u noj zemlji su koristile pri izrdi svoje tehnike dokumentcije stndrde rznih zemlj (njee njemke DIN ili itlijnske UNI). Pored tog pojedin ministrstv (grevine i sobrj) izdvl su z svoje potrebe izvjesne tenike porpise, tehnke uslove nbvki i sl. to je imlo krkter resornih stndrd. Stndrdi u okviru jugoslovenskih rzmjer nisu postojli. Problem je bio to je td smo mli broj tehnikih strunjk upte bio upoznt s sutinom stndrdizcije i njenom primjenom. Posle rt u vremenu od 1947-1951 god. injeni su pokuji d se ne pogodn orgnizcion form z rjevnje problem jugoslovenske stndrdizcije. Prvo su formirne Republike komisije, ztim svezn komisij z stndrdizciju. Meutim, sve su to bil simbolik rijeenj jer komisije nisu rspolgle sturnim prtom koji bi se posvetio smo poslovim stndrdizcije, koji bi bio soposobn d od monogobrojnih prijedlog stndrd izrenih od strne rznih ad hoc stvorenih komisij nprvi dobre stndrde i omogui njihovu primjenu. Tek kd je 1950 god. pri Svjetu z minogrdnju oformljen Biro z stndrdizciju dobilo se porvo rdno tijelo kvlifikovno z problemtiku stndrdizcije. Ov rdn grup je 1951 god. prel u tdnju Sveznu komisiju z stndrdizciju i u frebruru 1952 god. tmpni su privi jugoslovenski stndrdi. Ipk, Svezn komisij iko proiren rdnom grupom stunjk nije mogl ni izdlek d udovolji kompleksnosti stndrdizcije. Stndrdi iz 1951 god. su ngovjestili prvi kork posle kojeg je treblo rijeiti jo vrlo veliki broj pitnj: mterijlin, orgnizcionih, metodolokih idr. Ko osnovni pojvio se i problem definisnj sutine definisnj stndrdizcije, koko bi se izbjegl zbrk nstl oko tog pojm. Zbrk je bil prisutn u svtnjim sturnjk ko i nestrunjk z tehnike i privredne porbleme. Moe se izrziti sumnj d su i dns u potpunosti svi strunjci prihvtili i rzjsnili sebi znenje stndrdizcije. No, rzumljivo je d su to nezntni slujevi u odnosu n 1952 god. kd je neshvtnje bilo tko rsprostrnjeno, d je ponekd prijetilo d podrije sme temelje jugoslovenske stndrdizcije. Utjeno je, to je zbrk pojmov o stndrdizciji nije nikkv specifin jugoslovensk pojv. U strunoj literturi esto se mogu ni ngovjetji sline zbrke pojmov i u drugim zemljm. Zbog tog se u zemljm ij stndrdizcij dtir mnogo prije ne jo uvjek

mnogo posveuje pnje objnjvnju sutine stndrdizcije i primjenjuju ubjeivnj kko bi se sgledle koristi njene primjene. 3.2. ZBIRKA POJMOVA O SUTINI STANDARDIZACIJE

Ako se rzmotre smo pojmovi vezni z sutinu stndrdizcije koji se njee susreu, mogu se izdvojiti oni opti od specifino jugoslovenskih, i to: 1. Prvo bi bilo pitnje obveznosti stndrd. Ve smo postvljnje pitnj ukzuje n neshvtnje sutine. Dovoljno je sgledti kolik se rcionlizcij postie primjenom stndrdizcije p d se tko pitnje ne postvlj. Ako se z izvjestn tehniki problem ne jedno rjeenje koje je njrcionlnije od svih moguih i ozvnii ko stndrd, ond se obveznost primjene sm nmee, pez obzir n formlnu obveznost, smim fktom postojnj stndrd. 2. Drugo pitnje se odnosi n oprene stvove prilikom formulisnj pojedinih stndrd. Tkvi stvovi dovode do rzmimoilenj, jer pojedini strunjci nee d usvoje izvjesne odredbe s motivcijom d se u njihovim rdnim orgnizcijm ne rdi tko ko to se predvi stndrdom itd. Zborvlj se d stndrd u veini slujev mor biti kompromis, i to kompromis koji trenutno moe d iziskuje odreene rtve koje u perspektivi treb d se kompenzirju i ngrde. 3. U neshvtnje problem spd i pstinencij kod donoenj stndrd. Svki stndrd dok je jo u fzi pijedlog stvlj se n jvnu diskusiju objvljivnjem u biltenu Stndrdizcij uz to se zinteresovne rdne orgnizcije posebno, dopisim upozorvju kko bi njihovi predstvnici uestvovli u diskusij. Rok z primjedbe prolzi dostvljenih primjedbi skoro d nem, to podrzumjev d je stndrd dobr i on se ozkonjuje. Prolze mjeseci, nekd i godin dn, kd se n jednom pojvljuju primjedbe i zhtjevi z izmjenm. Njbezbolinije je ko su to smo upozorenj n greke koje su se nepnjom jvile u tekstu stndrd. Ovkve situcije ukzuju n neshvtnje injenice d je stndrd smo ond dobr ko je zjedniko djelo svih zinteresovnih, te u prvom trenutku treb d se ukljue vrsni strunjci koji treb d sruju s ljudim iz Zvod z stndrdizciju. Neshvtnje njgrublje vrste podrzumjev odbijnje srdnje ili delegirnje predstvnik koji nisu u vezi s problemim ili ne posjeduju potrebn strun znnj. 4. Zbirk pojmov o stndrdizciji specifino jugoslovenskog krkter odnosi se n identifikovnje njemkih DIN s stndrdim uopte. Dkle, ponekd odsustvo obvjetenosti d osim njemkih DIN postoje i stndrdi mnogih drugih zemlj dovodi do zbrke. Do due to se dns skoro vie ne moe sresti, li se pominje ko pojv u prvom periodu nstjnj stndrd. Isto tko dev se kod pozivnj n meunrodne stndrde d pojedinci podrzumjevju sm njemki DIN. est je vrijnt shvtnj d su jugoslovenski stndrdi prosto kopije, odnoso prevodi njemkih DIN. Njneugodnij konsttcij je, ukoliko se neki jugoslovenski stndrd u neem rzlikuje od odgovrjueg DIN-a, misliti d je to sigurno u pitnje nek grek. Normlo je d stndrdi izrvju tehnik iskustv, p je prirodno d se pri nstjnju novih stndrd koriste iskustv tehniki rzvijenih zemlj. Pri tome se nlizirju procesi stndrdizcije u veem broju zemlj p usvj ono to je z ne potrebe njcjelishodnije. Osim nbrojnih postoje jo mnogi vidovi neobjetenosti, neshvtnj znenj stndrdizcije i primjene stndrd. Ipk, utjeno je d se dns rijetko mogu sresti strunjci koji ne posjeduju dovoljno znnj iz oblsti stndrdizcije.

3.3.

RAZVOJ STANDARDIZACIJE PO OBLASTIMA PRIVREDE

Kompleksnost stndrdizcije uslovil je d Svezn komisij s rdnom grupom strunjk postepeno izrste u orgnizciju koj je objedinjvl vie stotin strunjk, predstvnik privrednih orgnizcij ko i nunih ustnov iz svih krjev zemlj, ulnjenih u oko 50 strunih komisij specijlizovnih z izrdu stndrd z pojedine oblsti iz svih privrednih grn (rudrstv, metlurgije, minogrdnje, sobrj, itd.). U oformljenim sturnim komisijm ostvren je stln srdnj strunjk iz prt Svezne komisije z stndrdizciju i strunjk iz privrede. Po ugledu n mnoge zemlje pristupilo se prvo stndrdizciji privrednih oblsti: minogrdnje, metlurgije i elektrotehnike, uz djeliminu obrdu ostlih oblsti privrede. U skldu s tim progrmom izren je odmh i sistem klsifikcije jugoslovenskih stndrd. Sistemom klsifikcije predvien je nin grupisnj i oznvnj jugoslovenskih stndrd po ugledu n njmodernije sisteme koji su postojli u zemljm s rzvijenom stndrdizcijom (prvenstveno po ugledu n frncusku stndrdizciju). Sistem je postvljen tko iroko d im velike mogunosti proirivnj i dopunjvnj, d se teko moe zmisliti d e i u dlekoj budunosti doi do teko pri uvrvnju novih stndrd koji budu doneeni. N bzi tko postvljenog progrm poelo je popunjvnje stlnog prt Svezne komisije z stndrdizciju strunjcim iz sledeih priverdnih grn: rudrstv, umrstv i drvne industrije, hemijske industrije, tekstilene industrije, industrije motor i drumskih vozil, poljoprivrede, prehrmbene industrije, grevinrstv i industrije lijekov. Nlost, tkv rzvoj je zustvljen zbog preusko postvljenog okvir u odobrenoj sistemtizciji osoblj Svezne komisije p je neko vrijeme itv niz privrednih grn moro ostti bez svojih obriv probem stndrdizcije. Tko su u to vrijeme ostle bez predstvnik: brodogrdnj, vzduhoplovstvo, industrij koe, industrij gume, industrij plstinih ms, industrij inskih vozil i dr. Z neke od tih industrij ipk je donjet po neki stndrd, jer su neki strunjci bili u mogunosti d, pored rd u svojoj mtinoj grni, rde djelimino i z neku drugu oblst. Osim preusko plnirne sistemtizcije osoblj, bilo je td i drugih konic snnijem rzvoju jugoslvenske stndrdizcije. Postojo je i problem smjetj ljudstv Svezne komisije z stndrdizciju; jer kd je Uredb o orgnizciji Svezne komisije donijet (1953. god.) iskustv o poslovim stndrdizcije su bil vrlo skromn i nije se predvilo nglo povevnje strunog prt, i z rd je bilo odreeno smo nekoliko prostorij u jednom montnom pviljonu. Dlju konicu predstvljlo je osustvo potrebnih zkonskih propis koji bi regulisli djeltnost Svezne komisije. Zbog tog se tokom vremen stvrl prks d se usvjju rijeenj koj nisu iml nikkvu podlogu u postojeim propisim. Struni prt Svezne komisije je izrdio ncrt itvog niz propis kojim je treblo d se reglementir (zkonski regulii) postoje prks. Tko su pripremljeni ncrti Poslovnik Komisije, Prvilnk z postupk donoenj stndrd, Uputstv z honorisnje rdov n stndrdizciji, nove Uredbe o orgnizciji i rdu Svezne komisije i nizd, ncrt Zkon o stndrdim. Zbog itvog splet okolnosti jugoslovensk stndrdizcij poslije poetnog nglog uspon, dostigl je negdje 1958. godine stnje koje se moe ozniti stgncijom. Stgncij se nroito nepovoljno odrzil n nu privredu, tim pre to su do td relizovni stndrdi pokzli i dokzli prednost i neophodnost stndrdizcije. Zbog tog su Sveznoj komisiji z stndrdizciju sve ee stizli zhtjevi iz privrede d se ubrz tempo stndrdizcije. Tp je uslovilo d se 11. pril 1960. godine donese Zkon o jugoslovenskim stndrdim,koji je objvljen u Slubenom listu FNRJ n dr. 20. pril 1960. godine, s stupnjem n sngu 20. jul 1960. godine. Donoenjem ovog zkon okonn je prvi period rzvoj jugoslovenske

stndrdizcije i ozkonjen su osnovn nel donoenj stndrd koj su se u toku predhodnog osmogodinjeg rd firmisl. 3.4. VANIJE ODREDBE ZAKONA O JUGOSLOVENSKIM STANDARDIMA

3.4.1. Definicije i obimnost stndrdizcije. Zkonom je prije sveg dt formulcij stndrd. S obzirom n vrlo irok sdrj tehnikog termin stndrd , teko je bilo ni prvi termin koji bi u potpunosti izrvo krkter stndrd. Kko je njvei dio stndrd propisuje rzne tehnike krkteristike proizvod, moe se smtrti d sdrju stndrd sutinski njpriblinije odgovr tehniki propis , bez obzir n to to odstupnj od tih propis u izvjesnim slujevim povle zkonske snkcije ( kzne ili druge mjere zbog neizvrvnj ili povrede neke odredbe ) u drugim ne povle. Prem tome stndrdi su tehniki propisi koji reguliu tehnike probleme u oblst proizvodnje i promet dobr (u prvom redu industrijskih proizvod) ztim, u oblsti izvoenj gre vinskih i drugih rdov. Stndrdizcijom se morju obrivti sledei problemi: 1. izbor proizvod z koje se donose stndrdi, 2. sortimn (rznovrsnost proizvodnje, snbdjevenost trit dobrim izborom robe) i koliine proizvod, 3. tehnike krkteristike proizvod, 4. metode ispitivnje kvlitet proizvedenh dobr tj. izvedenih rdov, 5. srdstv identifikcije stndrdnih dobr u prometu i uslovi njihovog trnsportovnj po potrebi i sklditenje, 6. pitnje vezn z projektovnje i konstruisnje dobr, ko i z tehnoloki postupk izrde proizvod tj. izvrenj rdov Stndrdi treb d dju z postvljene tehnike probleme njbolj rjeenj koj morju predstvljti optimum koji se u dtim uslovim i n dtom stepenu privrednog i tehnikog rzvoj moe ostvriti. Stndrd mor d osigur kompromisn rijeenj: npr. u odnosu n kvlitet izvjesnog proizvod mogli bi se z trjnost postviti mksimlni zhtjevi, pri emu bi dlo do osjetog poskupljenj proizvodnje te efekt trjnosti nebi bio oprvdn. Isto tko, stndrdi nesmiju imti sttin krkter, ve se morju prilgovti svim normm koje donosi tehnik privredni rzvoj, kko u odnosu n tehnologiju proizvodnje tko i u odnosu n zhtjeve potro. 3.4.2. Postupk donoenj ili zmjen stndrd. N osnovu zhtjev postvljenih od strne privrednih i drutvenih orgnizcij, drvnih orgn, nunih i drugih ustnov, ko i n osnovu prijedlog strunjk Zvod z stndrdizciju stndrdi se donose u okviru godinjeg progrm koji se poetkom svke godine utvruje od strne Svjet z stndrdizciju. Ncrte stndrd koji su uli u usvojeni progrm rzmtr u prvom stepenu, komisij strunjk obrzovn od predstvnik nepostredno zinteresovnih rdnih orgnizcij ili ustnov. N osnovu zkljuk te komisije strunjk rediguju se stndrdi ili stvljju n jvnu diskusiju objvljivnjem u biltenu Stndrdizcij i dostvlj zinteresovnim rdnim orgnizcijm. Zkonski rok z dostvljnje primjedbi iznosi tri mejsec, posle eg u drugom stepenu ponovo vri rzmtrnje strun komisij z prijedlog stndrd. Kd se okon drugostepeno rzmtrnje donosi se definitivni tekst stndrd koji se upuuje n nlizu treeg stepen od strne sturnjk Zvod z stndrdizciju i strune komisije zinteresovnih rdnih orgnizcij. Ako se vein sglsi direktor Zvod z stndrdizciju svojim rjeenjem proglv tekst jugoslovenskim stndrdom. Rjeenje objvljuje Slubeni list SFRJ s stndrd se dje u tmpu i put u prodju. Oigledno je d predvieni postupk donoenj stndrd

zhtijev dug vremenski period (prem iskustvu, njmnje dvije godine); li zto tko studiozno nprvljen i usvojen stndrd zist odgovr nmjeni koju mu Zkon odreuje. Rzvijnje poslov stndrdizcije je uslovilo d Svezn komisij z stndrdizciju prerste u Jugoslovenski zvod z stndrdizciju kojim uprvlj Svjet. Kompetencij Svjet su d vodi politiku jugoslovenske stndrdizcije ne mjejui se, u normlnim slujevim, ni u postupk donoenj stndrd i njihov sdrj, ni u poslovnje Zvod. Smo u slujevim komplikcije Svet istup ko rbitr. Pitnj orgnizcije smog Zvod nisu u Zkonu obren, nego je to obuhveno propisim koje donosi Svezno Izvrno Vjee. N tj nin postoji mogunost d se orgnizcij prilgov rzvoju i potrebm privrede, jer se odnosni propisi po potrebi mogu mjenjti bez potrebe d se mjenj Zkon. 3.4.3. Primjen stndrd i odstupnj od njih. Zkonom je poklonjen zntn pnj primjeni jugoslovenskih stndrd. Zkon obvezuje d se stndrdi primjenjuju u svim oblstim privredne djeltnosti; kko u proizvodnji tko i u prometu i upotrebi proizvod, odnosno u izvoenju rdov. Meutim, predvieni su i slujevi u kojim se moe odstupiti od odredbi stndrd, to je prvenstveno z potrebe IZVOZA u oprvdnim slujevim i z potrebe uvoz. Zvod z stndrdizciju im prvo d provjerv tehniku dokumentciju privrednih orgnizcij u cilju ustnovljenj d li je dokumentcij prem kojoj se vri proizvodnj usklen s odnosnim jugoslovenskim stndrdim. Strunjci Zvod, meutim, ne mogu i ne treb d se uputju u ostl pitnj vezn z primjenu stndrd, nroito ne u pitnj kvlitet proizvod. Kontrol kvlitet je domen orgn trine inspekcije i drugih ndlenih inspekcij. Kznene odredbe od strne inspekcije se primjenjuju z tno odreene slujeve. Npr. ko privredn orgnizcij ostvri neku dobit zbog ostupnj od odredbi stndrd, recimo isporukom robe loijeg kvlitet, t dobit mor biti oduzet. 3.4.4. Interni stndrdi proizvodnih orgnizcij. U sprovoenju stndrdizcije znjnu ulogu imju interni stndrdi pojedinih privrednih orgnizcij. Potrebu z internim stndrdim uslovilo je vie rzlog: 1) primjen odnosnih jugoslvenski stndrd, 2) stndrdizcij sopstvenih proizvod koji ne ulze u okvir jugoslovenske stndrdizcije, 3) stndrdizcij lt i tehnolokih postupk koji se primjenjuju smo u okviru odnosne proizvodnje orgnizcije, 4) rcionlizcij trnsport robe i sl. 1. Potreb z internim stndrdim kod primjene odnosnih jugoslovenskih stndrd sstoji se u tome, d se utvrdi ui izbor tipov, sortimn i kvlitet proizvod (od onih koji su predvieni jugoslovenskim stndrdim), koji e proizvoditi u odnosnoj orgnizcije. Suvnje sortimn je znjno jer se time mogu postii krupne utede u poslovnju privredne orgnizcije. Tj zdtk se sprovodi kroz tzv. izborne stndrde, odnoso interne stndrde u koje se unosi smo on mterij iz jugoslovenskih stndrd koj je potrebn odnosnoj orgnizciji z poslovnje. N tj nin jugoslovenske stndrde u potpunosti prouv smo biro z stndrdizciju u okviru privredne orgnizcije, dok se n ostlim rdnim mjestim ije je poslovnje skopno s primjenom stndrd koristi smo interni stndrdi, koji su uproeniji od jugoslovenskih stndrd i podeeni su konkretnim potrebm privredne orgnizcije.

2. Stndrdizcij sopstvenih proizvod koji jo nisu obuhveni jugoslovenskim stndrdim ili koji, po prirodi stvri, nemju uopte uslov d uu u okvir jugoslovenske stndrdizcije njpovoljnije se obvlj preko internih stndrd. 3. Poznto je d skoro u svkoj proizvodnoj orgnizciji mor d se koristi pored stndrdnih lt jo mnogo specijlnih ili specifinih koji se konstruiu i izruju od sluj do sluj. Stog, dobr dio tog lt koji s gledit jugoslovenske stndrdizcije uopte nije interesntn, im sve uslove d se preko internih stndrd stndrdizuje. To isto vi, u jo veoj mjeri i z tehnoloke postupke, kd vrlo mlo ulze u okvir jugoslovenske stndrdizcije. 4. Z potrebe trnsport mogue je interno nzniti nine obiljevnj robe; kd se n mblu nnose (u vidu bojenih trouglov, krugov i sl.) odreene oznke koje svojom preglednou omoguvju zmjenu robe ukoliko je upkovno n isti nin ili onemoguvju pogrenu distribuciju, to doprinosi rcionlizovnom trnsportu robe. 3.4.5. Uzimnje i obrd uzork z utvivnje kvlitet i kvntitet robe. Kko u robnom prometu mogu nstti sporovi izmeu prodvc i kupc, ili izmeu poiljoc robe i prevoznik, uslijed odstupnj u pogledu kvlitet ili kvntitet robe: stndrdim, zkonskim propisim i prksom morli su biti utvreni i postupci z rjevnje tkvih sporov. Tko su predvieni principi o uzimnju i obrdi uzork koji se koriste z struno odreivnje svih element kvlitet i kvntitet robe. Uzork z nlizu nziv se odreen koliin robe uzet iz ispruke, s skldit ili n drugom mjestu, odreenim tehnikim postupkom koji obezbjeuje potrebnu reprezenttivnost. Ideln uzork bi bio onj koji je po svome sstvu i svim osobinm potpuno istovjetn robi iz koje je uzet. Meutim, kko esto svi djelovi robe u jednoj isporuci ili odreenoj koliini robe nisu istovjetni, to reln uzork moe biti smo priblino ili skoro istovjetn s cjelokupnom koliinom robe koju reprezentuje. U mnogim slujevim uzimnje stvrnog reprezenttivnog uzork robe nilzi n odreene tekoe. To nroito vi z sirove poljoprivredne proizvode (itrice, svjee voe, povre, vriv i dr.) i minerlne sirovine koje su po svojoj prirodi nehomogene. Tehnike uzimnj uzork zvisi od vie inilc, nroito od prirode robe, stepen njene tehnoloke obrde, veliine isporuke, nin i svrhe ispitivnj, itd. Njjednostvnije je uzimnje uzork iz robe koj se isporuuje u orginlnom pkovnju, ko to su limenke, boce s tenostim i sl. Pri pkovnju u limenke proizvod je izlgn viestepenom mjenju te je sdrin pkovnj homogen i mnje vie istovjetn u itvoj seriji pkovnj. Stog se ko uzork uzim nekoliko limenki s rznih mjest. Uzorci tenih i prkstih supstnci koje su upkovne u krupnu trnsportnu mblu, ili kd se skldite dekvtni upkovne, mogu se uzimti s veim stepenom reprezenttivnosti. Prije uzimnj tenosti sdrin se dobro izmje, ko to nije mogue uzork se uzim specijnom sondom ili drugom nprvom, pomou koje se tenost moe uzeti s rzliitih dubin sud (s vrh, sredine i dn ). Ako je proizvod vrstog gregtnog stnj li homogene konzistencije (sirevi, mslc, mrgirn, mst, mrmeld i sl.) uzork se uzim u vid isjek iz veeg broj komd. Njmnji stepen sigurnosti u pogledu reprezenttivnosti uzork moe se postii pri uzimnju uzork iz robe koj se sklditi, odnosno isporuuje u rsutom stnju, jer je on u velikim koliinm bez mble. Uopteno reeno ko je proizvod stndrdizovn uzimnje uzork vri se prem odredbm odgovrjueg JUS-a gdje se prdvi nin uzmnj uzork, obrd, nin i trjnje uvnj uzork itd. U ostlim slujevim primjenjuje se uobijen lbortorijsk tehnik ili

drugi propisi. Njbolji je d se uzeti uzork odmh izloi odreenoj tehnikoj obrdi jedn koliin spkuje u odgovrjuu mblu (ko rob nije u orginlnom pkovnju) i uv u uslovim koji uzork obezbjeuju od biolokih, hemijskih i drugih promjen. Uzorci se uzimju komisijski uz voenje zpisnik o svim elementim koji su u vezi s postupkom uzrokovnj i robom. Normlno se uzimju tri istovjetn uzork, od kojih se jedn dje kupcu, odnosno poiljocu robe; drugi, prodvcu, odnosno vriocu trnsport (ko strnkm koje se spore), dok trei uzork preuzim lbortorij ili odreen institucij z kontrolu kvlitet. Korisno je obezbjediti koliinu robe z etiri istovjetn uzork, kko bi se etvrti ostvio n uvnju kod neutrlne strnke, z svki sluj. Nroito je vno d lic koj uzimju uzorke budu strun, objektivn i svjesn odgovornosti. Pored zvninih, rbitrnih i lbortorijskih uzork u prksi se jo sreu: reklmni, komercijlni, z tekuu proizvodnju i dr. S gledit prvne prkse kvlitet robe moe se utvrediti: 1) Prglednom od strne strune komisije ili inspektor. Ovim pogledom njee se utvruje kvlitet svjeih poljoprivrednih proizvod, stone hrne, pojedinih min, prt i dr. Pregled poiljke moe d se vri: pregledom svke jedinice pkovnj sjelokupne robe, ili metodom uzorkovnj, pregledom odreenog broj izbrnih uzork Pregled svke jedinice oprvdn je smo ko se isporuk sstoji od mnjeg broj jedinic ili kd se prevoze proizvodi velike vrijdenosti (rzne mine, prti, vozil itd.). ee se vri pregled izbrnog broj uzork korienjem sttistike tehnike d bi kontrol bil br s zdovoljvjuom pouzdnou. Meutim, ko prvno pouzdn dokz o kvlitetu ne moe se usvojiti nlz ispitivnj slujnog uzork (tzv. tihprobe) kd je proizvod upkovn u orginlnu mblu. Pregledom robe se mogu konsttovti smo vidljive mne n robi ko to su: oteenj, lom ili nedosttk pojedinih djelov, neprviln oblik, nejednk boj, prisustvo neisto, pojve truljenj, crvljivost kod prehrmbenih proizvod i sl. Uporeivnje robe s uzorkom koji moe biti stndrdn ili ugovoren, uporeenje vri strun komisij.

2) 3)

Lbortorijskom nlizom, ispitivnjem odgovrjuih fizikih, hemijskih biolokih, mehnikih i drugih svojstv proizvod. Utvrivnje kvlitet moe d bude internog ili zvninog krkter, odnosno zkonit pregled robe ili zvnin ekspertiz. Prem nim propisim zvninu ekspertizu moe d vri smo specijlizovn lbortorij koj je upisn u registr. Registrovn lbortorij izdje uvjerenje o kvlitetu robe (test, certifikt). Ovj dokument treb d sdri rezultte ispitivnj predvienih stndrdom, prvilnikom o kvlitetu ili ugovorom, ko i konsttcije d proizvod odgovr ili ne odgovr odredbm stndrd, prvilnik o kvlitetu, izvoznom kvlitetu i sl. U meurodnoj rzmjeni dobr utvrivnje kvlitet od kojih su Evropi njpozntije: Societ generale de surveillance u enevi, Polcargo u Londonu, Gostinspekcija u Moskvi, Inwaco u Z.NJemkoj, u noj zemlji Jugoinspekt u Beogrdu. Koliin robe-kvntitet izrv se brojem komd ili u odgovrjuim jedinicm mjere. Stog se kvntitet utvuje brojnjem ili mjerenjem mse, zpremine ili dimenzij proizvod. Provjervnje koliine robe moe se vriti: 1) provjervnjem cjelokupne koliine robe, i

2)

provjervnjem koliine robe u jedinici pkovnj, tj. d li izmjeren koliin odgovr nznenoj u deklerciji.

Mjerenje se vri n preciznim vgm, odnosno provjerom zpremine, duine i drugih dimenzij zvisno od nin izrvnj odnosno koliine robe. Neto ms proizvod u orginlnom pkovnju d bi se odredil zhtjev d se prvo izmjeri ukupno (bruto) ms upkovnog proizvod, ztim izrui sdrin iz mble, potom mbl dobro oisti od osttk proizvod (ko se pere mbl mor dobro d se osui) p ond odredi smo ms omble. Rzlik izmjerenih ms je neto ms ukupnog proizvod. 3.5. OSIGURANJE PREVOZNIKA ZA EVENTUALNE TETE NA ROBI KOJA SE TRANSPORTUJE Osigurnje je prvi odnos zsnovn ugovorom o osigurnju, izuzetno Zkonom. Ugovorom o osigurnju jedne strnke (osigurtelj) se obvezuje d e drugoj strnci (osigurniku), odnosno korisniku, ndoknditi tetu ili ispltiti odreenu svotu novc ko nstupi dogj zbog kojeg je zsnovno osigurnje, dok se drug strn obvezuje d uplti iznos premije. Osigurtelj, po prvilu izdje osigurniku polisu u kojoj je i generln kluzul o primjeni uslov osigurnj. Z rzliku od pojedinne polise, generln polis je isprv o ugovoru kojim se osigurvju sve poiljke. U meunrodnom trnsportu veom je riren Loyd-ova S. G. polis, koj se uz dodtne kluzule (Institute clauses) upotrebljv jo od 1779. godine. Podsjetimo se: LLOYDS, je osigurvjue drutvo pod specijlnim drvnim ndzorom, s sjeditem u Londonu i gentim po cijelom svijtu. Dobilo je ime po Edwardu Lloydu, vlsniku mle kvne, gdje su se sstjli pomorski osigurvtelji. Lloyd je 1696. poeo izdvnje list Lloyds News s informcijm s informcijm pomorsko-trgovinske prirode. Od 1726. izlzi tj njstriji list n svjetu pod nzivom Lloyds List and Shipping Gazette do dns. Drutvo je imlo znjnu ulogu u rzvoju pomorstv i osigurnj, p je ime Lloyd ulo u imen mnogih probrodskih i klsifikcionih zvod, npr. Lloyds Register, Lloyd Triestino, Norddeutscher Lloyd i sl. Kd osigurtelj rizik koji preuzim i snosi smtr nroito vnim moe d uslovi sosigurnje, tj. pokrie rizik istovremeno od strne veeg broj osigurtelj; ili uslovi reosigurnje tj. djelimino osigurnje rizik od strne osigurtelj kod nekog drugog osigurtelj. Reosigurnje je veom sloen opercij, koj se po prvilu vri u meunrodnim okvirim. Osigurnje se djeli n imovinsko i lino osigurnje, obino se ko posebn vrst izdvj trnsportno osigurnje. U svkoj vrsti mogue je dobrovoljno osigurnje i obvezno osigurnje. Imovinsko osigurnje je po prvilu dobrovoljno. U nem sistemu nelo dobrovoljnosti vi i z osigurnje sredstv drutvenog vlsnitv. Lin osigurnj podrzumijevju osigurvnj pojedinc z luj nesposobnosti z rd, smrti, nvretk odreenog dob strosti i sl. Osigurnik moe d zkljui osigurnje u svoju korist ili u korist druge osobe. Rdi ztiteosob koje su posebno ugroene od potencijlnih opsnosti, Zkonom se moe odrediti obvezno osigurnje, npr. putnik u sobrju, posde u vzduhoplovstvu i sl. Nje obvezn osigurnj su: osigurnje grnske odgovornosti pri koritenju suvozemnog motornog vozil; osigurnje od bolesti: poljoprivrednih proizvo nezvisnih rdnik nepoljoprivrednih znimnj; osigurnje od nesrenih slujev u koli (obvez koj stvrno ne postoji); osigurnje pri utkmicm i sportskim tkmienjim n jvnim putevim; osigurnje pri sportskim priredbm koje obuhvtju uestvovnje motornih vozil n mjestim koj nisu otvoren sobrju;

osigurnje sportist mter; osigurnje poljoprivrednih proizvo protiv nesrenih slujev pri rdu itd. Rzne vrste osigurnj podrzumjevju: osigurnje od por i slinih dogj (tete bez por prouzrokovne gromom, ili eksplozijm, nezgodm u dominstvu, tetm od elektrine struje bez por i dr.); osigrunje stkl od lom ili ztit stkl n vozilim i n minm; osigurnje brodskih ili vzduhoplovnih trupov; osigurnje robe u prevozu; osigurnje od kre (nmjetj, nkit ili robe); osigurnje protiv grd ili pomor stoke itd. Trnsportno osigurnje djeli se n ksko i krgo osigurnje, Ksko osigurnje (ssurnce sur corps, insurnce on hull, Ksko-Versicherung, ssigurzione corpi) osigurv prevozn sredstv. Krgo osigurnje (ssurnce surfcultes, insurnce on goods, Krgo-Versicherung, ssigurzione merci) osigurv stvri, robe, terete. Konkretno u vzdunom prometu osigurnje moe biti utomtsko i dopunsko. U meunrodnom sobrju prem propisim Vrvske konvencije prevozilc obvezno osigurv svu robu s oko US $ 16,5 po kilogrmu bruto teine poiljke, s tim to grnic vrijednosti poiljke ili grupe poiljki koje se mogu prevesti jednim vionom iznosi US $ 500.000. Z robu u unutrnjem sobrju JAT obezbjeuje osigurnje u visini od 100,00 N.din. po 1 kilogrmu bruto teine. Dopunsko osigurnje nije ukljueno u cjenu prevoz i nije obvezno. Meutim, ko vrijednost poiljke prelzi iznose utomtskih osigurnj po bruto teini (tj. preko US $ 500.000), poiljlc robe moe izvriti dopunsko osigurnje poiljke. Td je dun d uplti premije, i to: 2% u unutrnjem, 3% u inostrnom vzdunom sobrju, od nznene vrijednosti dopunskog osigurnj, s tim to se uplen premij ne moe povui posle zpoetog prevoz. Bilo utomtsko ili dopunsko osigurnje pokriv gubitke ili oteenje robe u periodu vnosti osigurnj, bez obzir d li se neto dogodilo z vrijeme zemljskog prevoz do ili od erodrom, u mgcinu, ili z vrijme let. Osigurnje se nee ispltiti u sledeim slujevim: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 3.6. ko se doke d je oteenje poiljke uzrokovno njenom sdrinom; ko gubitk nstne usled prirodne smrti ili povrede neke ivotinje, bilo d su uzorci: smrt, ujednje, ritnje, ubod ili guenje, ili su tome doprinjeli sm prirod i sklonost ivotinj; ko doe do povrede prtioc ivotinj zbog ponnj smih ivotinj; ko se rdi o brzo-pokvrljivoj poiljci koje se kvre tokom trnsport usled promjene temperture, visine, klime ili zbog duine trjnj putovnj; u sluju konfiskcije ili unitenj poiljke zbog nedosttk potrebnih dokument, p ne odgovr zhtjevim zemlje u koju se lje; u sluju nepotpune dokumentcije z dokzivnje tete od strne osigurnik u vezi odgovrjueg zhtjev. DISTINKTIVNE (RAZLIKUJUE) OZNAKE NA ROBI

Svkom proizvodu se stvljju n mblu, ili n omot orginlnog pkovnj, nekd n sm proizvod, odreene oznke koje imju z cilj d obvjeste korisnike ko i vrioce trnsport o osnovnim svojstvim robe; njenoj koliini, porjeklu, nmjeni, ninu rukovnj i

drugim krkteristikm od interes z korisnike. Znj oznk je potvren nvikm potro d se opredjeljuju z odreeni proizvod n osnovu nznenih distinktivnih oznk. Sm postupk stvljnj oznk n upkovnju robu esto se nziv mrkirnje ili signirnje robe. Oznke n robi mogu biti: obvezne, konvencionlne (usvojene preutnim sporzumom), specifine (z prvilo rukovnje opsnom robom u trnsportu), interne i dr. 3.6.1. Obvezne oznke Proizvoi ili vrioci pkovnj robe duni su d stve n poroizvod ili njegovu mblu u obliku etikete (ili u drugom obliku) n osnovu postojeih zkonskih propis o kvlitetu, odnosno n osnovu stndrd, prvilnik o kvlitetu i sl. Skup svih obveznih oznk nziv se DEKLERACIJA ROBE, nlogno crinskoj deklerciji koj podrzumjev izjvu o podcim koji utiu n odmjervnje crine. Deklercij robe njee sdri: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. nziv i lokciju proizvo ili onog koji je obvio pkovnje, i to: u prvom sluju je s nznkom proizveo u drugom pkovo, tehniko ime prizvod ili trgovko ime proizvod (ukoliko postoji), sstvne djelove izrene u procentim ili nekim drugim odgovrjuim mjerinim jedinicm, neto i bruto msu kod izvesnih proizvod zpreminu, dtum proizvodnje i broj industrijske serije, broj i dtum registrcije proizvod ukoliko je to zkonom predvieno, krtk opis obrde ili dorde proizvod itd.

Sdrin pkovnj se mor u potpunosti poklpti s zbirom oznk iz kojih se deklercij sstoji, jer netno deklrisnje je, prem nim zkonim, privredni pristup i povli krivinu odgovornost po Zkonu o trinoj inspekciji. Z mnoge proizvode, nroito prehrmbene, deklercij je obvezn. 1. Nziv proizvo (firme) je svkko jedn od bitnih element individulnosti i rzlikovnj proizvod u prometu nroito ko se rdi o tritu gdje je zstupljenost ztitnog znk reltivno ml. U svremenom prometu smtr se nziv proizvo treb d ispunjv nekoliko osnovnih zhtjev: d je to kri i lki z izgovor, d je itljiv, koko n nem tko i n strnim jezicim, d se lko pmti i prepoznje, d nije istovjetn s nzivom nekog drugog proizvo, to kod ns nije sluj. U noj prksi pojedini nzivi imju izuzetnu veliku frekfentnost: Boris Kidri (17), Budunost (17), Proleter (14), Progres (12), Jedinstvo (12), Crven zvjezd (11), Merlc (9), Slobod (9) itd., 2. Trgovko ime proizvod se jvlj ko jedn od element identifikcije proizvod, pomou kojeg proizvo eli d skrene pnju potro i omogui im lko rspoznvnje njegovog proizvod. Stog se u modernoj industriji i prometu, nstlom proizvodu, pored njegovog zvninog tehnoloko-hemijskog ili tehnikog imen, dje posebno tehniko ime. Z rzliku od ztitnog znk i nziv proizvo (firme) trgovko ime proizvod se esto uvodi ko jedn komercijlni i modni novitet s kojim se ne run n dui rok. Trgovko ime moe d bude uzeto i ko ztitni znk ukoliko se ne poklp ili nije isuvie slino znku neke druge firme koj proizvodi istu ili slinu robu. Zni moe se i registrovti, odnosno ztititi ukoliko ispunjv zkonske uslove z ztitu. Trgovko ime je obino krtko, jednostvno z izgovor i zvuno. Ne treb d bude obin nziv proizvod ili deo njegovog imen. Susreemo u prometu

mnogo uspjelih imen rznih deterdent ili imen tekstilnih tknin, kozmetikih proizvod i sl. U svkom sluju z uspjeh trgovkog imen nije bitno d li se sugerie proizvod ve njegov trktivnost, lko izgovrnje, lko pmenje i prepoznvnje. 3.6.2. Konvencionlne oznke U njirem smislu predstvljju skup oznk koje u nekom drutvenom krugu, ko po nekom preutnom sporzumu, ve z promet meu njegovim lnicm. Postupnje u skldu s konvencijom je konvecionlno ponnje, norme koje g propisuju jesu konvecionlne norme. Usvojene konvecionlne oznke su njee obiljej individulnosti proizovd ko npr. ztitni znk, geogrfsko porjeklo robe, oznke nivo kvlitet, oznke z istou kvlitet i dr. 1. Ztitni znk u privrednom prvu je oznk vezn z porjeklo i kvlitet robe. Izrv se u obliku ig, vinjete, ifre i drugih oznk. Propisi o ztiti trgovkih i fbrikih igov omoguvju privrednim orgnizcijm sticnje iskljuivog prv upotrebe odreenih znkov, koji su registrovni kod ndlenih drvinih orgn. Ztitni znci (igovi, mrke) rzlikuju se stndrdnih oznk ili nziv, koje odruju pojedine orgnizcije (trgovinsk udruenj, berze, p i drvni uredi) rdi rzvrstvnj msovne robe. Sve vrste ztitinih znkov obino se nzivju mrkom proizvod. Prem nim propisim izmeu ztitnog znk i mrke proizvod ne prvi se rzlik. Opte uzeto mrk proizvod ko pojm im ire znenje i smtr se simbolom registrcije jednog proizvod. Regidtrovni ztitni znci (mrke) posle registrovnj postju svojin odnosne privredne orgnizcije., p je njihov upotreb od strne bilo kog zbrnjen. U inostrnstvu ztitni znk moe biti registrovn ili neregistrovn. Kd je registrovn upotrebljv se nznk TRADE MARK. Ztitni znk ili robni ig predstvlj odreeni simbol kojeg proizvo, distributer ili servis stvlj n svoj proizvod ili uslugu d bi g potro rzlikovo od istih ili slinih proizvod ili uslug drugih firmi. Prem krkteru vlsnik i korisnik mrke se mogu podjeliti n: ) proizvoe, b) distributerske (trgovinske), c) mjeovite i d) uslune. Osim tog mrke mogu biti individulne i kolektivne (u mislu zjednike svojine mrke od veeg broj privrednih orgnizcij ili firmi). Orgnizcij n distributerske (trgovinske mrke) je uslovljen rzlozim velikih trgovinskih orgnizcij d uvode sopstvenu mrku z proizvod koje prodju, jer renome pozntih trgovinskih orgnizcij moe imti veliki uticj n potro i njegovu psihologiju. Poslednjih godin uoen je poven interes proizvo robe z disributerske ili mjeovite (kombinovne) mrke, nroito u SAD. Prodj robe s distributerskom mrkom proizvo djelimino oslob niz problem, jer ih prenosi n trgovinsku orgizciju (propgnd, istrivnje trit, orgnizcij prodje i dr.). Meutim, proizvo u tom sluju gubi u izvjesnoj mjeri smostlnos i mogunost kontrole trit. Upotreb distributerske mrke moe biti ssvim prihvtljiv z mnoge, nroito mnje proizvoe, koji ne rspolu finnsijskim ni drugim mogunostim potrebnim z uvoenje i odrnje sopstvene mrke. D mrk proizvod zntno utie n psihologiju potro potvruje pojv fetiizm (obovnj) inostrne mrke, koji se moe pojviti djelimino uslijed nepovjerenj potro prem kvlitetu domih proizvod, djelom i uslijed viegodinje nestice nekog proizvod n nem tritu. esto n precjenjivnje inostrne mrke utie i reltivno bolje pkovnje proizvod od strne inostrnih proizvo. Po svojoj kompoziciji, odnosno grfikom rjeenju, mrk i ztitni znk mogu predstvljti: grfiki crte, orginl nziv (npr. trgovinsko ime proizvod ime firme), slovni sklop simbol, ifru, skrenicu, kombinciju crte ili slike s slovnim simbolim, s imenim, ig, vinjete i druge znkove.

Mrk se njee odnosi n jedn proizvod. Meutim, on moe d pokriv i vie rzliitih proizvod firme koj je njen vlsnik. Mrk se moe uvesti smo z odreenu ktegoriju potro, odreeno geogrfsko podruje, p k i odrenu ncionlnost. Vlsnik mrke moe biti proizvok orgnizcij, trgovinsko preduzee n veliko, trgovinsko preduzee n mlo, moe biti i zjedniko. U ns mrku mogu uvesti i poslovn udruenj proizvo (npr. Centrocooop i sl.). Obiljevnje proivod ztitnim znkom nmee proizvoku veliku odgovornost u pogledu kvlitet proizvod, jer ztitni znci pomu potrou d duom upotrebom stekne povjerenje u kvlitet proizvod i d konstntno tre proizvode ztiene odreenim znkom privredne orgnizcije. Proizvoi stog strogo vode run d svoj ztitni znk ne kompromituju (ne obrukju) n bilo koji nin i pridrvju se svih uslov koji obezbjeuju proizvodnju kvlitetnih i stndrdnih proizvod. 2. Geogrfsko porjeklo robe z neke proizvode jvlj se ko znjn oznk i koristi se ko jedn vrst pomone mrke, koj se stvlj pored mrke proizvo ili distributer. Geogrfsko porijeklo ko distinktivn oznk i komponent kvlitet njvei znj im z poljoprivredno-prehrmbene proizvode, nroito one kojih kvlitet i odreen specifin svojstv zvise od klimtskih uslov i tl. Znj geogrfskog porijekl moe d proizilzi i ko poslijedic visokog nivo i duge trdicije u tehnologiji izrde jenog, ili itve grupe proizvod u odreenoj zemlji. U cjelom svijetu su npr. cjenjeni engleski vuneni tofovi, vjcrski sovnici, vedski elnici, njemki i vjcrski lijekovi, meriki kompijuteri itd. Isticnje geogrfskog porijekl u noj zemlji zsd moe biti interesntno u prvom redu z odreene poljoprivredne-prehrmbene proizvode, ko to su npr. pojedine vrste vin, rkij, neki proizvodi od mes i dr. 3. Oznk nivo kvlitet se bitno rzlikuje od ztitnog znk. Znk nivo kvlitet je distinktivn oznk kojom se istie istovjetnost odreenog nivo kvlitet. Orginln znk nivo kvlitet je onj koji dje institucij ovten z kontrolu kvlitet odreene grupe proizvod. Dok ztitni znk moe d uvede i registruje, pod odreenim uslovim, svki proizvo, trgovinsk ili uslun privredn orgnizcij, dotle znk nivo kvlitet moe d uvede smo institucij koj je ovlen z poslove kontrole kvlitet. Pored ostlih ovlenih institucij znk kvlitet moe d uvodi institut ili lbortorij jednog proizvo, li ne moe uvesti znk kvlitet z sopstveni proizvod. Prvo upotrebe znk kvlitet je neprenosivo. Znk nivo kvlitet moe biti uveden ne smo z proizvode u uem smislu, ve z mblu, posebno rjeenje pkovnj i oblikovnj proizvod. U londonu npr. postoji institut z dizjn, koji im svoj znk kvlitet. Z oznvnje nivo kvlitet upotrebljvju se u rznim zemljm i n rznim jezicim veom rzliiti nzivi i simboli. Njvie su u upotrebi sledei: z proizvode izuzetnog kvlitet, odnosno njvieg nivo kvlitet Extra, de Luxe, Superior, Export, Purisima i dr. z proizvode dobrog kvlitet, I-klasa, Kvalitet I, Klasa A, I, Ia, Prima, Super, Orginal i sl.; z prizvode srednjeg kvlitet, II-klasa, Klasa B, II, B, Secunda, Medio, srednji kvlitet i sl.; z prizvode donjeg nivo kvlitet, III klasa, Klasa C, C, III, Tercia, Consum, Uzans, Markantil i dr. Oznk koj se slubeno upotrebljv u ns propisn je odgovrjuim stndrdom. Prvilnikom o kvlitetu ili drugim propisom.

4. Oznk z istou prizvod od posebnog su zj z prizvode hemijske industrije. Ovi proizvodi se jvljju zvisno od tehnolokog proces dobijnj u etiri stepen istoe, koji se n deklerciji robe ili n mbli nznuje ltinskim rijeim: 1) pro analysi, skreno p.a. (z nlize) je oznk z proizvode velike istoe koji su nmjenjeni potrebm nuke, z ispitivnj u nunim lbortorijm i sl.; 2) purissimum, skreno puriss, je oznk z vrlo ist prizvod, koji se tkoe moe upotrijebiti z nlize u industrijskim i kolskim lbortorijm, u potekm i z neke industrijske procese ko sirovin. 3) purum, skreno pur. je oznk z ist prizvod, koji se moe uptrebiti z mnje vn li tn lbortorijsk ispitivnj i ko sirovin u hemijskoj i frmceutskoj industriji; 4) crudum, skreno crud. ili then. (tehniki) je oznk z proizvode industrijske istoe, koj se postie u industrijskoj proizvodnji n veliko. Proizvodi ove vrste mogu imti rzlitu istou zvisno od postupk dobijnj, p se rzlikuju: nfinisni, nerfinisni, destilovni, tloeni, dvput destilovni (bidestilovni), sublimovni i slini prizvodi. Pored oznk z istou kod prizvod hemijske industrije koriste se i oznke ko skrene nznke z strije, oblik i krupnou estic upkovnog hemijskog proizvod: aps. (lat. ab-solutus-slobodn od svih odnos) npr. psolutni lkohol hem. zni lkohol ist od vode; aq. (lat. aqua vod), podrzumjev vodene rstvore; anh. (gr.anhidrija-bezvodnost) ili bezvodni prizvod; cryst. proizvod u kristlnom obliku; fum. lat. fumosus-puljiv, dimljiv, mglovit proizvod; sol. (lat. solvens-rstvorno sredstvo) ili lt. solutio-rstvor; sec. (fr. sec-suv ili itl. secco). Obino je znk z fin pnsk i itlijnsk vin koj se cijede od suvog gro. Dns se upotrebljv z mpnjc. pulv. (novoltan. pulverisare-spriti, smrviti, rspriti), nznk z proizvod ko fini prh; subl. lat. sublimare-hem. vrsto tijelo zgrijevnjem pretvoriti u pru p hlenjem pustiti d ponovo ovrsne tj. sublimovti; higr. gr. higroskopan-upij vlgu iz vzduh i uslije tog bubri npr. dlk od kose, riblj kost, drvo, kuhinjsk so, pot i dr. 3.6.3. Specifine oznke obezbjeuju prvilno rukovnje robom u trnsportu i dopunjuju se oznkm z brzo-kvrljivu robu, nznkm d se vri trnsport ivih ivotinj, npomen z higijensku isprvnost vozil, listicm koje upuuju n potrebu crinjenj robe, oznkm d se trnsportuju opsne mterije itd., dte n slikm: 2, 3, 4, 5, 6, 7. Simboli koji se koriste z oznvnje robe u trnsportu su uzeti prem preporukm evropske federcije z pkovnje, EPF (European Packaging Federation), i to:

3.6.4. Oznke z opsne mterije u trnsportu su listice sigurnosti postvljju se u cilju lkeg rspoznvnj rdi bezbjednijeg mnipulisnj opsnim teretom. Obvezno se postvljju n mblu svkog pkovnj i n trnsportno vozilo. Te listice su vidu nljepnice n kojim je odreenim prikzom ili simbolom nznenj vrst opsnosti upkovnog proizvod ili opsnog teret. Nljepnice se u izvesnoj mjeri mogu rzlikovti po rznim zemljm, li su mnje-vie sline z jednu vrstu opsnosti. Sigurnost pri trnsportu opsne robe treb stviti ispred brzine, tnosti i dobiti. Kko z putniki tko i z teretni sobrj ljudski ivoti su vniji od mterijlnih dobr. Sigurnost zvisi od veeg broj fktor: izdrljivosti prevoznog sredstv, kvlifikovnosti osoblj, preciznosti opercij mnipulisnj zvisno od vrste opsne robe koj se trnsportuje. Opsnost je reltivn pojm. Tko npr. prevoenje divljih ivotinj (nrvno, u kvezu pod kljuem) predstvlj nezntn rizik u vio-prevozu u odnosu n mgnetne proizvode kojim mogu d vre uticj n nvigcione istrumente i uslove veliku opsnost. Stog su propisi koji reguliu vzduni sobrj i trnsport mnogo stroiji od oni z druge vidove sobrj. Izrz opsn u vzdunom prometu vezuje se z sledee vrste teret: ngrizjue tenosti, eksplozive, komprimovne gsove, zpljive tenosti, zpljive vrste mterije, mterije koje oslobju kiseonik (p oksidiu robu u svojoj blizini-okolini), otrovne mterije, rdioktivne mterije, mgnetizirjue mterije i druge. Neke mterije se primju z trnsport smo pod odreenim uslovim: npr. iv i proizvodi koji sdre ivu, zrzne supstnce (mikrobi, kulture). Detljni propisi z trnsport opsnih mterij u vzdunom prometu su n snzi od 1956. godine izdti su od meunrodne orgnizcije IATA. Spisk opsnih mterij obuhvt 11 grup i ukupno 2100 prizvod koji se mogu trnsportovti smo u specijlnoj mbli uz odreene mjere sigurnosti. esto su dte i mksimlne koliine po jendnom pkovnju. Z neke proizvode predvien je trsport smo crgo-vionim rdi lke kontrole, jer bi u prostoru z

prtljg kod putnikih vion kontrol bil oten. Pored detljnih propis z trnsport opsnih mterij u vzdunom prometu, izdtih od meunrodne orgnizcije IATA, u noj zemlji se primjenjuje i Prvilnik o prevozu opsnih mterij u sobrju n putevim (Slubeni list SFRJ broj 15/70) gdje se lnom 16. zhtjev primjen listic poropisnih Evropskim sporzumom (Aneksi A i B). Listice treb n updljiv nin d uku n vrstu opsnosti koj moe ko se nepropisno postup s robom d dovede do neeljenih (opsnih) poslijedic. Zvisno od vrste opsnosti listice imju odreeni prikz opsnosti i odreenu boju, dimenzije su u meunrodnom prometu 4 x 4 (101 x 101 mm), prikzn n slici 8. 1. Listic z ngrizjue tenosti je crno-bijel n npisom: CORROSIVE LIQUID Remove leaking packages.-flush spilla ge with water, (NAGRIZAJUA TENOST. Sprijiti izlivnje ko se izlije isprti vodom). Od ngrizjuih tenosti posebno treb nglsiti kiseline i bze, koje u dodiru s tkivom izzivju jke ozlijede s izvjesnim hemiklijm mogu prouzrokovti k i por. Ukoliko kiselin im svoju puljivost treb koristiti listicu n slici 9. 2. Listic z eksplozive, odnosno, hemijske mterije (jedinjenj ili smjee) koje mogu d eksplodirju posredstvom udr, toplote, detontor ili neke hemijske rekcije je crnocrven s ntpisom: EXPLOSIVE Handle carefully. Keep away from fire, heat and openflame lights, (EKSPLOZIV Rukovti pljivo. Drti dleko od vtre, toplote i otvorenog plmen). Obzirom n veliki rizik od spontnih detoncij njvei broj eksploziv je iskljuen iz vzdunog promet, bilo krgo ili putnikim vionim. Izuzetno se prevoze smo proizvodi s mlim sdrjem eksplziv (municij mlog klibr-sportsk), dt n slici 10.

3. Listic z komprimovne gsove n slici 11 se rzlikuju zvisno od tog d li je komprimovni gs nezpljiv tj. gs koji se nee zpliti pomjen s vzduhom u bilo kkvoj proporciji ili zpljiv. a) z nezpljive komprimovne gsove i mine gsov listic je crno-zelen s ninom: NON-FLAMMABLE COMPRESSED GAS. Keep cool, (NE-ZAPALJIVI KOMPRIMOVANI GAS. Drti n hldnom). Od govor pri trnsportu sledeih gsov: kiseonik, ugljen-dioksid, zot itd. b) z zpljive komprimovne gsove i njihove mjevine listic je crno-zelen s ntpisom: FLAMMABLE. Demaged pack ages must be removed to a safe place. Keep away from fire, heat and open-flame lights, (ZAPALJIVO. Oteeni pketi morju biti uklonjeni n sigurno mjesto. Drti dleko od vtre, toplote i otvorenog plmen). Zpljivi gsovi i njihove mjevine mogu se trnsportovti smo krgo-vionim. Jedini izuzetk su butn, mjevin butn s drugim gsovim i drugi gsovi istih osobin, koji mogu d se u mlim koliinm prevoze putnikim vionim. Npomen: z zpljive tenosti listic je potpuno ist ko i z zpljive komprimovne gsove. Njnepovoljnije je prevoziti zpljive tenosti koje imju tku zpljivosti do 22,8C (po Abel-Pensky metodi). 4. Listice z zpljive vrste mterijle n slici 13 je crno-ut s ntpisom: FLAMMABLE. Dmged pck ges must be removed to sfe plce. Keep away from fire, heat and open-flame lights, (ZAPALJIVO. Oteini pketi morju biti sklonjeni n sigurno mjesto. Drti dleko od vtre, toplote i otvorenog plmen). Lko zpljivi vrsti proizvodi su: sumpor, celuloid z filmove, rzni plstini poluproizvodi itd.

5.

Otrovni proizvodi su podjeljeni u tri klse: Otorvi A klse su ekstremno opsni gsoviti i teni otrovi i mogu biti ftlni k i u mlim koliinm. Stog se ne primju z trnsport u vzdunom prometu ili drugim vidovim sobrj. Otrovi B klse su mnje opsne otrovne tenosti i vrste mterije koje mogu biti opsne pri spoljnjem dodiru ili preko orgn z vrenje. Dozvoljen koliin po pketu mnogo vrir zvisno od sredstv trnsport i to: u putnikim vionim obino se prevozi pket do 1 kg, dok u krgo-vionim moe imti 100 kg ili 220 litr. Otrovi C klse su tenosti ili vrste mterije koje pri dodiru s vtrom ili kd su izloene kontktu s vzduhom rzvijju opsne ili stlno ndrujue pre. Njvnije je d se ovde ne smije uvrstiti ni jedn otrov iz klse A. Njvei broj otrov iz klse C se prihvt z trnsport li smo krgo-vionim. Listic z opsnost od otrov n sl. 14 je crveno-bijel s mrtvkom glvom i ntpisom: POISON. Keep away from food products. If leaking-fumes may be dengerous do not touch contents, (OTROV. Drti dlje od prehrmbenih proizvod. Ukoliko istekne-pui se zbog opsnosti ne dirti sdrinu. 6. Podsjetimo se: rdioktivnost se definie ko svojstvo koje posjeduju jezgr nekih element d spontno emituju kompleksno zrenje, pri emu se jezgr koj zre trnsmituju (preobrvju) u drug jezgr, d bi se n krju dolo do stbilnog element. Jsno je d e se i pri trnsportu rdioktivnih mterij ovj spontni proces odvijti bez spoljne stimulcije (podsticj). Kompleksno rdioktivno zrenje je u stvri trostruko zrenje koje se obiljev prvim slovim grke zbuke: , , . Prodornost zrenj zvisise od njegove prirode i energije. Putnj lf-estic su prve i krtke linije; one ne prelze desetk centimetr u vzduhu, mikron u metlnoj ploi. Emitujui lf-zrenj, jezgro rdijum se trnsmutuje u jezgro rdon, to se nekd izrv izrekom d je rdon sin rdijum, prem: Emision brzin lf-estic moe dostii 20.000 km.s; zbog tog je njihov kinetik energij zntn i lko vre jonizciju, dok im je probojn mo ml jer imju krtke putnje. Putnj bet-estic su neprvilne; u vzduhu se red vie metr i mogu proi kroz luminijumski lim debljine nekoliko milimetr. Emisij negton (negtivnih elektron) moe se izrziti trnsformcij bizmut 210 koji emituju negtivne u polonijum 210, prem: Emision brzin negton je zntn i moe dostii 290.000 km/s. Jonizcin mo bet-zrenj je mnj od jonizcione moi lf-zrenj. Nprotiv, ovo zrenje je mnogo probojnije. Gm-zrenje se sstoji od elektromgnetnih tls; li ovo zrenje se moe posmtrti ko d je obrzovno od estic koje nemju ni mse ni nelektrisnj, koje se nzivju fotoni. Pojm foton povezuje se s teorijom kvnt. Mars Plank je pokzo d se zrenje frekvencije v svko izrvnje energije E moe predstviti fundmentlnim obrzcem , gdje je vrijednost h Plnkov konstnt. Rzmjen energije izmeu mterije i zrenj (emisij i psorpcij) odvij se, dkle, u zrnim energije, u kvntim, ne kontinulno s tim to dt frekvencij ogovr odreenom zrnu energije, odnos biv nepromjenljiv z sve rdijcije. Prem tome, energij, isto ko mterij i elektricitet, nije beskonno djeljiv. Gm-zrci se mogu definisti ko nroito tvrdi X-zrci jer se rzlikuju jedino po tlsnoj duini. Putnj gm-zrkov su veom duge prve linije, koje pri nuklernoj eksploziji n visini mogu vie kilometr u vzduhu.U izvjesnim slujevim ovi zrci mogu

proi kroz betonsku plou debljine vie desetin centimetr. Npr. zrci energije oko 1MeV mogu proi kroz betonsku plou debljine 1 cm d im se intenzitet bitno ne smnji. Detekcij (otkrivnje) i mjerenje rdioktivnosti mterije koj zri vri se detektorim z rdioktivno zrenje: Gjgerov broj, jonizcijsk komor ili scintilcijski (svjetlucjui) broj. Mjerenjem ktivnosti odreuje se vrijeme polurspdnj rdioktivnih element, ime se moe odrediti i njihov prirod. Bekerel je ktivnost rdioktivnog izvor u kome se dev jedn rspd rdioktivne estice u jedoj sekundi Iko se rdioktivne mterije ne jvljju esto u prometu detljno su proueni propisi z pkovnje, mnipulisnje i trnsport. U vidu preporuke detljn uputstv z bezopsno rukovnje s rdioktivnim mterijm izdl je Meunrodn gencij z tomsu energiju u Beu. U veem broju zemlj donjeti su zkonski propisi kojim se reguliu: proizvodnj, primjen i promet rdioktivnih mterij. Kko se u noj zemlji proizvode izotopi izdti su zkonski propisi jo 1962. godine. Perm vrsti rdijcije rdioktivne mterije su podjeljene u tri grupe: I-grup rdioktivne mterije koje emituju bilo koje jine gm-zrke sme ili zjedno s lf i bet-zrcim. Pkuju se u dobro zpeene metlne kontejnere koji imju unutrnji sud od olov ili nekog drugog odgovrjueg mterijl, debljine koj mor d obezbjedi d ni u jednom trenutku zrenje ne pree 10 milirendgen po su, s povrine pket. Odgovrju listic n slici 15 z nznvnje opsnosti je crno-bijel s jednom vertiklno postvljenom crvenom crtom i ntpisom RADIOAKTIVNO. Glvn vrst rdioktivnosti .......... Aktivnost sdrine je .......kiri-. II-grup rdioktivne mterije koje emituju neutrone i jedn ili vie rdijcij grupe I Kko rdijcje rdijum, plutonijum, stroncijum i drugih element orgnizm zdrv potrebno je pkovti u metlne dobrozpeene kontejnere koji imju unutrnji sud od olov debljine koj mor d obezbjedi d ni u jednom trenutku zrenje ne pree 10 milirendgen po su n rstojnju id jendog metr. U sluju d rdioktivn mterij emituje vie vrst rdijcije ukupn rdijcij ne smije prei nznunu vrijendnost. Jedinic dozvoljene doze zrenj z rentgenske i gm zrke je 1 rentgen (R), rentgen odgovr vrijednosti od (kulon po kilogrmu) i moe se definisti ko on koliin rentgenskog ili gm-zrenj koj u 1293 mg vzduh (1 cm3, pri normlnim uslovim) proizvode i elektorsttiku CGS jedinicu ( kulon) elektricitet bez obzir n predznk. Listic opsnosti n slici 16 z rdioktivne mterije II je crno-bijel-ut s dvije crvene vertiklne crte i ntpisom potpuno istim ko z gupu I rdioktivnih mterij. III-grup rdioktivne mterije koje emituju smo lf, bet ili druge rdijcije. Pkuju se tkoe u dvostrukom sudove koji treb ko je mogue potpuno d sprijee prodirnje zrenj, ukolio doe do prodirnj rdijcije s povrine pket ne smije prei 10 milirentgen u bilo kom trenutku tokom 24 s prevoenj. Listic opsnosti n slici 17 z rdioktivne mterije grupe III je crno-bijelo-ut s tri crvene vertiklne crte i ntpisom potpuno istim ko z grupu I rdioktivnih mterij.

Kvntittivn ogrnienj z trnsport nmeu se smo z grupe I i II rdioktivnih mterij, dok z grupu III ogrnienj nem. Rdioktivne mterije niske ktivnosti mogu se prevoziti u kontejnerim p k i burdim. U sluju udes ili por prilikom trnsport mor se izvriti trenutn izolcij rdioktivne poiljke i smo obuen lic s odgovrjuom opremom mogu d pristupe bezopsnom rukovnju. Trnsport rdioktivnih mterijl mor se vriti uz prtnju orgn slube bezbjednosti u vrijeme njmnje frekventnosti sobrj n putevim. TENE rdioktivne mterije morju se pkovti u unutrnje sudove koji su s svih strn obloeni dovoljnom koliinom upijjueg mterijl z upijnje cjelokupne sdrine unutrnjih sudov. Obino se rdioktivne mterije u tenom stnju grupe (I ili III) pkuju u heretiki ztvorene stklene, glinene ili druge poogodne posude koje se oblu s svih strn upijjuim mterijlim, s tim to je spoljnji kontejner nprvljen od vrstog, neslomljivog mterijl ije dimenzije bilo koje strne nisu mnje od 160 mm (4 in) u sluju gm rdijcije ne simije prlziti 200 milirentgen po su, odnosno 1g vzduh ne smije d psorbuje po su vie od J energije. 7. Mterije koje oslobju kiseonik (oksidirjue mterije) su proizvodi hemijske industrije: hlorti, perhlorti, bromti, permngnti, peroksidi, nitrti i dr. Veom lko osloboeni kiseonik podstie sgorijevnje orgniskih i neorgnskih mterij ukoliko se one nlze u neposrednoj okolini mterij koje lko oslobju kiseonik. Krkteristin je primjer bijelog fosfor koji se u dodiru s vzduhom zpli, p iko nije nosilc kiseonik moe se uvrstiti u ovu grupu opsnih mterij. Listic kojom n slici 19 se nznv opsnost od zpljivosti vrstih proizvod bogtih kiseonikom je crno-ut s ntpisom FLAMMABLE. Damagde packages must be removed to a safe place. Keep away from fire, heat and open-flame lights (ZAPALJIVO. Oteeni pketi morju biti uklonjeni n sigurno mjesto. Drti dleko od vtre, toplote i otvorenog plmen).

Moe se tkoe z mterije u vrstom stnju koje oslobju kiseonik koristiti i listic n slici 20 je bijelo crven s ntpisom: FLAMMABLE SOLID (ZAPALJIV VRST proizvod). Z mterije koje oslobju kiseonik koriste se i listic n slici 21 crno-bijel s jednostvnim ntpisom OXIDEZER (OKSIDATOR). Ako se trnsportuju odreene tenosti koje lko oslobju kiseonik listic n slici 22 je crno-bijel s ntpisom ORGANIC PEROXIDE. 8. Nmgnetisni mterijli su oni koji proizvode mgnetno polje od 0,002 Gus ili vie, n rstojnju od 2 metr. Listic n slici 23 je plvo-bijel s simbolom mgnet i komps ntpis je: NAMAGNETISAN MATERIJAL. Drti dlje od vionskih komps i detektor.

7.

Listic n slici 24 z rzliite opsnosti kod robe koj se trnsportuje oznen je slovim ORA (OTHER RESTRICTED ARTICLES) i s ntpisom: Cros aut letters and ilistrutations not applicable, (precrtti slov i crtee koji su neprimjenljivi n robu). Listic je bijelo-zelen moe d se koristi z sledee grupe proizvod:

Grup A proizvodi koji imju kodljive, otrove ili ngrizjue krkteristike i mogu d izzovu krjnje uznemirenje i nelgodnosti kod putnik i posde u suju d se izliju u toku let vion; Grupa B proizvodi koji mogu d izzovu oteenje n vionu svojim korozivnim dejstvom. Tkve su uglvnom tene ko i neke vrste mterije koje ovlene polzuju jko ngrizjue dejstvo; Grup C proizvodi ove grupe imju specifine osobine opsnosti, koje ih ine nepodesnim z prevoz vzdunim sobrjem ukoliko nisu propisno upkovni. Ovde mogu d se uvrste i kulture z mikrobe itd.

Kd se opsn rob izriito n slici 25 ne simije trnsportovti putnikim vionim koriste se listice koj ukzuju n obvezn prevoz krgo-vionim. Listic je crveno-crn s ntpisom: DENGER-PELIGRO Do not load in passanger aircaraft, (OPASNO-RIZINO. Robu ne tovriti u putnike vione). Dimenzije listice su ne mnje od 110x120 mm. Z obvezn prevoz krgo-vionim koriste se nljepnic s ntpisom Cargo Aircraft Only (smo krgo-vionom) isto tko tovrni list i sv prevozn dokumentcij morju imti tu oznku. 4. AMBALAA I PAKOVANJE ROBE

Rije mbl vodi porjeklo od frncuske rijei emballage to u prevodu zni zmotvnje, pkovnje, upkivnje, pket i sl. D bi se jedn proizvod mogo isporuiti potrou mor biti stvljen u odreeni sud, omot, rm odnosno u mblu. Sm proces stvljnj proizvod u mblu nziv se pkovnje robe. Treb imti u vidu d pojmovi pkovnje i mbl nisu potpuno rzgrnieni i upotrebljvju se, kko u noj tko i u strnoj literturi s dost irokim znenjem. U mnogim slujevim se i jedn i drugi pojm upotrebljvju s istim znenjem. Ipk, re mbl im ire znenje i predstvlj opti pojm z sve probleme u vezi s opremnjem proizvod z promet, dok je rije pkovnje vie vzn z smu rdnju stvljnj proizvod u mblu. Pkovnje je poslednj rdnj proces proizvodnje i obvlj se njee u proizvodnoj orgnizciji rd; li im slujev d se pkovnjem bve i specijlizovne orgnizcije, nroito kd je proizvod nmjenjen irokoj potronji. Kvlitetniji i finiji proizvodi se pkuju luksuznije, dok se neke grube i jeftinije sirovine (rude, ston hrn i sl.) opremju u rsutom stnju rinfuzi. Pkovnje moe obvlj runo, mehniki i kombinovno. Ukoliko su proizvdi nmjenjeni ishrni, lijeenju i sl. pri pkovnju se mor voditi strogo run o higijenskim uslvim, to kontorlie snitrn inspekcij. Orgnizcije koje imju mehnizovnu i utomtizovnu proizvodnju n isti nin imju rijeeno i pitnje pkovnj proizvod. U modernoj proizvodnji preko 90% svih proizvod mor biti upkovno, kko bi se suvo kvlitet i olko trnsport i sklditenje. Kko nin pkovnj utie i n smog potro posebn pnj se obr n estetsk rjeenj. Kod luksuznih pkovnj udeo mble u prodjnoj cijeni moe biti i do 70%. Prodjnoj cijeni treb dodti i rokove trnsport, sklditenj, mnipulisnj itd. 4.1. PROIZVODNJA I POTRONJA AMBALAE

Kd se im u vidu d se preko 90% proizvedene robe mor jviti u prometu upkovn, nije teko zkljuiti d je proizvodnj mble veom znjn privredn djeltnost s velikim obimom proizvodnje. U mnogim zemljm industrij mbl se sve vie izdvj iz okvir sporednih pogon privrednih orgnizcij i sve vie firmie ko zsebn privredn oblst. Proizvodnj mble u noj zemlji iml je poslednjih godin veom dinmin rzvoj, nroito kd se im u vidu promen strukture i uvoenje novih mterijl. Problemtik mble industrije prilino je kompleksn i zhtjev ve istrivnj. U rzvijenim zemljm postoje specijlizovne institucije (instituti,zvodi, biroi i sl.) koje se bve iskljuivo usvrvnjem pkovnj i mble. Ozbiljnost rd n toj problemtici potvruje i postojnje od 1953. Evropske federcije z pkovnje i mblu (European Packaging Federation) EPF gdje ulnjen i n zemlj. Jsno je d svk proizvodnj im svoje specifine probleme u vezi mble i pkovnj. Stog e se ovom prilikom dti smo optiji osvrt n ulogu mble, uslove koje treb d ispunjv, n mterijle od kojih se izruje i dr. Ksnije e se pri izuvnju ponnj odreenih rob u trnsportu tkoe nvoditi njoptimlnij rjeenj z pkovnje. 4.2. ULOGA AMBALAE ILI NJENE FUNKCIJE

Jednom reenicom se ne moe definisti kko je rznovrsn ulog mble u prometu. Viestruke funkcije mble preko osnovnih vrijednosti su: 1. ztit uprvnog proizvod,

2. 3. 4.

olkvnje mnipulcij pri prevozu, sklditenju i prodji robe, grntovnje porjekl robe, dvnje estetskih svojstv i povoljnih dimenzij z uspjeno popunjvnje tovrnog prostor,

Ztit upkovnog porizvod je njbitnij ulog svke mble, jer treb suvti upotrebnu vrijednost proizvod i obezbjediti uslove d rob stigne nepromjenjen do potro. Poznto je d proizvodi od zvetk proizvodnje do potro mor proi kroz brojne opercije: sklditenje, trnsport, prodju i dr. Pri svim tim opercijm proizvod je izloen rznim mehnikim, fizikim, hemijskim, tmosferskim i drugim uticjim, koji lko mogu dovesti do oteenj proizvod i do gubitk njegove upotrebne vrijednosti. Stog, d bi mbl uspjeno titil proizvod od promjene kvltet mor d ispunjv brojene uslove: d titi od kvrenj, od mehnikih i fizikih uticj (lom i slin oteenj), zbog eg se pribjegv pkovnju uz upotrebu uki, slme, plstinih ms i dr. Ztim, mbl treb proizvod d ztiti od vlge, svjetlosti i drugih tmosferskih uticj primjenom boc od obojenog stkl, prfinisne hrtije, plstinih ms, rznih folij od metl (njee od luminijum, eventulno klj) itd. Ambl treb d sprijei od djelovnj strnih tijel ili ivotinj (glodr) i d ztiti proizvod od kre rstur. Nlost kre robe nisu rijetke i zuzimju istknuto mjesto meu tetm koje nstju u trnsportu robe. Uticj mikroorgnizm, svud prisutnih , mbl moe d sprijei ko obezbjeuje hermetinost proizvodu koji je pre pkovnj sterilizovn u limenkm. Povienje temperture pri trnsportu robe, zbog zgrijevnj upkovnog proivzod, moe usloviti kvrenje robe, to treb izbjei primjenom vozil koj obezbjeuju sve vrijeme trnsport hlenje robe. Snivnje temperture proizvod ispod 0C vod u njemu ledi, povev zpreminu i rzr proizvod ponekd i mblu. Mterijl z izrdu mble treb d im inktivnost, d ne djeluju n miris ili ukus upkovnog proizvod. Nekd je potrebo d je mterijl otporn n koroziono djelovnje, ukoliko je upkovni proizvod s kiselinm u svom sstvu. Ambl po obliku i dimenzijm treb d omogui slgnje robe u vozil i sklsine prostore bez veih upljin, s tim to mor udovoljiti i estetskom izgledu. Prvilno oblikovn mbl je pogodnij z mnipulisnje i prvilnim slgnjem dje stbilne terete. Poeljno je d mbl bude sopstvene teine pogodne z trnsport, tko d trokove svede n njmnju mjeru. Znj mble potvruje i zkonsko regulisnje obveze proizvo ili vrioc pkovnj d obezbjedi kvlitetnu mblu. S prvnog spekt pkovnje se mor vriti: prem stndrdim, propisim i uredbm; prem zkljuenim ugovorim, ili ne uobijen nin z dti proizvod. Ukoliko nisu donijeti stndrdi z neki proizvod, ostje obvez d se pkovnje izvri u mbli koj ispunjv osnovne funkcije, prije sveg ztitu proizvod. Veom je vno d z potrebe kombinovnog trnsport robe, recimo drumom, eljeznicom i brodom, mbl mor biti odreen tko d udovolji zhtjevim sv tri vid prevoenj robe. 4.3. PODJELA (KLASIFIKACIJA) AMBALAE Polzei od rzliitih mjeril mbl se djeli prem: Imterijlu od kojeg je izren;

IIobliku; IIInmjeni zvisno od konstrukcije i IVosnovoj funkciji u prometu. Kko je primjenjeni mterijl z mblu uslovljen oblikom njbolje je dti prikz moguih mterijl i oblik uporedno, i to: I prem mterijlu 1. drven mbl 2. mbl od hrtije 3. metln mbl 4. stklen mbl 5. tekstiln mbl 6. plstin mbl 7. kompleksn mbl 8. mbl od ostlih mterijl 9. pomoni mterijli z pkovnje II prem obliku snduci obini ili ojni metlnim djelovim; holndezi, gjbe, bve (od hrstove i bukove gre), rmovi, pregrde i dr. kese i vree, b) kutije i c) ostli oblici (burd, tube) i dr.

limenke; b) knte, kutije, snduci i sl.; c) burd, cisterne i kontejneri; d) livene boce z tehnike gsove; e) tube erosoli itd. sudovi s uskim grlom (boce, bloni); b) sudovi s irokim grlom (stklenke, lonii) i c) ostli oblici sudov (mpule). vree, omoti z ble, prekrivke cirde i pomon sredstv z pkovnje (knp, trke, ud, vt) itd. folije, ipke, cijevi, ploe, rzni gotovi predmeti, tube, kese, vre, boce, bloni, burd, kutije, kontejneri itd. folije, kese, vree, kutije, boce, tetrpk i dr. sudovi z finij pkovnj, obloene bve, kce, cisterne itd. pregrde, sredstv z jstuenje, ljepljive trke, trke z vezivnje, sredstv z ztvrnje i mrkirnje itd. Ovj prikz ukzuje n neobino veliku rznovrsnost mterijl i oblik koji se koriste u proizvodnji mble. 4.3.1. Drven mbl Kko je primjen drvet znjnij u grevinrstvu i hemijskoj industriji, nstoji se d se, gdje god je to mogue, drven mbl zmjeni mblom od rugih mterijl. I pored tih nstojnj mbl od drvet se i dns veom mnogo koristi z trnsport i sklditenje mnogih proizvod: kod poljoprivrednih z voe i povre; kod prehrmbenih z msti, ulj njvie z pi (vin, pivo). Pored tog z pkovnje stkl, instrument, prt itd.

Drvo njveim procentom ini celuloz (50% p i vie), ztim, lignin (20-30%) zvisno od vrste drvet sdri vee ili mnje koliine vode, ugljenih hidrt (pentozne), msti, smol, voskov, tnin i drugih orgnskih jedinjenj, pored tog neto mlo minerlnih supstnci. Dobre osobine drvet z izrdu mble su: zpreminsk ms, izrzite mehnike osobine, inktivost, mogunost oblikovnj, dobro spjnje, tmpnje i impregirnje itd. Poznt je izdrljivost drvet, jer promjene u strukturi nstju tek iznd 140C. Znimljivo je, d se drvo u odnosu n djelovnje rznih hemijskih sredstv (kiselin i bz) pon, od prilike, ko legirni elik s oko 12% hrom. Proizvodnj mble od drvet mnje vie je mehnizovn i sstoji se od: pripreme drvet, reznj i spjnj prem utvrenim, njee stndrdizovnim modelim. Spjnje je mogue n sl. 26: ekserim, spesijlnim kopm, lijepljenjem, nitovnjem, proivnjem i drugim prigodnim postupcim. Drven mbl se pojv limenim trkm, icom, limenim ugonicim itd. n sl. 27,28,29,30. i rzliit svojstv u rznim smjerovim (nizotropnost) drvet. Debljine per-po su: od 3 do 8 mm ili od 10 i 12 mm. Osnovni formti imju dimenzije: 160, 180, 200 i 220 x 122 ili 230 cm, dok se njee proizvode dimenzije 250 x 150 cm. Pnel-ploe se izruju debljin 14 do 24 mm, ili 28 do 40 mm. Kultivisn (gjenj, njegovn) vrb, ine rste du rijeke i potok, u svojoj kori im glikozid-slicin koji se koristi u medicinske svrhe i zto se forsir njeno gjenje. Znimljivo je d im vrb preko 170 svojih vrst u vidu drve i iblj, p je zto nl iroku primjenu u korprstvu i izrdi mble. Rogoz je dugogodinj biljk koj im stblo visoko do 2,5 m i rste po brovitim mjestim. Lie se koristi z pletenje sur tzv. rogozin. 4.3.2. Ambl od ppir (hrtije) Ppir se sve vie upotrebljv z pkovnje rznovrsne robe, zbog eg nglo rste proizvodnj i potronj ppir. Dugo vremen osnovn sirovin z proizvodnju ppir bili su otpdni tekstilni mterijli, nroito stre krpe. Zbog porst potrebe z ppirom ko sirovine ukljuuje se drvn-celuloz i donekle drvenj, dok se otpdni tekstilni mterijli koriste smo z proizvodnju njkvlitetnijih vrst ppir. Drven-celuloz se nekd proizvodil djelovnjem ntrijum-hidroksid n usitnjeno drvo tzv. ntronskim postupkom, pri emu je dobijen ntronsk celuloz iml sivu boju. D bi se dobil celuloz bijele boje uvedeni su: sulfitni i posebno sulftni postupk. Meutim, niti ovim postupcim nije bilo mogue dobiti potupuno bijelu celulozu zbog eg je uvedeno dodtno bijeljenje s hlorom. Zdnjih godin se sve vie primjenjuje postupk z proizvodnju poluceluloze koj se koristi z izrdu krton i loijih vrst ppir. Celuloz dobijen prerdom tekstilnih vlkn biljnog porjekl, koj ssre njvei procent celuloze, koristi se u tekstilnoj industriji. Povoljne sirovine z dobijnje celuloze su i neki sporedni poljoprivredni porizvodi i ostci (slm, trsk, stbljike kukuruz itd.). Poznto je d drvo etinr im bolj i du celulozn vlkn od listopdnog drvet (brzorstue topole i vrb koje se plntno uzgjju). Polu-celuloz pored celuloze sdri zntne koliine lignit i hemi-celuloze, koj je isto polishrid ko i celuloz li s neto mnje molekul glukoze. Drvenj se dobij minskim strugnjem drvet n brusnim tocilim uz dovoenje vode. Dobijen kst ms im isti hemijski sstv ko i drvo ok kojeg je proizveden i slui ko dodtn sirovin z proizvodnju slbijih vrt ppir. Dvenj moe biti bijel prerdom etinr ili listopd siromnih smolom, sme iz drvet s veim sdrjem smole. Z pkovnje se sve vie primjenjuju rzne vrste ppir, krton i lepenke iko ovi mterijli imju izvjesne nedosttke. I pk, prednosti ovih mterijl su brojnije: ml zpreminsk ms,

zdovoljvjue mehnike osobine, lko oblikovnje, pogodnosti neposrednog tmpnj, mogunosti oplemenjvnj ppir rznim postupcim itd. Prednost primjene je izren i pogodnou ppir kko z komercijlnu tko z trnsportnu mblu, p se esto uspjeno mbl od tekstilnih mterijl i drvet zmjenjuje mblom od ppir, krton i lepenke. Z proizvodnju mble od hrtije koriste se: 1. ppiri rzliitih svojstv, zvisno od sstv i proces dobijnj: obini ppir, specijlne vrste ppir, nrton ili krft ppir i ostle vrste ppir (svilst,krep i dr.) 2. krton i lepenk 3. tlssti krton i tlsste lepenke i 4. pomoni mterijli od ppir. Dns se obino hrtij provodi od tehnike celuloze dobijne prerdom: drvet i rznih jednogodinjih biljk (slme itric), uz dodtk drvenje ili strog ppir. Obin ppir se primjenjuje z omote (bijele ili u rznim bojm), izrdu kes, z oblgnje krton kod proizvodnje kutij itd. Specijlne vrste ppir su dobile znjno mjesto u primjeni iz rzlog to je obini ppir propustljiv z msti, gsove, vodu i druge tenosti, tko d z pkovnje mnogih proizvod nije pogodn. Oplemenjivnje ppir rznim postupcim obezbjedilo je primjenu: prgment ppir, ppir prevuen prinom (prfinisni ppir), ppir prevuen voskom (votni ppir), ppir oplemenjen smjem sintetikih smol i voskov, ppiri s umecim, lminirni i kirni ppiri (kompleksni mterijli) ppiri od stklene vune i dr. Pergment ppir ili hrtij slin ivotinjskiom pergmentu (kd se z pisnje koristi neuinjen, smo od dlke oien i kreom luen i ugln ovj, kozj ili tele ko: upotrebljv se tkoe z pisnje diplom i povelj; ztim u dominstvu z ztvrnje sudov s zimnicom, z pkovnje msnih proizvod, z proizvode koji ne treb d prime ili pk izgube vlgu itd. Biljni pergment se dobij iz listov iste celuloze koji su krtko vrijeme bili izloeni dejstvu sumporne kiseline odreene koncentrcije. Pod imenom pus-ppir slui z crtnje tehnikih ncrt i z pkovnje ivotnih nmirnic. Ntron ili krft hrtij dobij se od rznih vrst celuloze i poluceluloze i poluceluloze. Im veu zteznu vrstou i druge mehnike osobine, otpornij je prem svjetlosti i promjeni temperture od ostlih vrst hrtij. Proizvodi se u rliitim sstvim p otud: obin ntron hrtij, ntron krep, polietilizirni ntron, specijlni ntron i dr. Z izrdu vree koje se odlikuju velikom jinom koristi se ntron hrtij u vie slojev (3,4 i 5), to je pogodno z pkovnje grevinskih mterijl (gips, ciment i kre), prehrmbenih proizvod (eer, pirin) itd., ime se zntno potiskuje upotreb vre od jute, konoplje i drugih tekstilnih vlkn. Krton je slin ppiru smo je do njeg deblji. Otre grnice izmeu ppir i krton nisu postvljene. Obino se ppirom smtr proizvod s grmturom (teine 1m2 izren u grmim) koj je mnj od 150 g/m2 , ppirom i krtonom ko je od 150 do 250 g/m2 ond je to krton. Krton se proizvodi od rzliitih sirovin, izbor zvisi od primjene krton. Obino se upotrebljv stri ppir ili drvenj s mnjim ili veim dodtkom rznih vrst celuloze. Z proizvodnju krton u poslednje vrijem sve se vie upotrebljv polu-celuloz.

N odreenim minm se proizvode vieslojni krtoni bez lijepljenj. Obino se gornji sloj (lice) pogodn z viebojni mprski tisk, ostli slojevi dju krtonu potrebn mehnik svojstv. Unutrnji slojevi izruju se od jeftinijih sirovin (strog ppir, smee drvenje) to povev ekonominost proizvod. Dns se proizvode mnoge vrste krton: sivi krton, hromo-krton, dupleks i tripleks krton, celulozni krton itd. Hromo-krton im lice oplemenjeno premzim i dobro prim tmprske boje. Upotrebljv se z izrdu luksuzne mble. Duplek i triplek krtoni su dvoslojni, odosno troslojni krtoni dobijeni lijepljenjem slojev. Celulozni krton se proizvodi od celuloze, svi od ppirnih otpdk. Lepenk nstje lijepljenjem vie tnjih slojev krton d bi se dobi sloeni krton ili lepenk (duplek i triplek krton). Ako su neki slojevi krton u lepenki vloviti, proizvod se nziv vlovit lepenk ili tlssti krton. Tlssti krton ili vlovit lepenk moe biti nprvljen od slbijih vrst hrtij ili krton nbirnjem n specijlnim minm. Osovn krkteristik ovog mterijl je visin nborvl n sl.31 koj se biljei velikim slovom ltinice A, B, C itd. Tehnike osobine tlsstih krton: Tlssti krton visine nbor A n sl.32 im grube nbore i slui z izrdu trnsportne mble, dok z komercijlnu njpovoljnij vrst tlsstog krton je visine nbor E . LJepilo im veom vnu ulogu i njee se koristi vodeno stklo (ntrijum silikt) priblinog sstv SiO2 : Na2O = 3,2 3,4 : 1 s dodtkom vode. U SAD se ko ljepilo pored vodenog stkl upotrebljv skrob to tlsstom krtonu dje otpornost n vlgu.

Broj slojev kod tlsstog krton moe biti dv, tri, pet i vie ko n sl. 33. Kod dvoslojnog: jedn sloj je vlovit drugi je nlijepljen s prednje strne rvn hrtij. Uoptrebljv se ko omotni mterijl z lko lomljivu robu unutr spoljnje mble. Troslojni tlssti krton im jedn im jedn sloj vlovit dv rvn, koj g oblu. Koristi se z izrdu mnjih kutij koje mogu biti spoljnj mbl. Postvljeni tlssti krton ili petoslojn lepenk su njznjniji z primjenu; imju povoljnu vrstou z izrdu spoljnje mble p mogu d zmjene mblu od drvet, to donosi utedu drvet i viestruki privredni znj. Krtonske kutije ko zntno lke od drvenih snduk osetno umnjuju trnsportne trokove. Isto tko, cijen krtonske kutije pri normlnim uslvim nije vie od cijene odgovrjueg drvenog snduk. Zdnjih godin dobijju se i optimlni krtoni rznim sintetikim smolm ili plstinim folijm. ine se pokuji oplemenjivnj i s luminijumskim folijm. Meutim, tkvi krtoni su jo uvjek previsoke cijene z irinu primjenu i tee se ztvrju ljepljivim trkm.

4.3.2.1.Vniji oblici mble od hrtije.

Ambl od hrtije prem obliku n slici 34, 35, 36 moe se podjeliti u tri grupe: ) kese i vree, b) kutije, c) ostli oblici. Kese i vree su jeftin mbl. Kese preteno slue z komercijlnu mblu i obino primju do 5 kilogrm mse. Vree se izruju od kvlitetnijih vrst hrtij (ppir) i primjenjuju se ko trnsportn mbl. Kvlitet vre ispituje se provjerom kvlitet hrtije od koje su nprvljene i testirnjem gotovih npunjenih vre n probe bcnj i probijnj otrim predmetom. Pri bcnju podev se d pun vre pd n lice, lijevu i desnu strnicu, zdnju strnu, dno i vrh. Njve potronj vre je u industriji grevinskih mterijl (ciment, gips i kre); u industrije prehrmbenih proizvod (brno, eer, pirin, ston hrn); u industriji vjetkih ubriv i drugih hemijskih proizvod (plstine mse, boje, smole, voskovi, deterdnti itd.). Svjetsk proizvodnj vre je oko 9-10 mlrd. mlrd. komd godinje, od tog SAD oko 3 mlrd. komd. Zdnjih godin izruju se specijlne vree od kompleksnih mterijl: bitumenizirne ntron hrtije, hrtije s poli-etilenom, folijom luminijum, silikonim i od hrtije s drugim polimerim. Poznte su i vree koje se ne prljju, tzv. CF sack (contamination free sack) i dr. Znj vre ko trnsportne mble potvruje uspjen rd evropsek federcije proizvo vre od hrtije (Euro sac) osnov je jo 1952. Isto tko, uspjeno posluje i Udruenje proizvo vre od hrtije (Paper Shipping Sack Mfrs. ASSM) s sjeditem u NJujorku. Kutije od obinog i tlsstog krton ili lepenke pogodne su z komercijlnu, odnosn, trnsportnu mblu. Proizvode se u njrzliitijim veliinm primjenom rznih rjeenj z spjnje: ljepilom, ljepljivim trkm, metlnim proivnjem itd. Ztvrnje ispunjenih kutij vri se runo,runo-minski ili smo minski kd se primjenjuju poluutomtski ili utomtski ureji. Prem izgledu kutije od htrije se djele n: klsine kutije, sklopljive kutije i kutije oblik snduk. Ko ostli oblici mble od hrtije podrzumjevju se krtonsk burd i drugi cilindrini sudovi, ko i oblik tub itd. 4.3.2.2.uvnje mble od hrtije Hrtij svojim sstvom lko upij vlgu obino to pogode dejstvu mikroorgnizm i gubljenju mehnikih osobin, te moe doi do rsipnj upkovne robe u mbli od hrtije. Svjetlost posebno nepovoljno utie n hrtije slbijeg kvlitet, dovodi do pojve krtosti i gubitk boje. Prisutn je sklonost hrtije prem zpljivosti. D nebi dolo do promjene kvlitet, mbl od hrtije uv se u suvim i ztvorenim prostorijm, pri temperturi od 20C i reltivnoj vlnosti vzduh od 55-66%, pri mnipulisnju s robom upkovnom u mblu od hrtije neophodno je imti n rspolgnju isprvne prte ze genje por. 4.3.3. Metln mbl Metli i legure su mterijli s izvnrednim mehnikim i fizikim osobinm i zbog tog su posebno dobri z izrdu mble, posebno trsnportne. Jedini nedostci tih mterijl su nedovoljn hemijsk otpornost, podlonost joj ili slbijoj koroziji i ve ms u odnosu n ve rzmtrne mterijle z izrdu mble. Do due, posebnim postupcim ztite (metlizcij, lkirnje i dr.) korozij se moe sprijevti l to poskupljuje mblu i proizvod u cjelini. U proizvodnji metlne mble koriste se: 1. crni limovi debljine 0,15-2,50 mm, md veom osjetljivi n koroziju; 2. limovi od nerjueg elik (dekpirni lim);

3. hldno vrene eline trke debljine od 0,21 mm p nvie; 4. livene eline boce z trnsport tehnikih gsov; 5. bijeli lim klisn toplim postupkom (0,20-0,36 mm) klisn elektrolitiki (0,20-0,96 mm); 6. folije klj tzv. stniol; 7. pocinkovni limovi debljine 0,5 mm p nvie; 8. luminijumski lim, trke i folije; 9. eline ice, njee pocinkovne ili plstificirne, itd. Metln mbl uglvnom spd u povrtnu mblu (sudovi z benzin, msti, ulj, gsove i dr.) i zto se mor uvti u trnsportu. Zbog znj bijelog lim pri izrdi limenki z konzervirnje prehrmbenih proizvod, evo nekoliko podtk o tom mterijlu. Dobij se prepokrivnjem s obje strne elinog lim tnkim slojem klj veom visoke istoe (min. 99,75% Sn). Elektrolitiko klisnje se vie primjenjuje od toplog postupk, jer dje finiju i kompktniju prevlku. Porozn privlk bi omoguil dodir proizvod s elikom koji bi zbog djelovnj sdrne kiseline u proizvodi ngrdi otrovne spojeve, ime bi se izgubil inktivnost mble. Znimljivo je d se bijeli lim poeo proizvoditi u ekoslovkoj jo u XV vjeku, tek je primjenjen z izrdu limenki u Engleskoj 1812 godine. Otpornost kalaja pri djelovanju svih organiskih kiselina, vode i vazduha donjela je kalaju primat za izradu limenki za konzrviranje hrane; tuba za pakovanje lijekova, pomada, pasta za zube, majoneza i sl.; sua u domainstvu i mljekarstvu itd. Meutim, koncentrovane neorganske kiseline, (hloro-vodonina, azotna i sumporna) kao i alkalije (baze) kalaj razaraju. Nepovoljo je to to se kalaja na obinoj temperturi lako spaja sa halogenim elementima (hrolrom i bromom). Sue koje se koristi u domainstvima najae od bakarnog lima koji se sa unutranje strane mora zatiti prvlakom kalaja. Sue je upotrebljivo samo dok je kalajan prevlaka kompaktna. Folije kalaja, kada je kalaj razvuen u veoma tanke listie takozvane staniol (Stannum foliatum, Stanniol, Tim foil) povoljan je z izrdu kondeztor u elektrotehnici; uvijnje okolde, j, mslc, dezertnih sirev, itd, ime se postiu sprevnje prodirnj vzudh i vlge do proizvod i estetski efekti. I pored nznenih prednosti folije klj se sve vie zmjenjuju jeftinij luminijskim folijm. Pocinkovni limovi su elini limovi presvueni tnkim slojem cink rdi ztite od tmosferskih uticj. Primjen ovih limov je ogrnien zbog mle otpornosti cink n djelovnje proces korozije. Obzirom d je cink rstvorljiv u kiselinm i d dje produkte tetne z zdrvlje ovjek pocinkovni limovi nemogu se koristiti u proizvodnji mble z prehrmbene i mnoge druge proizvode. Aluminijum, posle elik im njznjniju ulogu u proizvodnji metlne mble. Cjeni se d oko 10% ukupne godinje porizvodnje luminijum odlzi n izrdu metlne mble. Dobre osobine luminijum su: otpornost prem procesu korozije i prem mnogim rzblenim hemijskim gensim (rstvrju jedino bze i hloro-vodonin kiselin); lk mehnik obrdivost i spjnje gsnim zvrivnjem; dobr provodljivost struje i toplote; odlino legirnje s drugim metlim pri emu grdi itv niz legur dobrih mehnikih i hemijskih osobin; ml gustin (2,7 g/cm3) dje povoljnost izrde djelov vion, utomobil i dr.; lko tmpnje neposredno n mbli; inktivnost, nereguje s upkovnim proizvodom; postojnost prem djelovnju svetlosti; mogunost primjene potrebnih tempertur sterilizcije mble z konzervirnje hrne itd. Primjenu luminijum donekle ogrnivju: ml otpornost n isteznje i mogu poroznost kd je u tnkim listiim. Dodue, neki od nedosttk luminijum mogu se otkloniti rznim postupcim oplemenjivnj: nod oksidcij (eloksirnje), lkirnje, kirenje, lminirnje,

odnosno oslojvnje plstinim folijm i folijm drugih mterijl, ime se postie dobijnje kompleksnih mterijl z izrdu mble. Folije luminijum su tnki listii debljine od 0,005 do 0,020 mm, dobijeni odreenom obrdom i vljnjem luminijum istoe 99,3-99,5% Al. Aluminijum debljine od 0,021 do 0,350 mm rstvr se u luminijumske trke, koje mogu d se koriste z ztvrnje boc z npitke. Novitet u proizvodnji folij je elin folij, iko tnk ko list hrtije im izvnredne mehnike osobine, posebno elstinost. Moe se kombinovti s plstinim folijm ili hrtijom. Zsd se proizvodi smo u mlim koliinm u SAD zbog visoke proizvodne cijene. Istrivi klifornijskog univerzitet Berkli usvrili su proizvodnju nove vrste lkog elik, koji bi omoguio utomobilskoj industriji d smnji teinu proizvedenih vozil. Novi lki elik vrst je koliko i onj dobijen n klsin nin, njegovom upotrebom utomobil bi bio z 13% lki to povli utedu u gorivu. Pronlzi ku d je njihov proizvod legur gdje pored sstojk elik im 2% silikon i 1% ugljenik. 4.3.3.1.Vniji oblici mtlne mble. Od brojnih oblik metlne mble n sl. 37, 38 posebno treb isti one njee u prometu: limenke, burd, erosol pkovnj i dr. Aerosol pkovnj zdnjih godin nlze sve veu primjenu u tehnici pkovnj itvog niz proizvod. Pojm erosol podrzumijev stnje kd se dijelii vrste ili tene mterije rspreni u gsovitoj ili prnoj fzi ktivtor, tko d s ktivtorim ine stbiln sistem. Dimenzije djeli se kreu izmeu 25-30 mikron kod stndrdnih reosol. Kd se ovi sistemi ztvore u metlne, plstine ili stklene z to odreene boce postie se odreen pritisk ktivtor. Otvrnjem ventil z rsprivnje iz boce izlzi rspren sdrin u obliku mgle, ko je upkovn stbiln sistem gs-djelii prh. Gs koji slui ko ktivtor mor biti nektivn u odnosu n upkovni proizvod. Njvie se upotrebljvju fluorovi derivti ugljovodonik poznti pod optim imenom freoni: ztim, zot, vzduh, propilen i drugi gsovi. Z proizvodnju metlne burdi n sl. 39 upotrebljvju se: crni lim, s unutrnje strne prevuen lkom ili n drugi nin oplemenjen, luminijumski lim i lim od nerjueg elik. Prem konstruktivnom rjeenju izruju se: -burd s poklopcem; -prevrtljiv burd i -ostl burd. Primjen metlnih burdi je veom zstupljen kod mblirnj rznih vrst mziv, tenih goriv itd. Metlne tube n sl. 40 se proizvode od folij luminijum, klj i olov. S spoljne strne tube su gltke i pogodne z tmpnje, dok se s unutrnje njee lkirju. Kpcitet tube iznosi 6-750 cm3, s tim to spoljni prenik D im vrjednosti 13-60 mm a ukupn duin L = 50-250mm. Zdnjih godin zp se sve ve primjen tub z tzv. dozirn pkovnj: koncentrt prdjz, senf, mjonez, rzne pste z zube, kremovi, lijekovi itd. 4.3.4. Stklen mbl

Upotreb stklenih sudov z pkovnje je veom strog dtum, meutim, iroku primjenu stklene mble omoguio je tek pronlzk utomtskih min z duvnje stkl. Stklo je pogodn mterijl z izrdu mble jer se lko uobliv i im veliku hemijsku otpornost; md treb znti d stkl koj sdre lklije imju mlu rstvorljivost u vodi (vodeno stklo), li z sreu pri tome ne nstju toksini produkti. Rstvorljivost stkl u vodi se smnjuje to je vie silicijumove kiseline u njemu, meutim, tkv stkl rdo kristliu umjesto d zdrvju morfno stnje. Dlje, stklo je povoljno z mblu jer ne odje nikkv miris ni ukus upkovnom proizvodu, inktivno je; lko se pere; nepropustljivo je z mikroorgnizme, gsove i tenosti; otporno je n sve tmosferske uticje itd. Nedostci mble od stkl su: lk lomljivost; zntn gustin (3,5-4,8 g/cm3 kod olovnog stkl); nedovoljn ztit upkovnog proizvod od suneve svjetlosti; nepogodnosti pri stvljnju boc u trnsportnu mblu; nepotpuno korienje tovrnog prostor (zbog oblik mble); vrnje u ponovnu upotrebu zhtjev specijlno ienje i prnje (deterdentim, rstvrim, kiselinm) nekd postupk sterilizcije. Stklo ine proste ili sloene smee silikt ili bort u morfnom stnju, te nem odreenu tku topljenj. N bijelom usijnju je teno; hlenjem prelzi u gustu i tegljivu msu, koj se moe lko uoblivti u eljene oblike, koji hlenjem postju stlni. Ove osobine pokzuju smee dvostrukih ili viestrukih silikt: ntrijum, klijum, klcijum, mgnezijum, brijum, cink i olov. Prem sstvu stkl se dijele n: 1.ntrijum-klcijumov stkl poznt pod imenom obinog stkl. Prozorsko i stklo z izloge su po sstvu bliski ovoj vrsti stkl. Gledno kroz deblje slojeve izgled plvksto ili zeleno obojeno, srednje je topljivosti i slbog zvuk. 2.klijum-klcijumov stkl ; tee se tope od prethodnih imju neto bolji zvuk. Ovdje spd eko kristlno stklo od kojeg se prve fino brueni predmeti i tzv. hemijsko stklo (mple, djelovi hemijskih prtur). 3.klijum-olovn stkl u nekim slujevim sdre i okside klcijum i brijum. Ov stkl se odlikuju lkom topljivou, lijepim zvukom, jkim prelmnjem svjetlosti i velikom gustinom (3,5-4,8 g/cm3). Pod imenom olovnog stkl, koje se jo nziv optiko ili flint stklo, jvljju se n tritu kristlni proizvodi i stklo z nkit tzv. trs stklo. Zbog svojih optikih osobin: velikog indeks prelmnj i disperzije, pogodno je z izrdu soiv i prizmi z optike instrumente. Lke se boji nego drug stkl. Zbog velike elstine neprobojnosti upotrebljv se z izrdu sijlic i elektronskih cijevi. 4.bor-luminijumov stkl u kojim su, umjesto oksid silicijum, zstupljeni oksidi bor i luminijum. Ov stkl se odlikuju velikom otpornou prem kiselinm, bzm, vodi i nglim temperturskim promjenm. Pozntsu pod nzivim: jensko-stklo, purex-stklo, rezist-stklo i durl-stklo. 5.luminijumsko-lklno stklo, sstv: Element* Kiseonik Silicijum Ntrijum Klcijum Aluminijum 24 10 4 2 Procent

60

Aluminijumsko-lklno stklo se upotrebljv z msovnu proizvodnju obinih boc z vino, pivo, sokove i minerlnu vodu. Njee je jko obojeno crvenksto-uto do smee, ili svijetlodo tmno zeleno. Zbog sdrj gline (luminijum) i mlog sdrj lklij ovo stklo je njotpornije prem vodi i hemiklijm. Teko se topi, tvrdo je i bez zvuk. Pored svih prednosti ovog stkl u budunosti se oekuje d bude zmjenjeno plstinim i komplksnim mterijlim z izrdu mble. 6.specijlne vrste stkl koje sdre: okside cink, klj, fosfor i dr. element. Ov stkl se mogu odlikovti izuzetnim osobinm, tko d se meu njim nlzi i tzv. stklo, koje u sstvu im i oksid-hrom i brijum-fosft. Krkteristik ovog stkl je d proput ultrvioletne zrke. 4.3.4.1. Proizvodnj stklenih proizvod. U industriji stkl se koriste sledee sirovine: )kvrcni pjesk i krenjk skoro z sve vrste stkl, ztim ntrijum-krbont (monijn sod), odnosno, so(N2SO4) z ntrijumovo stklo; pot z klijumovo stklo; pot i minijum z olovno stklo z specijlne vrste stkl oksidi: luminijum, bor i cink pored brit, borks i fosforne kiseline; b)sredstv z bistrenje i obezbojvnje njee su: ilsk litr , rsen-trioksid, piroluzit i oksid-nikl. c)z bojenje stkl zvisno od eljene boje upotrebljvju se sledei spojevi: crven ut uto-zelen zelen plv oksid koblt violet mngnov oksid crn oksidi gvo u velikim iznosim opl klcijum-fluorid ilibr ugljenikov i sumporn jedinjenj. Bojen stkl tite sdrine u stklenoj mbli od dejstv svjetlosti zvisno od propustljivosti koj je uslovljen bojom stkl. N slici 41 oigledno je d se u kritinoj ultrljubistoj oblsti jedino ilibr i crveno bojen stkl zist uspjen. Osnovn sirovine nznene pod )fino se izmelju, izmjeju i dodje im se 25-30% stklenog kr. Dobijenom mjevinom se pune lonci ili pei i djeluju zgrevnjem pomou plmen genertorskog gs. Ms se rstopi n 1300-1500 . Dodju se sredstv z bistrenje i obezbojvnje i, ko je potrebno, sredsv z bojenje. Tokom topljenj krbont i sulfti se rzlu n okside, koji se s drugim prisutnim oksidim stpju i dju stklenu msu. Rzlgnjem krbont izdvj se ugljen-dioksid, rzlgnjem sulft nstje sumpordioksid, koji ko gsovi odlze u vzduh. Z proizvodnju 1000 kg stklene mse potrebno je oko 1250 kg sirovin. Stklen ms istopljen i ohlen do gustog i tegljivog stnj uobliv se sljedeim postupcim: 1.DUVANJEM, koje moe biti runo duvljkom, koj se prethodno umoi u stklenu msu d nhvt potrebnu koliinu, ztim, rdnik duvljku podie i pristup izrdi proizvod duvnjem i korienjem klup, dok proizvod ne dobije eljeni oblik. Dobijeni proizvod se odree od duvljke i unosi u pe z postepeno hlenje, ine bi predmet osto krt i lko lomljiv. Z stklene proizvode koji se koriste ko mbl, zbog msovne proizvodnje primjenjuje se minsko duvnje.

2.PRESOVANJEM se stklenoj msi dje oblik pomou klup, u kome se izle pritisku. I ovdje se dobijeni proizvodi postepeno hlde. Presovnjem se proizvode: pepeljre, tcne, tnjiri, jeftiniji servisi itd. 3.HORIZONTALNIM VALJANJEM se proizvode stklene ploe rznih dimenzij. Stklen ms se sip u minu, gdje sistem vljk izvlj plou, koj se utomtski unosi u pe z postepeno hlenje. Ako se vljnje podesi tko d je u sredini in mre nstje rmirno stklo. Grvirni vljci dju ploe s ispupenjim i uzdubljenjim n jednoj ili n obe strne vljnog stkl. 4.IZVLAENJEM se proizvode rvn stkl: prozorsko i stklo z izloge. Izvlenje moe biti vertiklno i horizontlno izvodi se pomou sistem zbestnih vljk, od ijeg rzmk zvisi i debljin stkl. Minu je prono Belgijnc Furko (Fourcault), 1925. godine pogodn je z utomtski i neprekidn rd. Specijln urej utomtski ree stklene ploe eljene povrine i istovremeno ih sput n jedn sto, z koji vrijeme se djelimino i ohlde. Ksnije ih rdnici rzrezuju n ploe stndrdnih povrin, slu ih u snduke pri emu izmeu stklenih plo i snduk umeu slmu ili drugi rstresiti mterijl rdi obezbjeenj od lom. U proizvodnji stkl dog se d stkleni proizvodi imju izvjesne nedosttke ili mne. Greke su njee posljedic nepljivog mljevenj i prosijvnj sirovin, njihovog nepropisnog mjenj ili zbog nepvilnog voenj proces topljenj, obrde i hlenj. Njee mne koje se jvljju mogu biti: -mjehurii zostlih gsov u stklenoj msi; -pojv nbor i niti, to potie od slbog kvlitet vtrostlnog mterijl kojim je obloen pe; -pojv kmik, zbog nepropisnog smljevenog kvrcnog pjesk i nepljivog prosijvnj, ko i od nepropisne temperture topljenj; -zmuenost i kristlizcij,nstju od neprvilnog odnos sirovin. Pojedine mse se mogu jviti i ko posljedic prisustv sumpor-dioksid u gorivu z zgrijevnje pei. Proizvedeni stkleni predmeti se ksnije dotjerju nkndnom dordom. Podvrgvju se zvrnoj obrdi: skidnju otrih ivic, izrvnvnju nervnin, uklnjnju i skrivnju mn i, ko je potrebno, predmeti se spolj boje, nkndno zgrijevju, glju, polirju, ukrvju itd. Dord dje proizvodim ljepi izgled i u cilju prilgovnj potrebm potro. 4.3.4.2.Proizvodi od stkl u prometu. Prem obliku i nmjeni proizvodi od stkl koji se njee jvljju u prometu dijele se n: 1)rvn stkl, 2)uplj stkl i 3)specijlne vrste stkl. 1.Rvn stkl podrzumjevju sve vrste stklenih plo, rzliitih duin, irin, debljin i izgled povrine. Tu treb uvrstiti: )prozorsk stkl dimenzij: z duinu 160-180-300 cm z irinu 26, 120 i 180 cm i debljnu 2, 3 i 4 mm. Tolerncij u debljini iznosi 10%. Prem kvlitetu rzlikuju se etiri vrste prozorskog stkl: I vrst mor biti bez ikkvih mn, potpuno rvne i prvilne ploe beh mjehuri i ogrebotin; II i III vrst mogu imti jedv vidljive mne, dok IV vrst im updljive mne. Prodje se po m2. b)stklo z ogledl i izloge, koj morju biti potpuno pln-prlelno bruen d ne bi dolo do iskrivljvnj slike u ogledlu ili predmet u izlogu. Dolze u plom debljine 5-8 mm, rzliitih irin i duin, povrine k do 24 m2. Svijeno stklo z uglove izlog dobij se nkndnim zgrevnjem i svijnjem gotove ploe.

c)grevinsk stkl izren u vidu opek, blokov, crijepov, ploic, reljefnog stkl, rmirnog stkl itd. Opeke mogu biti pune i uplje. Pune opeke se koriste z pregrdne zidove u industrijskim zgrdm, bolnicm, kuptilim itd. uplje opeke dobro proputju svjetlost, lgne su i dobri su toplotni izoltori. Izgruju se u estostrnom ili nekom drugom obliku. Blokovi ninjeni od upljikvog, pjenstog stkl jo su lki i bolji izoltori. Ploe od nebruenog livenog stkl, debljine 20-30 mm, postvljene u metlne okvire, slue z okn u podu. Stkleni crijep, rvn ili ljebst pogodn je z tvnske prostorije bez prozor. Rznovrsne zidne police, neprozirne, jednobojne ili rene, glne s vidne strne upotrebljvju se z oblgnje zidov u industrijskim prostorijm rdi ztite od hemijskog uticj, z pomone stmbene prostorije i dr. Reljefno (ktedrl) stklo im jednu strnu rvnu, drugu grvirnu, jer se dobij vljnjem pomou grvirnih vljk. d)nelomljv stkl (safety glass) mogu biti jednoslojn i vieslojn. Jednoslojno ili kljeno stklo pri rzbijnju se lomi u sitn zrnc, to je krkteristik i stkl sigurnost proizvedenog u Pnevu. Vieslojn ili liminirn stkl, koj se njvie upotrebljvju, sstoje se od dvije stklene tnke ploe, izmeu kojih se nlzi sloj neke providne plstine mse (celuloid). Umjerenim zgrevnjem i izlgnjem odreenom pritisku (50 kp/cm2), uz eventulnu upotrebu lijepil, stklene se tnke ploe vrsto slijepe s elstinom lmelom. Kd vieslojn stkl pucju, zrnc ostju zlepljen n plstinoj msi i ne odsku. Zto se s tim stklim zstkljuju utomobilski, vionski, vgonski i drugi prozori; ztitne nore i drugi predmeti, jer prilikom lomljenj nee doi do povrede ljudi. Dome vieslojno stklo zove se pnpleks, poznt su: triplex, sigla, securit, safiglas i drug stkl. Ovdje se mogu spomenuti i rzliite potpuno prozirne nelomljive vjetke mse kojie dolze n trite pod rzliitim imenim celon, bicela, organ-glas itd. Te mse nisu stkl. Mnogo su meke od prvog stkl, p im se povrin lko mehniki zgrebe i izgubi sjj. Upotrebljvju se z stkl z rune stove, djeij kolic itd. 2.uplj stkl obuhvtju njee vrste stkl dobijene duvnjem i presovnjem, u rznim oblicim i veliinm. Sirovin je uglvno ntrijum-klcijumovo stklo. Prostije vrste stkl se upotrebljvju z izrdu mble i predmet iroke potronje minskim duvnjem ili presovnjem. Finiji proizvodi upljeg stkl, ko to su umjetniki izrene vzne, e, pepeljre, pehri, servisi itd. rde se od klijum-klcijumovog i klijum-olovnog stkl. Amblno stklo z pkovnje lijekov je hemijski neutrlno tzv. neutro stklo i pogodno je z izrdu mpul. Ko uplj stkl treb jo nzniti stklene cijevi rznih prenik z potrebe hemijske industrije, lbortorij i rsvetne tehnike. Stklen mbl se dijeli n tri osnovne grupe: )sudovi s uskim grlom (boce, bloni); b)sudovi s irokim grlom (stklenke, lonii) i c)ostli oblici sudov od stkl (mpule, cijevi i dr.). Rjeenje z ztvrnje sudov s uskim grlom zvisno je od oblik grl, krkteristik upkovnog proizvod i njegove cjene. Prem konstrukciji usk grl kod stklene mble mogu biti: krunsk, pojsn, grl s nvojem i specijln. Krunsko grlo omoguv utomtizovno ztvrnje stklenog sud metlnim trkm, s tim to se s unutrnje strne prethodno postvi elstini ulok. Stog, krunsko grlo im znjnu primjenu kod pkovnj: vonih sokov, piv ili kre reeno kod lkoholnih i bezlkoholnih pi. Pojsno bnd grlo je pojno stklenim pojsom, i predvieno je z ztvrnje zpuim koji se utiskuju u grlo pod pritiskom. Zpui su obino od plute mogu biti i od plstinih ms. Sudovi s uskim grlom, bilo d su boce ili bloni, rdi lkeg mnipulisnj u trnsportu morju se smjestiti u nosiljke od drvet, plstinih ms ili luminijum. Broj boc moe d vrir zvisno od dimenzije nosiljke: te mo biti 6, 12, 16, 20 i 24.

3.Specijlne vrste stkl se rzlikiju po sstvu, obliku i upotrebi. Ovdje e biti govor smo o vnijim vrstm stkl i to: )stkl z rzliite nune i tehnike svrhe, kod kojih su postignute izvrsne termike osobine uvoenjem u sstv nekih oksid: koji se donedvno nisu upotrebljvli. Hemijsko stklo mor osim velike otpornosti prem hemijskim uticjim d im i veliku otpornost prem nglim promjenm temperture. Svim hemirim dobro su poznte odline osobine jenskog lbortorijskog stkl sstv: 74,5% 4,6% , 8,5% 0,8% , 3,9% 7,7% . Poznto meriko pireks-stklo sdri 80,7% i 10% , 3,5% , 0,7% , 0,6% , 4,1% . Neobino je otporno prem udru i nglim promjenm temperture. Upotrebljv se z izrdu kuhinskog i lbortorijskog posu. Kuhinjsko posue od pireks- stkl moe se upotrebljvti n direktnoj vtri. b)optik stkl od kojih se izruju soiv i prizme z fotogrfske prte, mikroskope, spektroskope, durbine i druge optike ureje i instrumente. Od optikog stkl se tri d bude fiziki hemijski potpuno homogeno. Mor biti potpuno prozirno i bezbojno, bez ikkvih npetosti i prug rzliitog sstv i lom svjetlosti, zto se upotrebljvju njistije sirovine. Vn je preciznost pri bruenju. Z izrdu soiv anastigmata kombinuju se dvije vrste stkl: klijumovo, kron-staklo, flint-staklo. Kron-stklo jko lomi svjetlost, li je mlo rspruje, flint-stklo mnje lomi, li jko rspruje p se dobij lom bez disperzije. Uvoenjem cink, brijum, borne i fosforne kiseline dns se dobijju stkl s eljenim odnosom izmeu lom i disperzije svjetlosti. Poznt Zeiss-ova soiv ninjen su od tkvih specijlnih stkl. c)kvrcno stklo (Vitreosil, vitreous silica, Quarzglas) je po sstvu ist silicijum dioksid, 99,8% . Moe d bude prozirno (Qurzgls) i sedefsto-zmueno (Qurzgut). Dobij se topljenjem gorskog kristl ili kvrcnog pjesk n temperturi 1700-1800 , u elektrinim peim. Kvrcno stko se odlikuje nekim drgocjenim osobinm koje nem obino stklo: im koeficijent rsteznj mnji z 15 put od obinog stkl. Ni jedn poznt mterij nem mnji koeficijent rsteznj. Zhvljujui tome moe se posudic od kvrcnog stkl zgrijn do crvenog usijnj uroniti u vodu d se ne rspukne. Ngriz g jedino fluorovodonin kiselin i pri viim temperturm lklije i oksidi. Kvrcno stklo gotovo potpuno proput ultrvioletne zrke z koje je obino stklo nepropustljivo. Zto se upotrebljv z izrdu ivinih lmpi (kvrc-lmpi) koje slue u medicini, nuci i tehnici ko vjetki izvor z ultrvioletne zrke. U medicini se upotrebljvju z lijeenje konih bolesti, z sterilizciju, nlitike svrhe i dr. Z ivin lmpe potrebno je potpuno providno, bistro kvrcno stklo, koje je mnogo tee proizvesti od zmuenog. Od mlijenog, sedefstog kvrcnog stkl proizvode se dns predmeti velikih dimenzij: cjevi prenik do 0,5 m i posude do 100 l zpremine koje se upotrebljvju u hemijskoj industriji. Mlijenosedefst boj potie od vrlo fino rspodjeljenih mjehuri vzduh u smoj msi. Zbog velike skupoe kvrcnog stkl uinjeni su npori d se proizvede siliktno stklo koje bi proputlo ultrljubiste zrke. Tkvo je uviol-stklo, li u propustljivosti ne dostie kvrcno stklo i nlzi se negdje izmeu njeg i obinog stkl. d)obojen i mlijen stkl upotrebljvju se z rznovrsne tehnike i nune svrhe: signln svjetl, rznovrsni filtri z svjetlost td. Dns se obojeno stklo izruje u vie stotin rzliitih boj Stklo se moe obojiti kroz itvu njegovu msu ili smo u povrinskom sloju kd se dobij dublirno stklo. Dublirn ili prevuen obojen stkl su vn z izrdu signlnih urej, i treb d su intezivno obojen, dobre propustljivosti z svjetlost i dovoljne vrstoe. Ako bi se koristilo stklo obljeno kroz itvu msu, povenom debljinom postigl bi se jin, li bi td proputlo premlo svjetlosti. Zto se stkl dublirju, nime, sloj potpuno providnog stkl prevli se tnkim slojem obojenog stkl.

Mlijen (neprozirn, mutn) stkl dobijju se n dv nin: zmuivnjem stklene mse i mtirnjem povrine. Zmuivnje se postie dodvnjem oksid klj , cirkonijum oksid , fosforit , kriolit i dr. Ovi dodci se u stklenoj msi izluuju u obliku vrlo sitnih estic koje imju drugiji indeks prelmnj svjetlosti, mogu biti kristlni ili morfni oblik. Prem stepenu zmuenj, stklo moe biti: potpuno neprovidno, mlijeno, mnje mutno lbsterstklo i opl-stklo koje je jo slbo providno. Mutn ili mlijen stkl se upotrebljvju z izrdu rsvjetnih tijel. On ubluju otrinu svjetl i bolje g rsporeuju u prostoru. Mtirnjem se povrin stkl nini fino hrpvom. S hrpvih povrin svjetlost se odbij difuzno rspren i ini stklo neprovidnim. Mtirnje se postie n dv nin: mehniki i hemijski. Mehniki se mtir pomou jkog mlz kvrcnog pjesk. Hemijski se mtir ngriznjem gsovitim fluorovodonikom ili rzblenom fluorovodoninom kiselinom. e)stklen vun sstoji se od beskrjnih ili krtkih stklenih vlkn. Dobij se nglim izvlenjem omeklog stkl preko vitl, p nstje beskrjn nit, ili brizgnjem pomou pre visokog pritisk, kd nstju krtk vlkn. Stklen vlkn su vr od svih drugih vlkn ivotiljskog ili biljnog porijekl, p se primjenjuju u tekstilnoj industriji, mjen s drugim vlknim, z izrdu tknin i udi. Stklen vun se primjenjuje ko dobr izoltor u elektrotehnici i ko toplotni izoltor z prne kotlove, prne vodove itd. Zbog velike otpornosti prem gresivnim hemiklijm, slui ko filter z njihovu filtrciju. Stklen vun je dobr kustini izoltor, p se njome oblu koncertne dvorne. Proizvo stklene vune u noj zemlji je fbrik stkl u Skoplju. f)vodeno stklo po sstvu jednostvni silikt ntrijum ili silikt klijum . N tritu dolzi obino u obliku gustog, sirupstog vodenog rstvor koncentrcije 35-40 , ili ko prh. Vodeno stklo im vrli rznovrsnu upotrebu. Upotrebljv se z impregnciju drvet i tknin d ih uini nezpljivim i otpornim prem truljenju. Vodenim stklom ntopljeno drvo ili tknin n vioj temperturi smo se ugljeniu, ne moe se rzviti plmen. Ko lijepilo slui vodeno stklo u proizvodnji krton i furnir. Velike koliine vodenog stkl troe se u proizvodnji spun, ko dodtk z jeftine spune. Z potrebe dominstv slui ko sredstvo z omekvnje vode, pri emu se tedi spun. U tekstilnoj industriji i kod bojenj slui z preturi (poprvljnje) i otevnje svile, ko moilo i sredstvo z fiksirnje boje. Vodeno stklo se pokzlo ko vrlo dobor sredstvo z konzervirnje jj. Veliku primjenu nlzi u grevinrstvu z proizvodnju kitov s kreom, kredom, zbestom, mgnezijum-oksidom i dr. U proizvodnji gume vodeno stklo je jedno od punil. Slikri g upotrebljvju z fresko sliknje (sliknje n zidu) itd. U Jugoslviji proizvode od stkl obezbjeuje vie porizvo koji se njze u sljedeim mjestim: Skoplju, Prinu, Pnevu, Podsusedu kod Zgreb, Novom Mjestu, Trbovlju, Puli (hemijsko stklo) u Zgrebu Srjevu optiko stklo. 4.3.5. Tekstiln mbl. Tekstilni mterijli se proizvode tehnikim obrivnjem rznih vlkn kojim se dje nov oblik u vidu prediv, tknin ili pletenih predmet. Vlkn koj se obruju mogu biti: biljn, ivotinjsk i vjetk. Biljn vlkn, sstoje se od celuloze pomjene s pektinskim supstncm (pihtijste orgnske mterije-sstojci jbuk, trenj, ribizli) ili s ligninom. Kombincij celuloze s pektinskim supstncm je kod pmuk, ln i konoplje, s lignom kod jute. Z proizvodnju tekstilnih mterijl koriste se: -vlkn semen- ko to je sluj kod pmuk; -vlkn stbl,- kod ln, konoplje, jute, kineske trve, koprive i dr.; -vlkn li- kod mnilske konoplje, novozelndskog ln, gve i -vlkn plod ko to su vlkn kokos

ivotinjsk vlkn koj se upotrebljvju z izrdu tekstilnih mterijl mogu biti: produkti koji rstu n koi i vlknst izluivnj bub. ivotinjsk vlkn se po sstvu rzlikuju od biljnih, jer sdre 16-18% zot, produkti koji rstu n koi, pored zot, imju i oko 4% sumpor. Prem tome, ivotinjsk vlkn pripdju proteinim. Kod produkt koji rstu n koi osnovn sstvn supstnc je kertin, kod izluevin rznih bub fibroin (svil). Produkti koji rstu n koi su: ovij vun rznih rs (dom, merino, engleske rse, ustrlijsk); kostret (dom koz, ngor, kmir, tibet); dlke kmil, lm itd. Od mnjeg su znj rzne druge vrste dlk npr. divljih i pitomih zeev, goved itd. Vlknst izluivnj bub su plemenit i divlj svil. Svil se ko mterijl z izrdu mble upotrebljv smo z izrdu tzv. luksuzne mble, ime se upotrebn vrijednost proizvod zntno poviv. Vjetk vlkn nstju hemijskom prerdom celuloze. Rstvrnjem celuloze u bkrtetrmin-hidroksidu dobij se bkrn svil. Mercerizovnjem, odnosno, potpnjem pmune pree ili tknine u 17,5%-tnom ntrijum-hidroksidu dobij se viskozn svil. Ako se pmun tknin tretir ndihridom siretne kiseline dobij se cettn svil itd. Celulozn vun proizvodi se n isti nin ko i vjetk svil (viskozn, bkrn, cettn) jedino su vlkn celulozne vune mnogo kr od onih kod vjetke svile. D se postigne potrebn sposobnost uprednj, vjetk vun se izle kovrdnju. Zdnjih godin uspjeno se proizvode vjetk vlkn (nylon), koj su po sstvu polimidi. Tk topljenj njlon je 250C, im visoku vrstou i plstinost. Ko vjetk vlkn posebno su vni polimerizti od vinil-hlorid, koji im visoku otpornost prem hemiklijm (bze,kiseline), ne truli i nije zpljiv. Od pojve tknin dtir i primjen tekstilnog mterijl z izrdu mble. Tekstilni mterijli imju dobru zteznu vrstou, mlu msu i zpreminu przne mble; pogodni su z pkovnje proizvod osjetljivih n mehnike uticje; ztim, z proizvode kod kojih se odvijju biohemijski procesi tokm trnsport (itrice, bnne i dr.) itd. N tekstilnu mblu negtivno utiu : svjetlost, povien tempertur, vlg, mikroorgnizmi, rzn hemijsk sredstv itd. Tekstilni mterijli koji se koriste u proizvodnji mble su : jut, kudelj, tknine izrene od tvrdih vlkn (gve, mnilske konoplje i novozelndskog ln), ztim, lnene i pmune tknine z pkovnje finijih proizvod i dr. Tekstilnim mterijlim, postupcim oplemenjivnj, mogu d se u zntnoj mjeri poprve odreene osobine. Tko se postupci oplemenjivnj vre u cilju : smnjenj popustljivosti tknine z vodu, ztite tknine od djelovnje mikroorgnizm; ztite od hemijskog uticj tknine n upkovn proizvod itd. D se smnji propustljivost tknine z vodu primjenjuju se impregnirnje i pretirnje, s hidrofobnim supstncm koje sprijevju kvenje vlkn. Apretura (franc. appreter) podrzumjev zvrne postupke oko dotjerivnj i poprvljnj industrijskih proizvod (hrtij, ko, tknin, krzn) d bi se postigo izgled i svojstv finijih proizvod koji posjeduju gltkou, sjjnost i sl. Tknine se obino potpju u emulziju prfin i sterin ztim, u rstvor luminijum-cett. Prfin je mjevin vrstih ugljovodonik i dobij se nroito destilcijom nekih vrst mrkog uglj, treset i bitumenoznih kriljc, upotrebljv se z izrdu svije, votne hrtije, votnog pltn, vosk z mznje pod itd. Sterin je smjes sterinske i plmitinske kiseline slui tkoe z prvljenje rznih svije. Impregncij podrzumjev ntpnje, nkvenje, proimnje nekog tkiv uljem ili mu; drvetsupstncm koje g uvju od truljenj (npr. eljeznikih prgov); tknin nesgorljivim ili nepropustljivim tvrim (npr. vodenim stklom) d bi se obezbjedile od vtre, itd. Z impregnirnje upotrebljvju se supstnce n bzi smol, voskov, spun i dr. Z pokrivnje vozil i izrdu epromoivih odijel koriste se cerde (lt. cer-vosk). Potpnjem

tknine u rstvor kuuk dobij se gumirn tknin. Obine, zelene cerde dobijju se kd se tknine od teih lnenih ili kudeljnih vlkn potope u rstvore bkrovih spun i bkr-sulft. Jedinjenj bkr imju viestruku ulogu: smnjuju vodopropustljivost, tite tkninu od insekt i djelovnj mikroorgnizm i dju lijepu zelenu boju. Zpljivost tknine sprijev se potpnjem u rstvore monijumovih soli (moijum-fosft i monijum-sulft), jer n povienoj temperturi te soli isprvju, stvrjui velike koliine gs koje gue plmen jer onemoguvju spoj kiseonik s gorivom mterijom. 4.3.5.1. Vniji oblici tekstilne mble. Vree. preteno se izruju od jute (z voe i povre) prem odredbm stndrd JUS F.G.4. 020 od 1954.; z itrice prem stndrdu JUS F.G4. 021 od 1965. U mnjim koliinm vree se proizvode od pmunih, kudeljnih, lnenih i drugih tknin. Dimenzije vre, kpciteti, vrste tknj, gustine tknj, nini porubljivnj vov i ivic i drugi detlji vezni z proizvodnju su u stndrdim. Provjer kvlitet tekstilnih mterijl podrzumjev sljede ispitivnj : odreivnje ztezne vrstoe, gustine tknj, mse tknine po 1m2, skupljnje tknine poslije kvenj i dr. Svojom prozrnou vree obezbjeuju odvijnje biohemijskih proces dozrijevnj upkovnog poljoprivrednog proizvod. Zbog zntne upotrebne vrijednosti vree se u prometu jvljju ko povrtn mbl, to zhtjev odrvnje higijenskih uslov pri sklditenju i trnsportu , u sluju potrebe, primjenu postupk dezinfekcije (ienje od zrznih klic) i dezinsekcije (unitvnje kodljivih insekt). Ovo nroito vi z vree u koje se pkuju ivotne nmirnice: itrice, brn, vriv, sjeme, voe, povre i drugi vni proizvodi. 4.3.6. Hemijsk sredstv z dezinfekciju. Dezinfekcij se primjenjuje u cilju unitvnj zrznih klic n tijelu ivih orgnizm i n rznim predmetim. Primjenom hemijskih sredstv dolzi do unitvnj rznih mikroorgnizm ime se sprijev irenje zrz. Idelno hemijsko sredstvo z dezinfekciju treb d : - djeluje brzo n mikroorgnizme - ne dri i ne unitv ivo tkivo - ne ngriz mteriju n kojoj djeluje - posjeduje hemijsku postojnost z due vrijeme - ne ostvlj trgove n predmetim i tijelim - nem neprijtn miris - ne usporv ozdrvljenje kod upotrebe pri lijeenju ljudi - nije previsoke upotrebne vrijednosti itd. Iko se upotrebljvju brojn hemijsk sredstv z dezinfekciju zpeno je d ni jedno ne posjeduje sve pozitivne osobine.Treb isti d djelovnje sredstv z dezinfekciju zvisi od koncentrcije, temperture, koliine prisutne vode i orgnskih mterij. U prksi se njvie primjenjuju rzbleni rstvori hemijskih sredstv, jer djeluju mnje ngrizjue i jeftiniji su. Prem hemijskom sstvu sredstv z dezinfekciju se dijele n : 1) oksidcion sredstv : ozon, vodonik superoksid, klijum-permngnt, hlor, hlorni kre, hlor-min, kreno mlijeko i ntrijum krbont ili kristln sod. Dezinfekcij vre se obino vri hlornim preprtim u posebnim komorm u trjnju od 36 sov. 2) metle i njihove soli : srebro, jedinjenj ive, gvoe-sulft poznt od nzivom zelene glice i 3) orgnsk jedinjenj : lkohol, formldehid (stvr se oksidcijom metil-lkohol), sirov krboln kiselin (dobij se iz ktrn kmenog uglj, stvr bezbojne higroskopne kristlne iglice koje n vzduhu pocrvene; upotrebljv se ko 3-5% vodeni rstvor tj. odlino ntiseptino sredstvo), sirovi krezol (slin fenolu sstojk suve destilcije ulj drvenog i kmenog uglj; sredstvo z dezinfekciju ruku, rublj,ispljuvk, podov itd.), lizol (veom jko dezinfekciono i ntiseptino sredstvo, dobij se mijenjem krezol s ricinusom ili lnenim

uljem, jko je otrovn) i kreozot (mterij koj slui z odrvnje mes, ut, bistr i zejtinv tenost, mirie n dim i ljut ukus, dobij se iz ktrn bukovog drvet; pored tog to je odlino dezinfekciono sredstvo slui i ko lijek protiv zubobolje). 4.3.7. Ambl od plstinih ms. Plstine mse se dobijju mijenjem prirodnih ili vjetkih visokomolekulrnih jedinjenj (polimer) s rznovrsnim dodcim. One su u jednom stdijumu prerde u plstinom stnju p se iz njih mogu proizvesti eljeni proizvodi, uz reltivno mli utrok energije i vremen. N krju proces prerde plstine mse ovrsnu i proizvodin ninjeni od njih zdrvju stln oblik. Pored osnovnog visokomolekulrnog jedinjenj ko rzliite dodtke plstine mse sdre : punil z poprvljnje mehnikih osobin (drveno brno, zbest, glin, cinkov oksid, pmuk itd.), plstifiktore ili omekive (kmfor, soli fetlne kiseline, neki estri i etri) koji povevju plstinost, ktliztore (kiseline, bze, soli, metlne okside) d se ubrz proces polimerizcije, mziv, (lneno ulje, prfin, pelinji vosk nroito metlni spuni) d se sprijei ljepljenje plstine mse z klupe u toku prerde, i boje (od minerlnih, cinkov oksid i oker tj. ilov ut od gvo oksid zt i orgnske boje). U nekim plstinim msm upotrebljvju se sve vrste dodtk u drugim smo neke od njih. Osobine plstinih ms. Z brz porst proizvodnje, plstine mse zhvljuju mnogim svojim fizikim, hemijskim i mehnikim osobinm. Slue ko zmjen z klsine mterijle, ko to su stklo, porceln, metli, drvo i hrtij, li se upotrebljvju i tmo gdje klsini mterijli ne mogu biti upotrebljeni jer nemju potrebn svojstv. Asortimn plstinih ms dns je vrlo irok, svk vrst im svoj specifin svojstv, li imju i mnogo zjednikih. Lke se obruju od klsinih mterijl, imju mlu specifinu msu (2 put su lke od luminijum, 5-8 put od elik), vrlo su dobri elektrini i termiki izoltori, otporne su prem tmonsferilijm i hemijskim regensim. Plstine mse se u odnosu n metle i legure ne morju presvliti ztitnim mterijm rdi otpornosti n koroziju, to zntno smnjuje trokove odrvnj. Posjeduju mogunost rznovrsnog bojenj to im uz gltku i sjjnu povrinu dje lijep izgled. Zbog velike otpornosti prem rzliitim hemijskim gensim upotrebljvju se z izrdu i oblgnje rezervor ili prtur u hemijskoj industriji. Nedosttk plstinih ms je ml otpornost prem viim temperturm. Ipk, u posljednje vrijeme se proizvodi vei broj onih koje podnose temperturu i veu od 200C. Plstine mse imju dovoljnu vrstou, neke se odlikuju i velikom ilvou p se mogu upotrijebiti u proizvodnji: sobrjnih sredstv; predmet z dominstvo; mblnih mterijl i u nizu drugih podruj. Posjeduju mogunost neposrednog tmpnj. Od posebnog je znj to mbl u veini slujev slui ko nepovrtn. Kko izvjesne plstine mse proputju gsove ne proputju vodu (polietilen) pogodne su z pkovnje svjeih poljoprivrednih proizvod (voe i povre) kojim treb tokom trnsport obezbijediti biohemijske procese dozrijevnj. Inktivnost je tkoe vn osobin plstinih ms. Pri udru i mnipulisnju mbl od plstinih ms ne dje um p odgovr potrebm mblirnj u vojne svrhe. Otpornost prem mikroorgnizmim je uglvnom dobr, izuzetk su plstine mse dobijene n bzi celuloze. Brz rzvoj industrije plstinih ms omoguio je msovnu proizvodnju i time uslovio zntno snienje cijene u odnosu n rnije poetne periode.

4.3.7.1. Podjel plstinih ms Dns se u svijetu proizvodi mnogo vrst plstinih ms, u svkoj vrsti po nekoliko rzliitih kvlitet. Pored tog, svki proizvo dje svojim proizvodim posebno ime, tko jedn isti proizvod smo dobijen od rzliitih proizvo u prometu se jvlj pod rzliitim nzivim, p je nekd teko rzjsniti o kojoj se plstinoj msi rdi. Zto se podjel plstinih ms vri prije sveg n osnovu ponnj pri zgrijvnju, ztim n osnovu porijekl i nin proizvodnje visokomolekulrnog jedinjenj koje ulzi u sstv plstine mse ko osnovn komponent. Uzimjui sve u obzir plstine mse se dijele n : A. Termoplstine mse 1. n bzi celuloze 2. n bzi vjetkih smol B. Termostbilne mse ) polikondenzcione C. Proteinske plstine mse 4.3.7.1.1. Termoplstine mse Krkteristik termoplstinih ms je d se zgrijvnjem hemijski ne mijenjju, promjene su smo fizike i mehnike (postie se plstinost gubi vrsto), p im se oblik po volji moe mijenjti. Hlenjem ovrsnu i zdrvju oblik dt u plstinom stnju, sve dok se ponovo ne zgriju. Termoplstine mse mogu se zgrijvnjem dovesti u plstino stnje bezbroj put. 1. Termoplstine mse n bzi celuloze su one u kojim je osnovn komponent celuloz ili neki njen derivt. Njvniji proizvodi koji nstju prerdom celuloze su : celulozni nitrt (n tritu poznt ko celulloid); celulozni cett koji se n tritu jvlj pod rzliitim nzivim : Celit, Trolit, Celidor i Celofan koji je kod ns po proizvou nzvn Lozofan. CELULOZNI NITRAT-CELULOID se dobij djelovnjem smjee koncentrovne sumporne i zotne kiseline n celulozu s ksnijim udjelom dodtk (plstifiktor, stbiliztor i boje). U prometu se jvlj u obliku debljih ili tnjih plo ili folij, i u obliku cijevi rzliitih profil. Celuloid je ilv, elstin i postojn mterijl n sobnoj temperturi. Otporn je prem vodi, slbim lklijm i kiselinm, li omekv ve u toploj vodi. Obruje se njee sjeenjem, glodnjem, strugnjem i bruenjem, zgrijn u toploj vodi preruje se svijnjem, presovnjem ili izvlenjem. Zbog lke zpljivosti potiskuju g druge plstine mse. Nekd se mnogo upotrebljvo z izrdu filmov. Dns se sve vie upotrebljv z izrdu ljepil i bezdimnog brut. CELULOZNI ACETAT se dobij djelovnjem nhidrid siretne kiseline n celulozu uz prisustvo sumporne kiseline ko ktliztor, pri emu nstje celulozni tricett. Nstli tricett djelimino se hidrolizir (rzle pomou vode) d bi se dio vezne siretne kiseline izdvojio. Prem stepenu hidrolize dobijeni celulozni cett upotrebljv se z izrdu odreenih plstinih ms, pri emu se mije s plstifiktorom i bojom. U prometu se jvlj u obliku grnul, mogu se proizvoditi i ploe rzliite debljine. Celulozni cett je ilv, teko zpljiv, prozirn, otporn prem ugljovodonicim, lkoholu i biljnim uljim. Upotrebljv se z izrdu dijelov utomobil, cijevi z trnsport benzin, kuit z mnoge instrumente itd. U obliku folij slui z izrdu filmov, zbog lijepog izgled i z dekortivno pkovnje. Pored celuloid i celuloznog cett ko znjn proizvod celuloznih plstinih ms je i celofn koji je kod ns po proizvou poznt i ko lozofn. Tnki prozirni listovi lozofn slue z njrzliitije vrste pkovnj ivotnih nmirnic, jer imju odreenu postojnost prem vlzi u odnosu n hrtiju. 2. Termoplstine mse n bzi vjetkih smol. Zvisno od primjenjenog process dobijnj niskomolekulrnog jedinjenj mogu biti polimerizcione i polikondenzcione. Veliin

molekul polimer i polikondenzt, tj. stepen polimerizcije i polikondenzcije zvisi od uslov pod kojim je proces vren (temperture, pritisk, ktliztor), od kojih zvise i osobine plstinih ms. Polimerizcij je spjnje osnovnih molekul (monomer) u molekule velike molekulrne teine (mkromolekule) koji se zovu polimeri, d se pri tome ne izdvjju nikkvi sporedni produkti. Aktivirnje monomer pri polimerizciji vri se posredstvom ktliztor, pritisk i odreene temperture, nekd i svjetlosti. Kd se proces polimerizcije jednput prekine ne moe se vie nstviti n isti nin. Ako se polimerizuju rznorodni monomeri (dvije ili vie vrst) nstli mjeoviti polimeri nzivju se kopolimeri. Od velikog broj termoplstinih ms n bzi vjetkih smol nroito su vne: vinilne, poliolefinske, polistirolne, krilne i polimidne plstine mse. VINILNE PLASTINE MASE dobijju se polimerizcijom derivt cetilen (jedinjenj koj nstju iz cetilen zmjenom tom izvjesnih element), ko to su vinilhlorid, vinilcett i njihove smjee. Polivinilhlorid koji se jvlj pod brojnim nzivim: u SAD ko Exon, Feon, Vinylite; u NJemkoj ko Vinuol, Vinofleks; u Itliji ko Sicron i Vipa, u noj zemlji proizvod tvornice Jugovinil kod Split nziv se Juvinil. POLIVINILHLORID-PVC, nstje polimerizcijom vinilhlorid koji se dobij regovnjem cetilen i gsovitog hlorovodonik. Polzne sirovine su klcijum-krbid , koji poslije rekcije s vodom dje (pored genog kre) cetilen ; i kuhinjsk so ( ) koj se elktrolizom rzle: ntrijum i hlor d bi ovj drugi sjedinjen s vodonikom grdio hlorovodonik. Nstli monomeri vinihlorid su n obinoj temperturi gsovitog gregtnog stnj i izlu se polimerizciji n odreenoj temperturi, pritisku, uz ktliztor, poslije eg nstje polivinihlorid tj. Juvinil, prem:

Stepen polimerizcije, odnosno prosjen veliin molekul polivinilhlorid, utie n mehnik i elektroizolcion svojstv dobijenog Juvinil. Obino Juvinil s veim stepenom polimerizcije im bolj mehnik svojstv, li se tee preruje jer omekv n viim temperturm. Juvinil se mije s vie rznih omekiv u vrlo rzliitim odnosim , to omoguv veliki izbor metod prerde. Pored omekiv, Juvinil-prhu treb dodti: stbiliztor, mzivo i boje, ond sve mijeti, zgrijti n 170C i dobijenu msu izlivti u grnule, ploe, folije, rzliite profile, cijevi ili trke. Zbog svojih izvnrednih svojstv i niske cijene, polivinilhlorid im iroko podruje upotrebe: z izrdu cijevnih rmtur, ventiltor, rezervor z gresivne tenosti, kd (sudov) z glvnizciju i elektrolizu ko i mnoge druge ureje z industriju. Ztim ko elektroizoltor, ko mterijl z mblu itd. Uz dodtk zbest prve se ploe z podove (vinz-ploe). POLIVINILACETAT-PVA, dolzi n trite ko Vinnapas, Vinylite A itd. Proizvodi se polimerizcijom vinilcett, koji nstje djelovnjem siretne kiseline n cetilen, prem: H-C C-H + CH3COOH H-C = C-H H2C = CHOCOCH3 H OCOCH3 vinilcett n(H2C = CHOCOCH3) (-H2C-CHOOCCH3-)n Polivinilcett se upotrebljv z proizvodnju vjetkih ljepil, tekstilnih pretur, disperznih boj z bojenje zidov itd. Ko plstin ms iskljuivo se upotrebljv ko kopolimer s polivinilhloridom. Ovkv kopolimer s 15% PVA uz dodtk zbest i omekiv slui z

izrdu plo z podove (viniz-ploe) koje se odlikuju niskom cijenom, lijepim bojm, velikom otpornou n hbnje i lko se odrvju. Kopolimer je plstiniji od Juvinil i zto pogodniji z izrdu mble z ivotne nmirnice. Posebno je pogodn z izrdu grmofonskih plo i n tom podruju potisnuo je gotovo sve ostle mterijle. POLIOLEFINSKE PLASTINE MASE dobijju se polimerizcijom olefin (nezsienih ugljovodonik opte formule CnH2n gdje su dv tom ugljenik meusobno vezn dvostrukom vezom ostli jednostrukom). Njvnije termoplstine mse iz grupe poliolefin su: polietilen (sirovin ) i polipropilen (sirovin ). POLIETILEN-PE, im trgovke nzive: Polythene, Alkothene, Okiten, Trolen itd. Proizvodi se polimerizcijom pod visokim i pod niskim pritiskom. Polimerizcij pod visokim pritiskom izvodi se pri 1000 atm, n temperturi izmeu 200 do 300C u prisustvu mlo kiseonik ko ktliztor. Polimerizcij niskog pritisk izvodi se pri normlnom pritisku, ko ktliztori upotrebljvju se jedinjenj luminijum, i tempertur iznosi preko 150C. Polietilen niskog pritisk je vri, tvri i n temperturi postojniji od PE visokog pritisk. n(CH2 = CH2) (-CH2 -CH2-)n Polietilen se upotrebljv z izrdu rznih predmet z dominstvo, vre svih dimenzij, boc i druge mble z tenosti itd. Zbog postojnosti n niskim temperturm upotrebljv se pri izrdi hldnjk, vreic z pkovnje smrznutih nmirnic koje su gotovo nezmjenljive. Velike folije od polietilen koriste se ko prekrivke z ztitu zsenih nsd i min usklditenih n otvorenom. Etilenske cijevi se koriste z izrdu vodovod i knlizcije. Neosjetljivost n udre, otpornost prem jetkim hemiklijm, rstvrivim, uljim i mstim; dobr izolcion svojstv , lko primnje boje; lko nnoenje n hrtiju, tknine i metlne povrine, podnoenje tempertur od ispod 0C do 100C i druge izvrsne osobine polietilen omoguile su zist svestrnu primjenu. POLIPROPILEN-PP, koji se jvlj pod nzivom Moplen (Itlij), Profax (SAD), Doplen (Austrij) itd. dobij se ktlitikom polimerizcijom niskog pritisk primjenjenom n monomere propilen n(CH3CH = CH2) (-CH3CH-CH2-)n Potrebni propilen se dobij pirolizom odreene frrkcije zemnog ulj uz druge olefine, ili pilorilizom propn. Polipropilen se primjenjuje tmo gdje druge plstine mse ne odgovrju zbog temperturne nepostojnosti, nedovoljne vrstoe i sl. povoljn je z izrdu predmet z dominstvo, snitrne uree (mogu se sterilizovti), z dijelove utomobil, elektrine prte itd. Termoplstine mse iz grupe POLISTIROLA ko predstvnik imju polistirol PS. Dobij se polimerizcijom stirol (vinilbenzol pozntog nezsienog romtinog jedinjenj). Stirol je sstojk eterinih ulj, ktrn kmenog uglj i sl. Polimerizcij se odvij prem : Z polimerizciju stirol se mor otopiti u toluolu ili emulgirti u vodi. Polimeru stirol dodju se plstifiktori, ztim se vri obrd istiskivnjem pod pritiskom ili ubrizgvnjem. Koristi se z izrdu ukrsne mble, dijelov min, cijevnih i elektrinih rmtur itd. AKRILNE PLASTINE MASE, proizvode se polimerizcijom ester krilne (CH2=CHCOOH) ili metkrilne kiseline (CH2 = C-COOH). CH3

U prvom primjeru dobijju se meke, u drugom tvrde vjetke smole, i obje se odlikuju jkom providnou to se koristi z proizvodnju orgnskog stkl pod imenom pleksi-stklo (plexiglas). Pleksi-stklo je polimer metilnog estr metkrilne kiseline. Akrilne plstine mse dolze n trite u obliku cijevi, tpov, plo rznih dimenzij, ili u obliku prh i zrn. Njvnij svojstv krilnih plstinih ms jesu providnost, ilvost i vrsto. Zto se koriste z svjetlee reklme, z dijelove prozor n vionim i drugim vozilim itd. POLIAMIDNE SMOLE su polikondenzcioni produkti s termo plstinim svojstvim koje se dobijju polikondenzcijom dvobzne orgnske kiseline s nekim diminom. Njpozntij polimidn smol Nylon 66, koji se, ko i ostle polimidne vjetke smole, preruju u vjetk tekstiln vlkn. Polikondenzcij je proces spjnj monomer u mkromolekule (polikondenzte) uz izdvjnje sporednih niskomolekulrnih produkt, njee vode ili monijk. Polimidne plstine mse su u obliku neprozirnih mlijenobijelih ili obojenih grnul. Vrlo su ilve ove mse, ztim, otporne n hbnje i udr, tempertur meknj im je visok. Zto se od njih uzruju zupnici koje ne treb podmzivti, rde beumno. Pored rzmtrnih termoplstinih ms grupi termoplst pripd i politetrfluoretilen, poznt pod imenom Teflon (SAD) koji se prvi put pojvio 1950. godine. 4.3.7.1.2. Termostbilne mse. Dobijju se procesom polikondenzcije i dobijeni vrst proizvod ksnijim zgrijvnjem vie ne prelzi u plstino stnje, jer dolzi do hemijskih promjen u proizvodu. Grupi termostbilnih tj. termorektivnih plstinih ms pripdju fenoplsti, minoplsti (krbomidne smole), melminformldehidne (melminske smole), poliesterske, silikonske i druge plstine mse. FENOPLASTI se dobijju polikondenzcijom fenol (C6H5OH) ili krezol (homolog fenol) s formldehidom (HCHO). Ko ktliztor moe se upotrijebiti nek bz ili kiselin. Fenolne smole mogu biti vrste ili tene to zvisi od ktliztor i odnos formldehid prem fenolu ili krezolu. vrst fenoln smol se preruje presovnjem pod pritiskom od 200-400 atm, prv tC od 155 do 175C, ten se preruje livenjem ili se upotrebljv z lminirnje hrtije i tekstil, z ztitne premze i druge svrhe. Dobijen vrst fenoln smol se mije s punilom (zbestn vlkn, drveno brno, celuloz itd.), bojom i klijumovim stertom, smje se melje i homogenizir. Tko dobijen plstin ms je postojn i n visokoj temperturi, pogodn je z dijelove termikih i elektrinih prt, dijelov z utomobile i drug vozil, z izrdu telefon itd. AMINOPLASTI (krbmidne smole) su vjetke smole koje se dobijju polikondenzcijom formldehid (HCHO) i krbmid (NH2C NH2O). Potrebni krbmid dobije se sintezom ugljenodioksid i monijk : NH2 O=C NH2

CO2 + 2 NH3

+ H2O

Krbmidn smol nstje polikondenzcijom uz bzu ko ktliztor p joj se dodju celuloz, tekstiln vlkn i drug punil : boje, plstifiktori i prve se grnule koje se mogu prerivti presovnjem. Lijepe boje minoplst doprinose esteskim svojstvim predmet iroke potronje. MELAMINSKE SMOLE su plstine mse koje se dobijju polikondenzcijom melmin (C3H6N) s formldehidom (HCHO). Ove plstine mse proizvode se i preruju slino

minoplstim jer su sline, rzlik je smo to su ove postojnije u vruoj vodi. Kod ns su ove mse poznte pod imenom ultrps . ko su punjene zbestom, jko su toplo postojne i otporne prem vtri, p se upotrebljvju u brodogrdnji i industriji vion. Punjene kmenim brnom ove plstine mse slue ko zmjen kermikom mterijlu, punjene stklenom vunom posebno su otporne n temperturu i udrce, p se upotrebljvju, izmeu ostlog, u rketnoj tehnici. Tehnike mogunosti upotrebe melmin vrlo su velike, li cijen mu je jo uvijek visok, p to donekle ogrniv njegovu upotrebu. POLIESTERSKE PLASTINE MASE su novij grup plstinih koje se odlikuju velikom vrstoom, postojnou prem hemiklijm i nroito velikom thezijom (prionljivou) prem drugim mterijlim, ko to su : stklo, metli, drvo, tekstiln vlkn itd. Zto se koriste z izrdu sintetikih ljepil ili ko plstine mse s tkninm od stklenih vlkn z izrdu mc, rezervor, kbin n drumskim vozilim itd. Zhvljujui upotrebi stklene tknine, mehnik svojstv plstinih ms poboljvju se 20-30 put, u odnosu n klsine mterijle odrvnje je zntno olkno. Poliesterske smole dobijju se polikondenzcijom viebznih nezsienih orgnskih kiselin s nezsienim polivlentnim lkoholim. Od kiselin upotrebljvju se mleinsk, dipinsk i druge kiseline, od lkohol lilni, etilenglikol i drugi. Polikondenzcij se izvodi n 150200C uz prisustvo ktliztor pri emu nstje viskozn tzv. lkidn smol. NJoj se dodje neki intermedijrs nezsienom vezom, koji lko polimerizuje (stirol, vinilcett). Ovko pripremljen ms isporuuje se prerivim, koji prije oblikovnj dodju ktliztor d bi se poslije oblikovnj omoguil polimerizcij lkidne mse s intermedijrom i dolo do ovrvnj plstine mse. Podsjetimo se : intermedijr je mterij koj pome prelzk jedne mterije u drugu, ili sjedinjvnje drugih dviju mterij u jednu. SILIKONSKE PLASTINE MASE bzirju se n silikonim tj. jedinjenjim grenimslino orgnskim smo treb zmisliti d je ugljenik zmijenjen silicijumom. Znenje silikon ko plstinih ms dns je vrlo veliko. Dodue, ne mogu se mjeriti po proizvodnji s vinilnim, olefinskim i drugim plstinim msm msovne upotrebe, li su zbog svojih svojstv u nekim podrujim nezmjenlive jer imju izvnredno visok mehnik, termik i hemijsk svojstv. 4.3.7.1.3. Proteinske plstine mse. Prv plstin ms n bzi protein proizveden iz kzein bil je zmjen z rogovinu, slonovu kost i kornjevinu. Ksnije su umjesto kzein upotrebljeni i drugi proteini (mlijeko, kikiriki, klice kukuruz, soje itd.), li ti pokuji nisu uspjeli, zbog visoke cijene protein i velike konkurencije plstinih ms n bzi vjetkih smol. Plstine mse n bzi kzein dolze n trite pod nzivom gllit, klit itd. Upotreb im je ogrnien z izrdu glnterijske robe (dugmdi, kopi i eljev), li i n tom podruju potiskuju ih plstine mse koje se lke preruju. Gllit im dobru tvrdou i ilvost kd se izloi visokoj temperturi lko ugljenie, pri emu odje miris n izgorjelu kosu ili perje. Dobro se boji to mu dje izvrsn estetsk svojstv. PRERADA PLASTINIH MASA. Z prerdu plstinih ms koriste se mnoge metode. Koj e se metod z odreenu prerdu primjeniti, zvisi od vrste plstine mse, li i od proizvod koji se eli proizvesti. Poluproizvodi-ploe, folije, profili, cijevi itd.izruju se istiskivnjem, lminirnjem, klndrirnjem, kirnjem i slinim postupcim. Z izrdu gotovih predmet od plstinih ms obino se primjenjuje presovnje, brizgnje i mehnike metode obrde s skidnjem strugotine. Presovnje koristi hidruline prese koje rde pod pritiskom od 100 do 1000 atm. Z oblikovnje slue klupi n slici sstvljeni od dv dijel : mtrice i ptrice. Mtric je donji nepokretni dio klup koji im urej z grijnje, eventulno i z hlenje, pomou ptrice pritisk se plstin ms u mtrici. Ptric istovremeno dje predmetu unutrnji oblik.

Presovnjem se uglvnom preruju termostbilne mse (u obliku prh ili grnul) mogu i termoplstine mse kd mor biti obezbjeeno hlenje mtrice i predmet u njoj, jer se zbog plstinosti predmet ne smije vditi iz klup dok je topo. Nprotiv, termostbilne mse smim zgrijvnjem zbog nstle rekcije dovoljno ovrsnu p se mogu jo vrue vditi iz klup. Presovnjem se proizvode epovi, ztvri, dugmd, posue, izoltori i drug rob iroke potronje. Brizgnje je metod po kojoj se termoplstin ms u obliku prh ili grnul u jednom dijelu urej prevede u plstino stnje i ond kroz uski otvor pod pritiskom ubrizgv u klup, iz kojeg se vdi poslije dobrog hlenj. Prednost brizgnj u odnosu n presovnje termoplstinih ms je nroit kod proizvodnje sitnih predmet, jer se kod brizgnj koriste skupni klupi u kojim se istovremeno proizvodi nekoliko premet. Istiskivnje ili ekstrdirnje smo je donekle slino brizgnju. I ovdje se termoplstine mse u obliku grnul ili prh prvo zgrijvnjem prevedu u plstino stnje, ztim potiskuju kroz otvore rzliitih oblik i dimenzij. Ovim postupkom izruju se tvrde i meke cijevi rzliitih dimenzij, rzlliiti profili, onovi z obuu, ploe, folije, itd. Lminirnje je postupk z proizvodnju mterijl sstvljenih od vie slojev hrtije, tekstil ili tknin ninjenih od stklenih niti. Hrtij ili tknin provuku se kroz rstopljene termoplstine mse, ili kroz tenu smolu termostbilnih plstinih ms. Vie ovko impregnirnih listov poslije suenj sloe se jedn iznd drugog i tko presuju. Dobijju se vrlo vrste i elstine ploe, koje se mogu rezti i brusiti, slue z proizvodnju minskih dijelov. Klndrirnje je postupk z proizvodnju plo i folij od termoplstinih ms koje slue z izrdu mble i konfekcije. Plstine mse se zgrijvju i mijeju sve dok se ne dobije potpuno homogen ms plstinih svojstv, koj se ztim proput kroz urej s vljcim-klnder. Prolzei izmeu vljk jednput ili vie put, plstin ms se stnjuje n eljenu debljinu. Kirnjem se nnosi tnk sloj plstine mse n tekstil, hrtiju i druge sline mterijle. Plstin ms se nnosi smo s jedne strne mterijl p se dobiju proizvodi koji slue ko vjetk ko, sgovi i izolcioni mterijli. Z kirnje se upotrebljvju termoplstine i termostbilne plstine mse u obliku pste, koj se zjedno s osnovnim mterijlom proput izmeu vljk klnder. Mehnike metode obrde s skidnjem strugotine podrzumjevju prerdu: strugnjem, glodnjem, bruenjem, buenjem, polirnjem i slinim postupcim kojim se tvrde plstine mse obruju pomou odgovrjueg lt. Ovko se mogu obrivti : polivinilhlorid, celuloid, celulozni cett, poliesteri, krilti, nroito proteinske plstine mse. N ovj nin se mogu dobiti mnogi minski dijelovi velike preciznosti izrde. 4.3.8. Kompleksn mbl. Tehniki i drugi uslovi koje treb d zdovoljv jedn dobr mbl su brojni i rznovrsni. Nijedn od ve rzmtrnih mterijl nije mogo biti ideln. Svki je imo odreene nedosttke ko se posmtr u odnosu n optimlne zhtjeve z pkovnje odreenog broj proizvod. Ti nedosttci se mogu djelimino ili potpuno otkloniti spjnjem dv ili vie mterijl. Tko dobijen mbl nziv se kompleksnom mblom. u onim slujevim, kd jedn od upotrebljenih mterijl dje domintne osobine, drugi mterijl slui smo z otklnjnje odreenog nedosttk (npr. propustljivost vode) upotrebljv se izrz oplemenjeni mterijl z mblu, npr. oplemenjen hrtij, oplemenjen luminijumsk folij itd. Ipk, izrz kompleksn mbl je sveobuhvtniji i vie odgovr ovkvim sloenim mterijlim. Mterijli z izrdu kompleksne mble dobijju se n sljedee nine:

1. kirnjem (sljepljivnjem) dvije ili vie folij, 2. ekstruzionim lminirnjem (oslojvnjem) i 3. postupcim povrinskog oplemenjivnj (beihtovnjem) 1.0 Kirnje je njvniji postupk dobijnj kompleksne mble, podrzumjev sljepljivnje dv, tri ili vie slojev hrtije, luminijumskih i plstinih folij i sl. Z sljepljivnje se koriste rzne vrste theziv (sredstv z ljepljenje): skrobni ljepk, vjetke smole, voskovi i dr. Primjenjuje se vie tehnolokih proces z kirnje i to: suvo kirnje, mokro kirnje i toplo kirnje. - Suvo kirnje je pogodno z sljepljivnje plstinih folij meusobno ili s folijm od luminijum pomou rstvor smol (lkov); - Kod vlnog (mokrog) kirnj z sljepljivnje se koristi disperzij skrob, koji je po hemijskom sstvu ugljeni hidrt (tj. polishrid) i dekstrin (prelzni proizvod pri pretvrnju skrob u eer). Mokro kirnje odgovr kod spjnj hrtije. - Toplo kirnje ko sredstvo z sljepljivnje koristi rstope vjetkih smol (npr. polietilen) i voskov. Uopteno reeno, kirnjem se dobijju brojni kompleksni mterijli rznih osobin, sljepljuju se njee: hrtije, lu-folije, celofn (lozofn), ztim folije od polietilen (PE), poliestr (PES), polivinil hlorid (PVC) i drugih mterijl. 2.0 Ekstruzionim lminirnjem (oslojvnjem) se dv mterijl, njee hrtij i luminijumske folije, oslojvju izlivnjem tnkog meuslojpolietilenske ili druge vjetke smole, ime se vri spjnje rzliitih mterijl ovrvnjem dodtog meusloj. Njnoviji postupk u SAD omoguv d se slojevi rznih mterij spjju bez upotrebe theziv; tko to se u jednoj operciji istovremeno istiskuje vie vjetkih smol (nekd i po est) u rvnom, bolje rei, pljosntom sloju, p ovrvnjem postju nedjeliv cijelin. Prednost ovkvog oslojvnj je u tome to se mogu kompleksnom mterijlu progrmirti osobine; nem primjene theziv p smim tim nem delminirnj (odljepljivnj) spojev odnosno folij, pri svemu nstli spojevi su mlih debljin itd. 3.0 Povrinsko oplemenjvnje (beihtovnje) se sstoji u tome to se mterijl s jedne ili obje strne prevli (beihtuje) tnkim slojem vjetke smole, vosk, prfin i sl., odnosno, prevli se mterijom koj e dti bolje osobine (npr. nepropustljivost z vodu i msti; ljepi izgled, sjj i sl.). Postupk je veom str, tko su se od dvnin dobijle votne i prfinisne hrtije. I dns se postupkom beihtovnj njvie oplemenjuje hrtij; ztim celofn (lozofn), luminijumske folije itd. Kod nekih vrst kompleksnih mterijl z mblu nvedeni nin izrde se kombinuje; npr. mterijl z tetr pkovnje zhtjev d se s spoljne strne hrtij oplemeni (beihtuje) prfinom ili jo bolje voskom, s unutrnje d se kir ili lminir s polietilenom (PE) ili drugom plstinom msom. U prksi se njee primjenjuju sljedei kompleksni mterijli z tzv. tetr pkovnj: Prednost kompleksnih mterijl z tetr pkovnje u odnosu n stklenu mblu njbolje se izrv poreenjem ms: stklen boc od 1 litr im 600-750 g, tetrpk od 1 litr im 18,5 g. Tome treb dodti d je tetrpk nepovrtn dok je sstklen mbl povrtn. Proizvodnj kompleksnih folij koje ne proputju gsove omoguv sterilizovno pkovnje rdi postiznj vee trjnosti proizvod podlonih dejstvu kiseonik, odnosno, vzduh. Postupk pkovnj je jednostvn, proizvod se minskim putem puni u kese ili omote, potomse vkuum pumpomisisv vzduh i n krju otvor kese ztvr toplim postupkom (zvrivnjem). Moe se poslije vkumirnj przn prostor mble ispuniti inertnim gsom, njee zotom. Od plstinih ms njbolju nepropustljivost z gsove im kopolimeri poznt pod nzivom SARAH, sdri monomere vinilden-hlorid (CH2=CCl2) i 10-15% monomer vinil-hlorid (CH2=CHCl).

4.3.9. Ambl od ostlih mterijl. Izvjesni proizvodi pkuju se ili skldite u sudovim od grnrije (lonrsk rob), porceln, kmenine, cement i drugih mterijl. Obin lonrsk rob, grnrij, izruje se od obine plstine gline (lonrsk glin). Nije vtrostln i pee se pri umjerenoj temperturi (oko 900C). Moe d im utu, crvenu ili smeu boju. Oien i dobro izgnjeen glinen ms se oblikuje n lonrskom toku. D se uini nepropustljivom z vodu, glzir se obino bezbojnom olovnom glzurom (ostklicom). Ne glzirju se sudovi z cvijee i dijfrgme. Grnrij se vie ili mnje proizvodi u svim krjevim ne zemlje. Terkot (peen zemlj) je poznt vrst grnrije. Pee se od bolje prireene lonrske gline koj sdri dost jedinjenj gvo. Peen rob je jko crven, ree ut. Ne glzir se. Od terkote se izruju rzliiti ornmenti (ukrsi n zgrdm), sttue, ukrsni predmeti, lule, elije z glvnske elemente, drenne cijevi i slino. Mjolik (po ostrvu Mjorki) ini prelz izmeu obine lonrske robe i fjns. Moe se smtrti prostijim fjnsom. Od mjolike se izruju predmeti rzliiti po obliku i upotrebi: ukrsni predmeti, figure, poosue, vze, kljevi z pei i police z oblgnje zidov. Predmeti od mjolike izruju se u rznim bojm i glzirju se njee bezbojnom olovnom glzurom. Fjns (po itl. grdu Faenci) je bez glzure porozn kermik rob koj se dobij od finijih i vtrostlnih plstinih glin koje peene dju potpuno bijelu ili slbo ukstu boju. Slin je porcelnu, li nije prozrn i meki je od njeg, moe se zprti noem. Redovno se glzir, obino bezbojnom olovnom glzurom. Bojm se ukrv tko d se boj (metlni oksid) nnese pre glzure (ostklice) i ond, zjedno s glzurom po drugi put pee. Fjns se izruje lke od porceln, p je prem tome i jeftiniji. Fini fjns se im potpuno bijelu boju i zmjenjuje u kui posue od porculn. Pre pronlsk porceln u Evropi je fjns bio posue bogtih slojev. U XVIII stoljeu poznt je bio fjns iz Delfta (grd u Holndiji blizu Hg) kd je bijel glzur posu i vz bojen plvom bojom po ugledu n kineski i jpnski porucln. Osim kunog posu koje se rdi od mekog fjns, od tvrdog fjns se izruje snitrni predmeti z kuptil i dr. Porceln je njfiniji kermiki proizvod, izruje se od bijele gline (kolin), kvrc i feldspt. Feldspti su glinenci, veom esti sstojci vulknskih stijen, hemijski isti su bezbojni, ine obino bijeli ili crveni. U Kini je porceln pronen u VI v.n.e. u Evropi su pronli tek poetkom XVIII vijek. uveni porcelni su: Majsen, Rozental, Sevr i dr. Porceln je nepropustljiv z vodu i gsove. Od svih kermikih proizvod jedino je poceln prozrn. Otpornije je od stkl prem nglim promjenm temperture i hemijskim uticjim. Pri blgom udru prceln dje visok i ist ton. Kmenin je srodn porculnu, tvrd je i nepropusn z vodu. Ne moe se prti elikom; vrlo je otporn prem djelovnju hemiklij (minerlnih kiselin), nije prozrn ko porceln i obino je obojen sivo, uto do smee. Kd je bijel smtr se finom kmeninom. Kmenin peenjem ne omekv ko porceln, p se od nje mogu izrivti i predmeti veih dimenzij, to nije sluj kod porceln. Posue od obine kmenine oblikuje se n lonrskom toku i pee u obinim lonrskim peim pri 1150 - 1250C; glzirnje nije potrebno jer je kmenin nepropustn. Ako se glzir to se ini smo iz estetskih rzlog, koristi se son glzur (sa NaCl). Od gube kmenine proizvode se msovno rznovrsni glzirni i neglzirni predmeti z potrebe privrede, nroito hemijske industrije. Tko se izruju rzliite posude i ureji otporni prem djelovnju kiselin i bz (kondenzcioni tornjevi, cjevi, pumpe itd.), rzviji hlor, knlizcione cijevi i drugi grevinski mterijli.

U finu kmeninu koj je neprozrn i srebrno siv spd Wedgwood posue, obino neglzirno i ukreno obojenim reljefim n drugije obojenoj podlozi. Ime im po engleskom kermiru koji je do izvnredn ostvrenj u engleskoj kermici XVIII vijek. Od cement se izruju velike bve, kce i cisterne z uvnje lkoholnih pi, vonih sokov i drugih proizvod. S unutrnje strne cementne povrine se ztiuju njee pomou vinske kiseline ili premzim od plstinih ms ili drugih mterijl. U finu kmeninu koj je neprozrn i srebrno siv spd Wedgwood posue, obino neglzirno i ukreno obojenim reljefim n drugije obojenoj podlozi. Ime im po engleskom kermiru koji je do izvnredn ostvrenj u engleskoj kermici 18. vijek. Od cement se izruju velike bve, kce i cisterne z uvnje lkoholnih pi, vonih sokov i drugih proizvod. S unutrnje strne cementne povrine se ztiuju njee pomou vinske kiseline ili premzim od plstinih ms ili drugih mterijl. 4.3.10. Pomoni mterijli z pkovnje. Pri pkovnju robe, pored mble u uem smislu, upotrebljv se niz pomonih mterijl i dodtnih dijelov mble meu kojim su njvniji: 1. dijelovi z ztvrnje sudov- zpui, poklopci, kpsule i sl., 2. mterijli z omotvnje mble- omotn hrtij, impregnisn hrtij, folije od plstinih mterij, 3. mterijl z obezbjeenje pkovnj od otvrnj i rsipnj- knp, konc, ic, pntljike, smoljepljive trke i sl., 4. dijelovi mble kojim se obiljev originlnost pkovnj- peti, specijlne kope, metlni obrui, specijlne trke i dr., 5. dodtni dijelovi z podiznje i noenje mble- remeni (trke od konc, gume ili pltn), petlje, ruke ili drke z noenje i sl., 6. dodtni dijelovi z otvrnje mble- kljuevi z limenke, otvri z krunske zpue i sl., 7. dodtni dijelovi z venje i upotrebu upkovne robe- kplice, pipete, slvine, zpui u obliku ice i dr., 8. mterijl z ztitu robe od pokretnj, lom i drugih mehnikih povred- tlsste kutije, lepenke, drven vun, vt, svilst hrtij, pjenste plstine mterije, rzn vlkn i dr., 9. dodtni dijelovi z dekorisnje mble- etikete, boje, lkovi i dr. D bi se prilikom trnsport i drugih opercij mnipulisnj upkovni proizvod svojom mblom ztitio od mehnikih oteenj i lom, mor se n odreeni nin sprijeiti pomjernje upkovnog proizvod. To se postie n rzliite nine: popunjvnjem prznin rstresitim mterijlom, korienjem rznih ulok(jstui), privrivnjem robe pomou zvrtnjev ili rmov, privrivnjem teret n plete krgo trkm itd.

Z popunjvnje prznin i z izrdu ulok (jstui) koriste se rzni mterijli: vlovit lepenk, drven vun, drvene strugotine, pmuk (vt), filc, krpe, hrtij, viskozn vt, stklen vun, fiber ploe i dr. Kko jedn proizvod esto im vie proizvo u trnsportu se jvljju rzne veliine pkovnj z jedn isti proizvod, to otev slgnje n trnsportnu mblu (plete). Stog se esto privrivnje teret vri pomou krgo sistem z povezivnje (slik 44) koji onemoguvju kliznje ili pomjernje teret z sve vrijeme trnsport robe.

Slik 44.Krgo sistem z priteznje trke kojom se uvrv teret Poznti krgo sistemi z priteznje, povezivnje pri uvrivnju teret koriste trke od poliesterske i polimidne plstine mse (njloni), ili pk eline trke. Tko sistem Spanset u Frncuskoj koristi trke ninjene od poliesterskog konc visoke otpornosti, p trke odgovrju sljedeim zhtjevim: slbo se izduuju i tko pruju stbilnost teretu k i pod vodom; otporne su n toplotu, smrzvnje i hbnje; otporne su prem djelovnju hemiklij (kiseline i bze) i brzo i efiksno se zteu jer imju urej z priteznje pri uvrivnju teret.

U prksi su poznti sljedei tipovi trk: Tip trke R 02 Q 04 Q 05 Q 10 Q 20 Bijel Plv Zelen ut Siv 12 20 20 25 50 200 400 500 1000 2000 4.4. Izbor mble. N tritu je sve vei broj upkovnih proizvod, kko proizvod iroke potronje, tko i sirovin i investicionih dobr. Svi se ti proizvodi pkuju u odreenu mblu rzliitih krkteristik, te otud veliki broj vrst i tipov mble. Krkteristike se odreuju n osnovu rzliitih kriterijum prilikom izbor mble, to su: 1) tehnike osobine (Qt)- fizike, hemijske, mehnike i druge osobine, zvisno od vrste mterijl z mblu; 2) spoljnji izgled, dizjn tj. estetske i emotivne komponente (Qes) 3) sposobnost ztite podrzumjev vrijeme z koje mbl moe d uv robu bez promjene kvlitet (Qi) Boj irin u mm Trnsportn jedinic u kg

4) funkcionlnost mble zvisno od konstruktivnih rjeenj lko otvrnje i ztvrnje: d je povrtn ili d se lko unitv (odbcuje), d je pogodn z primjenu sredstv z mnipulisnje i sl.(Qf) 5) mogunosti konsttne izrde mble (Qs) obezbjeenje sirovin z duu proizvodnju i 6) cijen mble, odnosno trokovi pkovnj (Qc). Kko prvih pet kriterijum ukzuje n nivo kvlitete pkovnj, potrebno je ni optimlni odnos izmeu njih i cijene pkovnj odnosno cijene mble. Moe se stog uzeti uopten relcij: [Qt, Qes, Qi, Qf, Qs ] [Qc] max min Ako se rdi o robi nmijenjenoj IZVOZU z prviln izbor mble morju se uzeti jo u obzir sljedei fktori: nivo pkovnj (mble) dtog proizvod u zemlji uvoznici: kvlitet mterijl, dizjn itd.; uslove mnipulisnj u zemlji uvoznici; zhtjeve (ukoliko postoje) snitrnih i crinskih kontrol itd. Kriterijum vezn z tehnike osobine, uglvnom je konsttne prirode jer g uslovljvju svojstv upkovnog proizvod i uslovi mnipulisnj, md uvijek postoji mogunost izbor novih vrst mterijl z izrdu mble. U tom smislu postoji izvjesn korelcij izmeu kriterijum veznog z tehnike osobine i mjeril veznog z spoljnji izgled. Spoljnji izgled je vn iz vie rzlog nroito to nmee proizvod. Skree pnju potro svojim likovnim ili grfikim dizjnom, bojm, tekstovim, ztitnim znkom itd. Sposobnost ztite upkovnog proizvod mor d obezbjedi mbl iz rzlog to su sve vrijeme mnipulisnj s upkovnom robom i njenog trnsport mogu djelovnj: zgenosti tmosfere; odreenih hemijskih proizvod; upijnj ili otputnj vlge; mikro i mkro orgnizm; djelovnj pritisk, udr, potres (vibrcij), probijnj i sl. temperture, svjetlosti itd. Mogunost konsttne izrde dje sigurnost d nee doi do izmjen n mbli, posebno u njenom kvlitetu z jedn dui vremenski period. Proizvo mor d im obezbjeene sirovine z izrdu mble z odreeni vremenski period. Promjen mble prije vremen moe biti uslovljen jedino zhtjevim trit ili eljm potro. Cijen mble ko kriterijum je tkoe sloen problem, jer se ne odnosi smo n udio mterijl z izrdu mble i njeno oblikovnje, ve se morju uzeti u obzir i trokovi : 1. trnsport, sklditenj i rukovnj s prznom mblom (kd je povrtn), 2. pkovnj proizvod u mblu, 3. osigurvnju rdi eventulnih oteenj mble itd. Rzumljivo je d treb usvojiti odreenu grnicu do koje se prodjn cijen proizvod moe opteretiti trokovim pkovnj, sklditenj i trnsport. Iko je prviln izbor mble preduslov z uspjeno pkovnje i trnsport robe, mbl z jedn proizvod ne moe biti rjeenje z uvijek. Svremeno trite ko i sredstv z mnipulisnje tre uvoenje novih mterijl d bi se obezbjedil bolj funkcionlnost

mble. Isto tko, kod pkovnj s nglenim estetskim i emotivnim komponentm kvlitet, esto se poke zstrjelost koncepcije ili kko se esto ke dolzi do optikog troenj dtog rjeenj z mblu ve poslije pet godin primjene. Njpouzdniji izbor mble vri se n osnovu stndrd, propis ili ugovor, meutim, kd njih nem prihvt se i tzv. lino odluivnje. Koji kriterijum treb d je njuticjniji kod izbor mble zvisi od upkovnog proizvod odmh ztim od nin i uslov trnsport i sklditenj. Npr. kod kozmetikih proizvod njznjniji je izgled mble; kod prehrmbenih proizvod ztitn svojstv mble itd. Konkretno z pkovnje mlijek pored ztite i funkcionlnosti mble treb d im i mlu cijenu. Fze usvjnj mble n osnovu ispitivnj strunjk, posebno z trite, su sljedee:

4.5. Podjel mble prem nmjeni. Podjel mble prem nmjeni uslovljen je gregtnim stnjem i osobinm upkovnog proizvod. Njee su u primjeni: mbl z gsovite i tene proizvode i mbl z vrste komdne i rstresite terete ko i z druge robe. Zvisno od nmjene mbl im odreene konstruktivne oblike s tim to su rjeenj s ztvorenom ili otvorenom konstrukcijom. Koj rjeenj mble pojedinim prooizvodim u trnsportu njbolje odgovrju bie rzmtrno kod neposrednih nliz trnsportovnj odreenih vrst rob. 4.6. Podjel mble prem osnovnoj funkciji u prometu. Z potebe potro proizvodi se pkuju u odmjerenim koliinm, koje se u trnsportu brojem pkovnj umnovju. Stog, treb rzlikovti: A) komercijlnu (mloprodjnu, potroku) mblu i B) trnsportnu (grubu ili veliku) mblu. Meutim, z odreene proizvode mbl im istovremeno ulogu komercijlne i trnsportne mble. 4.6.1. Komercijln mbl. To je on mbl u kojoj se proizvod neposredno predje potrou. Stog se jo nziv originlnim, mloprodjnim ili potrokim pkovnjem. Rzumije se, d se komercijlnim pkovnjem ne smije smtrti uvijnje robe u hrtiju ili stvljnje u kese prilikom preuzimnj proizvod u trgovini. Pkovnje u komercijlnu mblu pored proizvo mogu vriti: velike trgovke orgnizcije, uslune orgnizcije specijllizovne z pkovnje robe i sl. Obino se u potrokim centrim, proizvodnim reonim, sobrjnim centrim, pomorskim lukm osnivju specijlizovne orgnizcije z pkovnje robe iz velike trnsportne mble u komercijln pkovnj. Msovn primjen komercijlnog pkovnj dovel je do nglog rzvoj min z utomtizovno pkovnje proizvod; do primjene novih mterijl z pkovnje; do pojve mlih tzv. porcionih ili dozirnih pkovnj z brojne proizvode i do primjene erosol pkovnj. Prednosti komercijlnog pkovnj su: grntovnje kvlitet, kvntitet i identitet robe; idelni higijenski uslovi; proizvod je prvilno deklrisn; zntno se smnjuju tete od rstur, kl, lom itd.; lke se mnipulie i ukrupnjv teret. Prviln izbor komercijlne mble omoguv tipizciju trnsportne mble; primjenu kontejner i plt kko bi se bolje koristili tovrni prostori kod trnsportnih sredstv. U

modernoj industriji runo pkovnje je ve nputeno. Poznto je d se dns koristi preko 400 tipov min z komercijlno pkovnje. Glvni tipovi ovih min su: 1. mine z erosol pkovnj proizvod heterogenih sistem; 2. mine z pkovnje prkstih, tenih i gsovitih proizvod u komercijlnu mblu; 3. mine doztori; 4. mine z ztvrnje boc, kutij, vre i snduk; 5. mine z otvrnje vre, kutij, snduk i sl.; 6. mine z ljepljenje etiket, trk, vre, kutij i dr.; 7. mine z zbirn pkovnj; 8. mine z kompletno pkovnje u liniji: oblikuju mblu, dozirju proizvod, pune mblu, ztvrju i zbirno slu; 9. kompleksne mine z pkovnje i drug tehnik sredstv 4.6.2. Trnsportn mbl. Trnsportn mbl je on koj im prvenstvenu ulogu d ztiti proizvod u toku trnsport i sklditenj. To je uglvnom krupn mbl koj treb d suv robu od rznih oteenj, pri udru, potresu ili od drugih djelovnj: vlge, korozije i kvrenj uopte. U toku trnsport mogu nstti rzn oteenj zbog prevrtnj robe, pdnj robe, od udr pri polsku i zustvljnju vozil, od djelovnj pritisk pod teretom ili usljed neposrednog udr i sl. Pored prunj ztite upkovnoj robi trnsportn mbl omoguv i okrupnjvnje teret, tko d od jedinic rukovnj stvrju jedinice teret koje poslije lko mogu d obrzuju jedinice trnsport, to omoguv bolju orgnizciju i rcionlizciju trnsport robe. Orgnizcije z trnsport robe treb nruiocu trnsport d postvljju odreene tehnike uslove z trnsportnu mblu ko i z smo pkovnje proizvod kko ne bi dolo do oteenj robe tokom trnsport. Trnsportn mbl se izruje bez i s unutrnjom oblogom ko ztitom od dejstv vlge, mikroorgnizm i drugih uzronik promjene kvlitet. Kd je mbl bez unutrnje obloge tzv. spoljnj mbl, titi od mehnikih oteenj, gubitk i kre. Prem diini korienj trnsportn mbl dijeli se n: - povrtnu koj se ne troi u jednom prevoenju (vree, bloni, burd, snduci, plete, kontejneri, cisterne). Ov mbl se vr proizvou ili trgovinskoj orgnizciji, njen upotrebn vrijednost smo djelimino ulzi u prodjnu cijenu proiozvod. - nepovrtnu mblu, koj se troi u jednom prevoenju i kupc je u cijelosti pl zjedno s proizvodom. D li e mbl biti povrtn ili nepovrtn ne zvisi smo od njenih tehnikih krkteristik i fizike trjnosti, ve i od trokov trnsport, duine prevoenj, upotrebne vrijednosti mble i drugih fktor. Ukoliko je mbl jeftinij utoliko se u komercijlnom smislu mnje jvlj ko povrtn. U svremenoj koncepciji rd povrtn mbl se sve vie nput. Tehniki npredk u proizvodnji mterijl z izrdu mble, u tehnici pkovnj i distribuciji robe dovodi do postepene integrcije mble i proizvod. Umjesto klsine povrtne mble (vjeitog kontejner) upotrebljv se nepovrtn mbl koj postje integrlni dio upkovnog proizvod. Smim tim, gubi se klsino shvtnje po kome je mbl jedno upkovni proizvod drugo. Md poiljc robe odgovr z tete nstle n robi usljed loeg pkovnj, odreene obveze preuzim i vrilc trnsport. Poznto je d su blii uslovi i nini pkovnj obuhveni nizom domih i meunrodnih propis. Nroito detljno su obreni propisi z pkovnje i trnsport tzv. opsnih rob: zpljivih, eksplozivnih, rdioktivnih, otrovnih itd. Njvei uspijeh bi bio postignut uvoenjem u to veoj mjeri stndrdnih oblik trnsportne mble, ne smo u ncionlnim ve i meunrodnim okvirim. Uspjen primjen trnsportne mble, posebno

plet i kontejner, omoguil je zdnjih godin brz rzvoj svremenog kombinovnog ili integrlnog trnsport robe. Kombinovni trnsport podrzumjev neposredno korienje njmnje dv vid sobrj, bez promjene sud-kontejner u kojem se rob prevozi. Preduslov z primjenu kombinovnog trnsport je pored trnsportne mble i rspolognje odgovrjuom mehnizcijom z utovr i istovr robe u trnsportn sredstv. Uvoenje i rzvoj svremenog kombinovnog-integrlnog trnsport robe ko jedinstvenog sistem zhtjev: proizvodnju mble s stndrdnim dimenzijm i obnlicim tko d se u potpunosti popunjv zpremin tovrnog prostor vozil; pletizovnje robe u cilju okrupnjvnj teret ; kontejnerizovnje robe; konstruisnje specijlnih vozil koj objedinjuju osobine rzliitih postojeih trnsportnih sredstv; tkv su vozil tip mfibij- z kretnje po vodi i drumu; ero-vozovi, koji korienjem vzdunog jstuk (hovercraft) izmeu vozil i in imju smnjen otpor trenj ime se zntno povev brzin kretnj. Ovkv vozil se mogu kretti drumovim, besputnim terenim, movrm i vodenim putevim. Sdnj rjeenj imju ogrnienu primjenu to zni d e u budunosti dobiti vei znj; konstruisnje velikih prevoznih sredstv z prevoenje rzliitih vozil drugog vid sobrj: trjekti (ferry boats) kd se brodovim prevoze teretni vozovi ili kmioni. Kod prevoenj kmion sistem im nziv Roll-on Roll-off. U primjeni su ve i veliki brodovi kojim se prevodi do 60 mnjih nziv sistem je LASH (Lighter-aboard-ship), pri emu se veliki brod zdrv u luci ili pred njom smo toliko vremen koliko je neophodno d iz njeg isplove mli brodovi. eljeznic sve vie koristi vgone z prevoenje drumskih vozil, bilo putnikih ili tertnih. Z rstojnje prevoenj do 5 km upotrebljvju se drumsk vozil koj imju pltforme s inm te mogu d prevoze ntovrene eljeznike vgone, to je sluj u Mriboru u cilju zmjene industrijskog kolosek. uvoenje sistem povezivnj rzliitih vidov trnsport robe, od kojih su njpozntiji: sistem kontrejler i sistem roudrejler. 4.7. Pletizovnje robe. Podrzumjev objedinjenu primjenu plet i viljukr u cilju mehnizovnog mnipulisnj robom ko jedinstvenim komdom. Plet je postolje prvougonog oblik njee od drvet, n koje se moe nslgti odreen koliin robe (snduci, kutije, vree, burd), kojom se lko mnipulie (podie, sput, prenosi, sle) posredstvom viljukr, dizlic i sl. Preimustv pleitizovnog trnsport robe su : obezbjeeno je ekonominije, bre i bolje mnipulisnje robom uz smnjenje oteenj i gubitk robe; omogueno je prevoenje slbije pkovnih proizvod iko se u prometu jvljju u velikim koliinm; postie se optimlno korienje tovrnog prostor kod vozil svih vidov sobrj; smnjujnje se broj rdnik z opsluivnje, postie bolj ztit pri rdu itd. U noj zemlji od strne Jugoslovenskih eljeznic primjen pletizovnog trnsport robe uveden je od 1.8.1960. godine uz nstojnje d se ne smo unutr zemlje ve i u meunrodnom trnsportu vre rzmjene plet. Iko se u zemljm irom svijet primjenjuju rzliite plete po obliku, dimenzijm i nmjeni, osnovn su tri oblik: rvne, snduste (boks) i stubne plete. 4.7.1. Rvne plete. Dns se u svijetu nlzi u upotrebi vie desetin tipov rvnih plet s rzliitim dimenzijm, prilgoenih vrstm proizvod i rjeenjim njihovog pkovnj. U

cilju smnjenj rznovrsnosti plet meunrodn orgnizcij z pletizovnje robe usvojil je tri osnovne vrste rvnih plet s dimenzijm: 800 x 1000 x 144 mm 800 x 1200 x 144 mm 1000 x 1200 x 144 mm Nosivost rvnih plet je ms od 1000 do 2000 kg teret ko se uzme u obzir i rvn plet dimenzij 1200 x 1600 x 144 mm, s tim d visin robe nslgne n pleti ne prelzi 1 metr. eljeznik unij (UIC), Meunrodn trgovinsk komor (ICC) i Evropsk federcij z pkovnje usvojile su od dn 1.1.1960. godine pod nznkom evropsk plet z rzmjenu rvnu drvenu pletu dimenzij 800 x 1200 x 144 mm, obzirom d omoguv njbolje korienje tovrnih prostor eljeznikih vgon . Ne eljeznice su stndrdom JUS D.F8.020. evropsku pletu z rzmjenu usvojile 1.9.1963. godine. Uspjeno pletizovnje robe moe biti obezbjeeno smo ko se prem zjednikoj pleti z rzmjenu prilgode dimenzije komercijlne i trnsportne mble kod proizvod iroke potronje. Mterijli koji se upotrebljvju z proizvodnju rvnih plet su: drvo, elik, luminijum, krton, jut i plstine mse. Plete mogu biti izrene od jednog ili kombinovno od vie mterijl. Drven rvn plet im msu oko 25 kg. Prem konstrukciji drvene rvne plete su: dvoulzne ili etveroulzne, jednopodne i dvopodne, plete s prepustom i reverzibilne (slik 45.) Slik 45. Drvene rvne plete Rvne plete od elinog lim ili profil pogodne su z trnsport proizvod osjetljivih n pritisk ili robe koj im reltivno mlu zpreminu veliku msu. U tkve svrhe koristi se etveroulzn tzv. Markussenova plet izren od profilisnog elik, dimenzij 800 x 1200 x 144 mm, sopstvene mse 20 kg nosivosti od 1000 kg (Slik 46.) Slik 46. Rvn Markussen plet Rvne plete od vie slojev hrtije, pogodne su z primjenu u rijenom prometu, jer doprinose povenju nosivosti brod z oko 10-15% u poreenju s korienjem drvenih ili metlnih rvnih plet. Imju mlu msu, 5-6 kg i pored nosivosti teret od 1000-1250 kg, i cijen im je prihvtljiv, to omoguv d se tretirju ko nepovrtn trnsportn mbl, posebno kd rijeni trnsport treb due d trje. Rvne plete od plstinih ms u budunosti, kd nee biti skupe, treb d dobiju primt u primjeni obzirom d imju niz preimustv: mlu msu od oko 7,5 kg; nemju dijelov koji stre (ekseri, ispusti kod drvet); ne upijju vlgu; otporne su n koroziju odnosno n djelovnje gresivnih hemiklij; lko se peru toplom vodom ili prom; pri rdu su bezumne; posjeduju izdrljivost u irokom temperrurskom vlu od -50C do -80C. Slik 47. Rvne plete od plstinih ms Pogodnost oblik s rvnih plet (slik 47) dimenzij 800 x 1200 x 120 mm dozvoljv d se lko postvljju jedn n drugu, tko d sloenih 26 prznih plet zuzme zpreminu od smo 1m3, to doprinosi ekonominosti poslovnj. Kd se ko mterijl z izrdu koristi specijln vrst vjetke smole ojn stklenom vunom, dimenzije plet mogu biti k

2000 x 2700 x 120 mm sopstvene mse od oko 140 kg nosivosti od 4000 kg. Poznto je d se rvne plete izruju i od stiropor u cilju mortizovnj uticj vibrcij n osjetljive optike i elektronske ureje kd se trnsportuju. Dodtn ztit z pojedine vrste rob postie se upotrebom rvnih drvenih plet kojim se u uglove postvljju brnici od elinih cijevi prem sl.48. Isto tko, konstruktivno prilgoene drvene ili metlne rvne plete se mogu nmijeniti cilindrinim sudovim, tko d se olkv sklditenj burdi n slobodnom prostoru u dv do tri red. Horizontlni poloj olkv d se n bznim strnm burdi itju npisi ili deklrcij i sprijev zdrvnje vlge pri tmosferskim pdvinm. Slik 48. Rvn drven plet s eonim brnicim 4.7.2. Snduste ili boks plete. Predstvljju postolj s ndogrdnjom tri ili etiri vrste eone i bone strnice, dovoljno otporne d podnesu msu gornjih teret, uz to mogu d imju i poklopc. Zvisno od prirode pkovnj pojedinih proizvod vri se opredjeljivnje z primjenu rvnih ili sndustih plet. Rvne plete se upotrebljvju z krupnij pkovnj koj nisu podlon ruenju i rsipnju snduste ili boks plete se proizvode u sitnijem pkovnju, s slbijom mblom, kd je rob neupkovn, ko i proizvode osjetljive n pritisk. Isto tko, boks plete se mogu primjeniti i z komdne terete neprvilnog oblik, kko bi se omoguilo slgnje robe unutr vozil ili u skldinim prostorim, ko i z rsute terete d nem gubitk. Postolj sndustih plet po dimenzijm odgovrju rvnim pletm dok visin ndgrenih strnic ne prelzi 1m. Meutim, potrebn je ve dimenzionln tnost izrde, d bi se snduste plete mogle bezbjedno slgti njee u etiri red. Slik 49. Sndust etveroulzn metln plet NAPOMENA : U knjizi nem 113. i 114. strnice!!! 2. Runi viljukri z visoko diznje , kd se teret die do visine od 2 metr. Nosivost im je mnj i rjee prelzi 500 kg. Upotrebljvju se z mnipulisnje u mnje frekventnim sklditim, u mgcinim lt ili rezervnih dijelov i dr. Kd se vri izbor viljukr z primjenu mor se obrtiti pnj n msu, dimenzije i krkteristike teret, ztim n distnce prevoenj, uestlost kretnj i visinu slgnj. Poznto je d je visin od 1600 mm krjnj grnic z opsluivnje sngom rdnik, jer je to grnic dohvt rukm rdnik prosjene visine rst. Z visine od 1600-3200 mm i vie koriste se motorni viljukri rzliitih konstruktivnih rjeenj. B) Motorni viljukri imju obezbjeeno kretnje i mnipulisnje elektrinim, benzinskim ili dizel pogonom. Stog, motorni viljukr s jednim vozem moe d zmjeni 12-20 rdnik zposlenih n rdu bez upotrebe viljukr. Vne krkteristike su im: viljuke ili specijlno rjeenje z podiznje teret, sij (donji dio n kojem nlijee kroserij) tokovi i rdijusi okretnj i pogonski gregt. Viljuke. Pored stndrdnih viljuki koje se sstoje iz dv krk duine 800 mm, z specijlne terete treb upotrijebiti specifine ureje pogodne z prihvtnje kolutov, nmotj trke, burdi, odnosno mogu biti oblik stezljki, klinov, konzol, krnske opreme, vedr z rsutu robu (Sl.54).

Slik 54. sije. Donji dijelovi viljukr n kojim poiv kroserij su veom msivni i zto predstvljju protivteg teretu kojim se mnipulie. Kod motornih viljukr velike nosivosti od preko 2000 kg smo sij ko protivteg nije dovoljn p se morju ugrditi i specijlni liveni blokovi d bi se obezbjedilo sigurno rukovnje motornim viljukrom. Tokovi. Kod motornih viljukr tokovi mogu biti rzliiti. Izbor tokov zvisi od nmjene viljukr i podloge po kojoj treb d mnipulie teretom. Viljukri nmijenjeni unutrnjem trnsportu npr. u mgcinim, gdje su podovi uglvnom rvni, imju elektrini pogon (bterije) i tokovi su mnjih dimenzij, esto od pune gume. Kd se upotrebljvju u tzv. spoljnjem trnsportu, zbog rd n veim rstojnjim i po loim podlogm, tokovi su im veih dimenzij pneumtske gume. Moe se zkljuiti: pune gume obezbjeuju veu nosivost pneumtske mortizuju udre. Tokovi ninjeni od plstinih ms su njskuplji, li obezbjeuju: veliku nosivost viljukr, dobru ztitu podov od oteenj prilikom mnipulisnj ntovrenim viljukrim. Treb nglsiti d imju posebnu otpornost n djelovnje rstvor hemiklij. Istie se mogunost primjene ovih tokov i kod rd pri niskim temperturm (hldnje). Stog u budunosti treb oekivti povenu proizvodnju viljukr s tokovim od ovih ms.

Slik 55. Rdijusi okretnj. Kod motornih viljukr ov rdn krkteristik im posebn znj. Kd treb obezbjediti mnipulisnje teretom u mlim prostorim, recimo unutr eljeznikog vgon (Sl.55), potrebno je d viljukr im konstruktivno rjeenje koje dje mli rdijus okretnj to se postie s 3 tok. Svkko treb nglsiti d rdijusi okretnj ne mogu imti znj z viljukre koji rde n slobodnom prostoru kd su u pitnju velik rstojnj. Pogonski gregti. Kod elektrinih viljukr koristi se elektro-motor jednosmjerne struje koji se kumultorom kpcitet 8-10 sti neprekidnog rd, koliko trje jedn smjen, nkon tog vremen mor se obviti punjenje bterij. Efiksnost primjene elektrinih motornih viljukr nosivost oko 2000 kg je izren smo ko distnce mnipulisnje teretom ne prelze 150 metr. Odreeni tipovi ovih viljukr se proizvodi i u noj zemlji. Motroni viljukri koji z pogon imju ugren Diesel motor, s tim to se u novije vrijeme uvode u primjenu i Otto motor s tendencijom d se ko gorivo koristi preveden u tenost butn-propn gs, povoljniji su z spoljnji trnsport pri mnipulisnju robom n veim rstojnjim, nosivost im je tkoe 2000 kg. Ako se uporedi viljukri s elektro-motorom s onim koji imju ugrene Diesel motore dolzi do sljedeih zkljuk : prednosti z elektro: ve ekonominost u eksplotciji; nem izduvnih gsov i odrvnje je jednostvno. Z viljukre s Diesel motorom : ni nbvn cijen; bolje podnoenje optereenj; vei je rdijus djelovnj i mogu su i preoptereenj. nedostci z elektro: mli kcioni rdijus; vi cijen ; ne podnose optereenj i zhtjevju punjenje bterij. Z viljukre s Diesel motorom: skuplji su u eksplotciji; potrebn im je ve brig oko odrvnj i stvrju tetne izduvne gsove. Kd treb opsluiti visine od 5 metr i vie u cilju slgnj plet u vie redove u odgovrjue stlee (Slik 56) upotrebljvju se motorni viljukri s ugrenim teleskopskim

urejem. Ako teret treb podii n visinu od 12 metr td viljukr mor biti opremljen s trostrukim ili viestrukim hidrulinim stubom. Pogodnost motornih teleskopskih viljukr je u tome to kod podiznj teret u visinu, omoguvju z odreeni broj stepeni nginjnje nprijed i unzd d se time ne smnjuje bezbjednost mnipulisnj. c) Specijlni viljukri se koriste kd treb mnipulisti specifinim vrstm teret. Tko kd su tereti izrzito velike mse upotrebljvju se tzv. teki viljukri. Recimo z potrebe brodskog trnsport ovi viljukri pletizovnu ili kontejnerizovnu robu dopremju ispod dizlic koje vre utovr brodov. Kd su viljukri nmijenjeni z rd s eksplozivnim mterijm (bilo u sklditim ili proizvodnji) mor d budu posebne ili specijlne S izvedbe, s viljukm prevuenim bronzom ili ninjene od posebno legirnog elik metlne dijelove, kko ne bi uslijed trenj ili udr nstl vrnic i uzrokovl eksploziju. Slik 56. Skldini teleskopski viljukr Efiksn pletizovni trnsport robe uslovljv rspoloive prostore s izgrenim rmpm dimenzij prilgoenih zvisno od tog koliko viljukr treb koristiti z rd. Tko, irin rmpe z rd s jednim viljukrom iznosi 3500-4000 mm, ko je vie viljukr 5000-7000 mm. Visin rmpe zvisi od visine tovrne povrine vozil, i kd treb obezbjediti prikljuk viljukr s eljeznikim vgonom iznosi 1200 mm, kd su u pitnju drumsk teretn vozil im prosjenu vrijednost od 1100-1200 mm. Meutim, zbog sputnj i podiznj pneumtik pri tovrenju i istovru z korekciju nstlih rzlik u visini izmeu teretnog vozil i rmpe koriste se tzv. mosnice. Mosnic moe biti slobodno pomjerju metln plo, pri emu se vodi run d vez izmeu vozil i rmpe bude veom sigurn (Sl.55). Povoljn rjeenj su kd se mosnice ugruju u rmpe ili n vozilim. Konstruktivn izvedb moe biti n mehnikom principu mehnizmom polug; ili n hidrulinom principu- primjenom hidrulinih urej. 4.8. Kontejnerizovnje robe. Podrzumjev objedinjenu upotrebu odreenih sudov-kontejner (koji ine smostlnu trnsportnu opremu) i sredstv z mehnizovno mnipulisnje (utoutovriv, dizlic-krnov i uto-teglj) u svim vidovim sobrj. Kontejner je sud, snduk, sdritelj robe koji mor d im njmnju zpreminu od 1 m3, moe biti rzliitih konstrukcij: ztvoren ili otvoren; s pokretnom eonom ili bonom strnicom; s dnom koje se izvli ili rsklp; ve prem nmjeni itd. Pogodni su z trnsport svih vrst proizvod nezvisno od stnj u kojem se nlze: u rsutom, komdnom, tenom ili gsovitom. Isto tko, z prevoenje robe upkovne u komercijlnu mblu i drug slin rjeenj. Oblik kontejner je njee prizmtin z komdne i sline terete, z tenosti i gsove cilindrin (cisterne). Z rsute terete odreenih krkteristik proizvode se kontejneri konusnog oblik zbog olknog grviitcionog prnjenj. Postolje kontejner moe biti izdignuto rdi lkeg zhvtnj viljukm tekih viljukr ili dizlicm, moe imti ugrene sopstvene tokove. Dlje, punjenje ili prnjenje kontejner moe biti: runo, grvitciono, mehniko i pneumtsko i zto se proizvode s ugrenim ulivnim i izlivnim urejim. Prem nosivosti i unutrnjoj zpremini kontejneri se dijele n: - mle, nosivost 0,75-1,25 Mg (ton) i V=1-3m3 - srednje, 2,5 - 5 Mg (ton) i V=5-10m3 - teke ili velike, 5 10 Mg (ton) i V=10-25m3 - vrlo teke ili trnskontejnere, 10 -20 Mg (ton) i V=25-30m3

Mli i srednji kontejneri su njee u upotrebi, dok su drugi u prednosti prvenstveno u prekomorskom trnsportu teret. Mterijli koji se upotrebljvju z proizvodnju kontejner su: drvo, elik (lim ili profil), luminijum, plstine mse i gum- elementrne mterije ko i kombincije mterijl. Kontejneri mogu imti obiljeje univerzlnog korienj ili specijlizovne nmjene. Pored tog, mogu u toku trnsport obezbjeivti odvijnje dijel tehnolokog proces jer rspolu urejim z suenje, ventilciju, mijenje, zgrijvnje, hlenje i slino, ime se zntno ubrzv tok proizvodnog ciklus. Rzvrstvnje kontejner prem nmjeni pokzuje slik 57, uz npomenu d univerzlni kontejneri koji se ne mogu rstvljti mogu biti upotrebljeni i ko specijlni (isprekidn linij).

Kontejneri treb d su dovoljno izdrljivi z viestruko iskorivnje, kko z potrebe u unutrnjem trnsportu u smom preduzeu, tko i u jvnom unutrnjem i meunrodnom sobrju, bilo d se koristi direktno jedn vid ili ueem vie vidov sobrj. 4.8.1. Univerzlni kontejneri. Uglvnom imju prizmtin oblik, obino su ztvoreni, rjee otvoreni; njee su s bonim vrtim koj se hermetiki ztvrju i mogu se plombirti u cilju ztite robe koj se trnsportuje. Po dimenzijm kontejneri u primjeni su rzliiti, meutim, meunrodn orgnizcije z stndrde- ISO, preporuuje sljedee tipove univerzlnih kontejner:

Tip kontejner Bruto ms u (Mg) Sopstven ms u (Mg) Zpremin u (m3) Spoljnje mjere u mm Unutrnje mjere u mm nosivost duin irin i visin Stop (ft) duin irin visin 1 A 30,5 27,0 z elik 3,25 z lki Me 1,80 63,0 12190 40 2435 8' od 12040 do 12070 2360 2230 2430 1 B 25,4 23,0 z elik 4,20 z lki Me 2,30 48,,7 9125 30 2435

2340

8'

od 8960 do 9005 2320

2370 2230 2330 1 C 20,32 18,0 z elik 2,30 z lki Me 1,30 30,0 6055 20 2435 8' od 5890 do 2320 2375 2180 2400 1 D 10,16 1,30 14,0 3050 2435 2925 2320 2180

Pored grupe I kontejner nznenih ko tipovi A, B i C itd. koji imju spoljnje dimenzije z visinu i irinu iste od 2435 mm z duinu su promjenljive, u prksi je i upotreb kontejner grupe II kod je uvijek ist smo visin od 2100 mm, dimenzije z irinu ko i duinu su promjenljive. Kontejneri grupe II odgovrju preporukm meunrodne eljeznike unijeUIC i biljee se prem tipu s: 2A, 2B, 2C itd. Ipk, treb isti prednost primjene univerzlnih kontejner grupe I zbog mogunosti rzliitih kombincij slgnj prem slici 58.

Slik 58. 4.8.2. Specijlni kontejneri. Zbog svoje specifinosti ovi kontejneri, z rzliku od univerzlnih, uglvnom sdre teret u uputnom smjeru trnsport robe, dok u povrtnom smjeru njee g nemju. Po obliku mogu biti: prizmtini, cilindrini, konini i drugih oblik, po potrebi su

otvoreni ili ztvoreni. Tkoe, oblik specijlnih kontejner moe biti uslovljen zhtjevim trnsportnog sredstv, to je sluj u vzdunom sobrju. 4.8.2.1. Kontejneri z koncentrte rud. Kko je poznto, do nedvn su se koncentrti rude, bkr, koblt, nikl, cink, olov i drugih metl uglvnom dopremli do mjest prerde sredstvim rzliitih vidov trnsport pri emu su nstjli gubici n robi, zbog usputnih pretovr, u iznosim 3-4% ili k 7% kd je u pitnju koncentrt rude cink. Stog, nmetnul se upotreb specijlnih kontejner oblik konus ili pirmide (Sl. 59. i 60.), koji se lko slu jedn n drugi i istovremeno odgovrju uslovim trnsport eljeznicom.

Slik 59. Kontejner konusnog oblik

Slik 60. Kontejner oblik pirmide Podiznje konusnog kontejner (Slik 59) se postie pomou trverze (poprene grede), dok je istovr rudnih sirovin omoguen prevrtnjem kontejner. S gornje strne kontejner se ztvr s dv polupoklopc koji se lko montirju po potrebi se mogu i plombirti. Ukoliko bi pri prnjenju dio ljepljive rude zosto unutr zidov kontejner pribjegv se runom ienju ili korienju vibrcionog stol. Slik 61. Kd je potrebno obezbjediti brzo jednostvno prnjenje upotrebljvju se specijlni kontejneri s otvrnjem dn, prem slici 61. Td odozgo npunjen koncentrt rude usljed sopstvene mse pd iz kontejner- grvitciono prnjenje. Pored metlnih kontejner ove vrste, u novije vrijeme proizvode se specijlni kontejneri od rmirnih plstinih ms koji se istovrju pomou sbijenog vzduh, uspjeno se primjenjuju z trnsport koncentrt rude u Engleskoj. 4.8.2.2. Kontejneri z rsute i kbste terete. Kko bi se pri trnsportu uglj zbog sprivnj prilikom pretovrnih opercij izbjegli veliki gubici neophodn je upotreb kontejner z trnsport uglj, njee oblik prizme s dnom koje se lko po potrebi otvr (Sl.62) i slinih rjeenj (Sl.63). Ovi kontejneri mogu imti metlni skelet oplte od drvet ili eline mree, ugljevim se pune pomou dizlic-kikr. Pored uglj moe se ovkvim kontejnerim bezbjedno prevoziti i eern rep. Slik 62. Slik 64. Primjen specijlnih kontejner kod prevoz eerne repe dovel je do veom velikih uted, jer se z oko 7 put smnjuje vrijeme zdrvnje trnsportnog vozil pri utovru ili istovru repe. Tko nije vie potrebn veliki broj rdnik z utovr-istovr eerne repe ko i z ienje isprnjenih vozil. Z kbste terete ko to su drv, blvni ili drven gr, specijlni kontejner je u vidu metlnog skelet s jednom eonom strnom ztvorenom drvenom opltom (Sl. 64), preostle Slik 63.

3 strnice nisu potpuno ztvorene. Utovren drven gr se mor uvrstiti pomou 4 bone preke, rdi bezbjednosti u rdu. 4.8.2.3. Kontejneri z guste tenosti. U mnogim zemljm sirovo zemno ulje i njegovi derivti ine zntn procent od ukupne koliine trnsportujuih tenosti. Bilo d se rdi drumskom, eljeznikom, rijenom ili pomorskom trnsportu ovkve tenosti usljed zntne gustine zhtjevju posebne uslove pri nlivnju i istknju kontejner- cisterni. Z ove opercije potrebn su zgrijvnj, to povev trokove jer dolzi do zdrvnj vozil. Podjel gustih tenosti prem ovim krkteristikm je: 1) tenosti mle gustine, prosjen vrijednost reltivne viskoznosti je 8 E, z ulivnjeistknje tempertur zgrijvnj do 30C, 2) tenosti srednje gustine, prosjen vrijednost reltivne viskoznosti je 27 E, z ulivnje-istknje tempertur zgrijvnj do 60C, 3) tenosti velike gustine, prosjen vrijednost reltivne viskoznosti je 63 E, z ulivnjeistknje tempertur zgrijvnj do 80C. Lko je uoiti d su z ulivnje-istknje temperture zgrijvnj zntno ispod tempertur pljenj (101-255 C) tih proizvod. Z trnsport gustih tenosti zbog specifinosti, upotrebljvju se tzv. cisterne termosi , s ugrenim izolcionom slojevim kko bi se odrl povien tempertur dostignut pri ulivnju guste tenosti, p ko potro nije predleko tenost prispjev u zgrijnom stnju pogodn z istknj. U zimskim uslovim trnsport kko ne bi dolo do pojve stinjvnj gustih tenosti potrebno je koristiti kontejner-cisterne s ugrenim cijevim z zgrijvnje prom (Sl.65) veih povrin, obzirom d je ml toplotn provodljivost ovih tenosti. Kd se ne bi preduhitril pojv stinjvnj prnjenj kontejner ili cisterne moglo bi potrjti itvih 35-40 sti. Slik 65. Kontejner cisterne s rjeenjim z zgrijvnje vodenom prom Z uspjenije i bre zgrijvnje gustih tenosti, bolje je koristiti prenosne ureje z grijnje koji provode pru ili se zgrijvju elektro-indukcionim putem. Urej n pru je ekonominiji, meutim, elektro-indukcioni pru veu bezbjednost rdnicim od moguih povred i ne zhtjev posebnu tehniku rukovnj (Sl. 66). Slik 66. em kontejner s elektroindukcionim grijem: 1. tijelo kontejner 2. centrlni klem i 3.osnovni nmotj Princip rd prenosnog elektro-inducionog grij je jednostvn. Kroz osnovni nmotj klem postvljenog u sredini kontejner proput se struj npon 220V; nstl indukovn struj prolzi kroz klem, isto tko i kroz tijelo kontejner ; cio sistem se zgrijv i nstl toplot prenosi n sdrinu cisterne. U grevinrstvu se z zgrijvnje bitumen uspjeno koristi elektro-grij. Tko, elektro-indukcioni urej snge oko 10 kW moe koliinu bitumen od 2000 kg zgrijti do temperture 180-200C z period od 12-14 sti, to je mnogo bre od zgrijvnje prom. 4.8.2.4. Specijlni kontejneri z tenosti. U njveem broju slujev trnsport tenosti do nedvn vren je: u stklenim bocm ili blonim, u metlnim burdim i u specijlnim vozilim, uto i vgon-cisternm.

Svko od nvedenih rjeenj im nedosttk. Stklen mbl se lko rzbij bez obzir to moe biti opleten pruem. Nlivnje boc i blon zhtjev se vremen smi oblici ne koriste u potpunosti tovrne prostore itd. Upotreb metlnih burdi je s mnje nedosttk od stmbene mble, li kd se uzme u obzir sopstven ms, ztim kod pletizovnj potreb z posebnim rvnim pletm i burd ne mogu podrzumjevti optimlno rjeenje z trnsport tenih proizvod. Primjen specijlnih uto i vgon-cisterni iko se tretir ko svremeni postupk trnsport tenosti, nije njekonominije rjeenje jer zhtjev posebno nmjensko vozilo , koje se ne moe upotrijebiti z druge, nenmjenske tenosti,, p prevoenje u suprotnom smjeru ostje neiskorieno. Isto tko, kd su ov vozil nmijenjen z trnsport tenih hemiklij, zbog tetnih isprenj, ne mogu se grirti zjedno s ostlim vozilim voznog prk. Stog, upotreb kontejner z tenosti nosivsoti 1000-8000 litr, u svremenom ninu trnsport podrzumjev njoptimlniji trnsport tenosti jer ublv nedosttke dosdnjih rjeenj. Prem nmjeni i svojoj konstrukciji kontejneri z trnsport tenosti mogu biti: z guste tenosti, s ugrenim ili prenosnim grijim; z tenosti osjetljive n spoljnju temperturu, s termo izolcionim slojevim; z tenosti otporne n spoljnju temperturu, z hlenje tenosti tokom trnsport, prirodnim strujnjem vzduh; odrvnje niske temperture nstle ullivnjem rshlene tenosti , ili primjenom urej ili sredstv z hlenje. Bitno je d kod kontejner z tenosti dobro zptivju otvori z punjenje i prnjenje. Obzirom d kontejneri od elik, luminijum i plstinih ms, bilo d su prizmtinog ili cilindrinog oblik, zuzimju istu zpreminu tovrnog prostor puni ko i przni nmetnuo se zhtjev z proizvodnjom kontejner od novih elestomjernih mterij- gume. 4.8.2.5. Kontejneri od gume-elstomjernih mterij. Upotrebljivi su ne smo z tenosti, ve i z vrsto rsute terete p k i z gsove. Njvee prednosti postiu se njihovim slgnjem u mle zpremine, kd su przni. Izruju se u obliku jstuk, blon, burdi, pirmid i cilindrini, s tim to im je unutrnji sloj od polimidnih plstinih ms, spoljnji od gume. N gornjem i donjem dijelu imju ulivni odnosno izlivni sistem ugren njee od luminijum. Nosivosti su njee do 5000 litr, izuzetno i do nekoliko hiljd litr. Elstini mterijli, gdje treb uvrstiti: izopren ko vjetki kuuk, polietilen, polimidne smole ili njlon tknine, omoguil d se proizvodnj fleksibilne mble nglo rzvij. Velik prednost primjene elstinih kontejner je i mogunost odrvnj i poprvki primjenom postupk vulknizirnj. Temperturski intervl primjene je povonjn i kree se od -50 C do +200 C. Tehnik preprek do nedvn, kod trnsport tenosti u fleksibilnoj mbli, bile su nekontrolisne sile pomicnj koje n primjer nstju pri koenju kmion. Ve pri brzini od 60 km/h mogl je t sng zniti opsnost z voz, vozilo i druge uesnike u sobrju, jer pri koenju pun mbl klizi p k i moe ispsti iz kmion. Dns je tj problem rijeen uspjeno, kko z tenosti tko i z vrste rsute terete, proizvodnjom fleksibilne mble iji je unutrnji prostor podijeljen zidovim n komore (Sl.67) d bi se postiglo ogrnieno pomicnje tenosti. Slik 67. Fleksibiln mbl s ogrnienim pomicjem tene sdrine (500-3000 lit.) Zidovi komor, posebn konstrukcij mble, ko i specijlni gumeni pokriv n koji se pole mbl sprijevju kliznje, tko d kmion moe koiti bez ikkve opsnosti k i kd mbl nije posebno privren z vozilo (Sl.68).

Slik 68. Uprvo zkoeno vozilo pri brzini 60 km/h, mbl je pri tome smo nezntno izmjenil svoj oblik. Iko nije privren z vozilo, vrsto prilijee. Fleksibiln mbl sstoji se od hemijskih plstinih vlkn Diolen-superfest 174 S s slojevim PVC, isprnjen zuzim smo 15% zpremine u odnosu n ispunjeno stnje. Pored otvor z punjenje i prnjenje mbl im i ventil z isputnje vzduh i moe se isporuiti s specijlnim otvorom ili ptent ztvrem to odgovr trnsportu ivotnih nmirnic. Z potrebe trnsport pitke vode, vonih sokov, lkohol itd. primjenjuje se posebn unutrnj oblog od poliuretn. Pored tog, mogu se prevoziti i rsuti-zrnsti proizvodi, ko to se su eer u prhu ili kristlu, pirin, itrice, kf u zrnu itd. Ukoliko tenosti rzvijju otrovne ili eksplozivne pre ili gsove opsnost je smnjen, zbog izrenog svojstv irenj elstinih kontejner. Povoljni su i z trnsport lko-kvrljivih tenosti, jer sprijevju dodir s vzduhom, p ne moe doi do pojve djelovnj mikroorgnizm ili do fermentcij. Kontejneri od elstomjernih mterij treb d se odrvju uvijek u istom stnju. Peru se toplom vodom, sredstvim z ienje i vodenom prom. Poslije prnj suenje se vri vruim vzduhom, pri emu treb dobro produvti ulivno-izlivne sisteme. Ukoliko se pri ispitivnju konsttuje neisprvnost, poprvljju se zvrivnjem ili trjno odstrnjuju iz upotrebe. Poznto je d se od elstinih mterijl izruju i rezervori veom velikih kpcitet, jer je spjnje zvrivnjem neogrnienih povrin, zntno su jeftiniji od elinih. Zpremine rezervor mogu biti od 20.000 do 100.000 litr. 4.8.2.6. Kontejneri s zgrijvnjem ili hlenjem robe. U zimskom periodu z trnsport proizvod osjetljivih n niske temperture upotrebljvju se kontejneri s elktro-grijim, i tko odrv eljen tempertur. Kontejneri-hldnje mogu biti s sopstvenim gregtim tzv. frigo-urejim, bilo d su ugreni ili prenosni; ili s odijeljcim gdje se postvljju rshldn sredstv ko to su: sve rjee vodeni led ee tzv. suvi led i teni zot. U kontejnerim s frigo-urejim eljen tempertur se odrv utomtski, termo-regulcionim urejim nezvisno od spoljne temperture. U eljeznikom trnsportu frigo-ureji ko posredne mterije z hlenje koriste: freon, monijk ili hldn vzduh, njih obezbjeuju posebn motorn vozil. Rshldi se ntovren rob u vgonim do eljene temperture i po potrebi postupk ponvlj nkon svkih 24 st tokom prevoenj do odredit. Konstrukcij kontejner- hldnj podrzumjev tri sloj: spoljnji od elinog lim, luminijum ili kombincije s per plom; srednji je termo-izolcioni obino od stripor i unutrnji od liminijum ili poliesterskim smol pojnih stklenom vunom. Debljin termoizolcionog sloj moe d vrir i moe dostii i preko 500 mm z potrebe trnsport suvog led koji se uv n temperturi od -79C. Kontejneri koji u toku trnsport obvljju i potrebne tehnoloke opercije postvljju se n trnsportn sredstv koj su prilgoen tehnolokim opercijm. Ove opercije mogu biti: mjenje mterijl; njegovo suenje; zgrijvnje ili hlenje mterijl itd. Iz tih rzlog mse ovih kontejner su obino z 30 % vee od bruto klsinih kontejner s teretom. 4.8.3. Znj kontejner u trnsportu robe. Rzlog d kontejneri dobijju n znju u svim vidovim trnsport: eljeznikom, drumskom, rijenom, pomorskom, vzdunom ko i industrijskom su sljedee prednosti: ztite robe, jer nem promjene sud tokom trnsport, potpuno korienje tovrnog prostor, lko i sigurno uvrivnje teret, nepotrebno je posebno pkovnje i mrkirnje rtikl, pojednostvljen dministrtivni postupk,

mehnizovno mnipulisnje ubrzv trnsport, upotreb jednostvnih li snnih vozil, velike mogunosti prevoelj kombinovnim sistemim, ekonominost trnsport, jer kontejneri imju vijek trjnj vei od 100 ciklus, mogunost sklditenj robe n otvorenom prostoru, izgrdnj pokretnih objekt z stnovnj, ili z poslovne prostorije itd.

Ko nedosttci primjene kontejner mogu se isti sljedei problemi: 1. neophodnost svrene orgnizcije mnipulisnj, du cijelog lnc prevoenj kontejnerim; 2. prilgovnje postojeim teretnim vozilim u pogledu nosivosti i utovrno-istovrnih opercij; 3. rzne povrtne vonje, kod specijlnih kontejner; 4. sopstven ms kontejner je mrtv teret, bilo d je kontejner przn ili pun itd. Obzirom d su prednosti upotrebe kontejner brojnije, sigurno je d e se u budunosti sve vie nmetnuti njihovo korienje. Zto su pozvne i orgnizcije u meunrodnom trnsportu robe ko : meunrodni biro z kontejnere (Bureau International des Conteuners-BIC), s sjeditem u Prizu; meunrodn eljeznik unij (Union International des Chemin de Fer-UIC); meunrodn orgnizcij z stndrde, Tehniki komitet 104, (International Organisation for Standardisation, Technical Committee 104). Komitet ISO/TC 104 je obrdio ncrt optih preporuk, s ciljem d se u svim zemljm svijet uvedu jedinstvene odredbe z konstruisnje kontejner, njihovu opremu, ko i z sredstv z mnipulisnje kontejnerim. 5. SISTEMI KOMBINOVANOG TRANSPORTA ROBA Rzvoj kombinovnog trnsport rob poinje od primjene trnsportne mble, odnosno plet i kontejner. Meutim, tek kd je primjen rznovrsnih kontejner u velikom broju zemlj dostigl visok stepen, i kd rzvoj viljukr i ostle opreme z mnipulisnje pri tovrenju, istovru, sklditenju i drugim opercijm im prioritetn znj, definie se kombinovni ili integrlni trnsport rob. Definiciju je utvrdil Komisij z unutrnji sobrj- ECE i glsi: kombinovni trnsport rob je teretni sobrj koji se vri vozilim kombinovnog sobrj, koji pri tome koristi neposredno njmnje dv vid sobrj. Uvoenje sistem koji obezbjeuje prevoz rob rzliitim vidovim sobrj bez promjen sud-kontejner, dovelo je do njrcionlnijeg trnsport rob, jer istovremeno predstvlj login nstvk pletizcije i kontejnerizcije teret. Ne evropskom kontinentu sistemi prevoz rob su se nmetnuli jo 1967. godine kd je u roterdmsku liku uplovio prvi linijski kontejnerski brod iz SAD. Uvoenjem trnskontejner u meukontinentlni sobrj stvoren je neprekidn, ztvoren lnc koji se protee od kontinent poiljoc, preko pretovrnih pristnit, ztim, preko kopnenih putev do zemlje n kontinentu primoc. Md su upotrebu trnskontejner uveli brodovlsnici SAD, evropske kompnije su zbog konkurencije bile prinuene d pristupe izgrdnji sopstvenih brodov z prevoz trnskontejner tip 1 A, 1 B i 1 C grupe I prem stndrdim ISO. Njznjniji sistemi ombinovnog trnsport rob su: SISTEM KONTREJLERA, SISTEM ROUDREJLERA I PREVOZ VAGONA DRUMOM. 5.1. Kontrejlerski sistem trnsport rob. Objedinjuje upotrebu drumskog teglj, drumskog kontrejler (kontejner-poluprikolic) i eljeznike vgon-pltforme. D bi sistem kontrejler bio ekonomin potrebno je d drumske kontejner-poluprikolice budu to veih nosivosti, iznd 7,5

Mg, bilo d su po nmjeni univerzlne ili specijlne. Iko se kontrejlerim dns prevoze proizvodi metlne industrije, gvo i elik, grevinski mterijli, prehrmbeni proizvodi, proizvodi u limenkm, sokovi, lkoholn pi s bocm ili bez, i uopte lko kvrljiv rob; vrste rob koje se prevoze kontrejlerim stlno se povevju. Istrivnj u SAD su pokzl d je drumski prevoz rob primjenom mlih i srednjih kontejner ekonomski oprvdn ve n rstojnjim od 10-35 km, dok z kontrejlerski sistem treb obuhvtiti rstojnj od 240-3200 km, odnosno srednju udljenost od oko 900 km, s tim d dionic prevoz rob eljeznicom bude minimum 200 km. Rzlozi d se kontrejlerski sistem trnsport rob oteno rzvij u Evropi ukljuuju injenicu d su gbriti evropskih eljeznilkih pogon ogrnieni u odnosu n mogunosti eljeznic u SAD (Sl.69). Podsjetimo se: gbrit je propisni okvir, izvn kojeg ne smije vgon d bude ntovren, kko bi se nesmetno i slobodno kreto kroz tunele, preko mostov i sl. Slik 69. Utovrne mogunosti evropskih u odnosu n eljeznice SAD (isprekidn linij) Unutr evropskih eljeznikih gbrit (Sl.69) ne mogu se direktno uklopiti drumsk teretn vozil ije visine vrirju od 3200 do 3800 mm. Zto su eljeznice u Evropi bile uslovljene d iznu tkv konstruktivn rjeenj z vgon-pltforme, koj e obezbjediti redukciju visine teret, u sluju kd se n vgon-pltformu ndoveze drumsk poluprikolic. Konstrukcije mogu biti rzliite, meunrodn eljeznik unij- UIC preporuuje : - vgon-pltformu tip kengur (frnc. Kangourou), - nisko leei plto-vgon (Niederflug-Wagen) i - normlni plto-vgon. Posmtrnjem emtskog prikz n slici 69. zpe se d utovrene mogunosti svih eljeznic Evrope ukljuuju u trnsport kontejnere visine do 2435 mm. Meutim, treb nglsiti d su mogunosti srednje evropskih eljeznic vee, obzirom d mogu prevoziti i kontejnere visine do 2591 mm; to mogu koristiti sljedee zemlje: Dnsk, Holndij, Luksemburg, Belgij, NJemk, Poljsk, Austrij, ek, Itlij, Jugoslvij, Grk, Rumunij, Bugrsk i Tursk. 5.1.1. Kontejnerski sistem s pltformom tip kengur. Kd vgon-pltform ko rjeenje z smjetj tokov kontejner-poluprikolice (ko se tokovi ne skidju), im udubljenj koj podsjeju n torbu kengur ond je to tzv. sistem Kangaroo bogie waggon pour semi-traineur transport, ili engl. Kangaroo bogie waggon for semi-trailor transport. Kontejnerski sistem tip kengur primjenjuje se u Frncuskoj i Holndiji objedinjuje: drumsku polu-prikolicu- kontejner, specijlni sedlsti trktor z vuu, rmpe z utovr-istovr kontrejler i vgon-pltformu tip Kangourou. Vgon pltform tip kengur n jednom krju im postolje z oslnjnje prednjeg dijel drumske poluprikolice, n drugom, dv pokretn dijel koji se pritisnuti tokovim ntovrenog vozil uz sleenje voic sputju u udubljenje pod vgon, tko d nivo tokov teretnog vozil postie rzmk od smo 270 mm u odnosu n povrinu eljeznikih in. Kd poluprikolice nem n vgon-pltformi dv pokretn dijel s runim mehnizmom podiu u nivo pod vgon-pltforme, d bi se omoguilo mnevrisnje sedlstog trktor z vuu. Sopstven ms vgon-pltforme tip kengur iznosi 19 Mg (ton), duin mu je oko 15 metr, pogodn je z trnsport poluprikolic ukupne mse 35 Mg, duine 12 metr i unutrnje visine od 2 metr (Sl.70).

Slik 70. em plto-vgon tip Kangourou Poznto je d su u Frncuskoj vren obimn ispitivnj i n specijlnim vozilim-prikolicm, koj su imle usmjervjue tokie izmeu pneumtik (Sl.71). Pri utovru drumskih vozil uz pomo teglj usmjervjui tokii kreu se vodeim inm postvljenim n plto vgonu u duini od 13,2 metr. Ovo rjeenje doprinosi stbilnosti teret, li ne reducir ukupnu visinu i zto se ogrniv n prevoz drumskih teretnih vozil ij visin ne prelzi 2,5 metr, iko se stndrdne visine kreu do 3,5 metr. Slik 71. emtski prikz pneumtik koji omoguvju nvoenje n ine 5.1.2. Kontrejlerski sitem s nisko leeim plto vgonom (Niederflug-Wagen). Ovj sistem objedinjuje: drumsku poluprikolicu kontrejler, specijlni trktor z vuu rmpe z utovr-istovr kontrejler i nisko leei lnksti plto vgon s 2 ili 5 lnk. Kod nisko leeih eljeznikih vgon tokovim je u odnosu n uobijene stndrdne veliine reducirn visin, tko d iznosi od 530-680 mm. Ispitivnj su pokzl sigurnost ovih vgon pri brzinm od 100 km/h, li tre i rmpe reducirnih visin. Duin dvolnkstog plto vgon iznosi 28 metr, sopstven ms 25 Mg, korisn nosivost podrzumjev 2 kontrejler svki mse 24 Mg. Duin petolnkstog plto vgon je 45,5 metr, sopstven ms 50 Mg korisn nosivost 3 drumsk teretn vozil mse 24 Mg. Duin drumskih poluprikolic moe biti 10 metr, irin 2,5 metr dozvoljen visin zvisno od pozicije kod vozil: ) n sredini do 3,4 metr i b)n uglovim do 3,2 metr. 5.1.3. Kontrejlerski sistem s normlnim plto vgonom. Sistem kombinovnog trnsport rob s primjenom normlnog (stndrdnog) plto vgon objedinjuje: specijlne poluprikolice s skidjuim donjim postoljem, koji podrzumjev osovine i tokove, specijlni trktor z vuu, rmpe z utovr-istovr kontrejler i normlni (stndrdni) plto vgon. Drumsk teretn vozil z ovkv prevoz rob imju po etiri stubne dizlice n hidrulini pogon i njihovim ktivirnjem uz pomo sedlstog trktor postie se izvlenje ili nmjetnje donjeg postroj. Prem tome, neophodno je z upotrebu normlnih plto vgon obezbjediti specijlne poluprikolice, s specijlnim konstruktivnim rjeenjim z donji postroj, to zntno utie n ekonomski efekt. Osnovne dimenzije normlnog plto vgon su: duin iznosi 12 metr, irin 2,5 metr, visin ntovrenog vgon ne prelzi 2,6 metr jer se poluprikolicm skidju osovine s tokovim, to odgovr gbritim svih evropskih eljeznic. 5.1.4. Sistem kombinovnog trnsport rob u SR NJemkoj tzv. HUCKEPACKVERKEHR,s vrijntm AACHEN, ULM i WUPPERTAL. Sobrj n drumovim, iz godine u godinu se povev i zgunjv. Ovu injenicu uvvju orgnizcije z trnsport rob n velik rstojnj ve sd, jer oteno obvljju svoj poso. Sistem HUCKEPACKVERKEHR ko kombincij drumskog i eljeznikog teretnog prevoz, trnsport rob drumskim sobrjnicm koristi smo z krtke relcije od i do eljeznike stnice. Njvei dio put ovim sistemom proizvodi se prevoze eljeznikim vgonim. Uspjen rd ovog sistem moe d grntuje jedino dobr orgnizcij rd i srdnj utotrnsportnih orgnizcij s eljeznicom, nroito kd se trnsportuje n velik rstojnj.

Prednosti primjene kombincije drumskog i eljeznikog trnsport rob u relnim uslovim su sljedee: -eljeznicom se velik rstojnj brzo prelze, jer se od teretnih vgon lko formirju kompozicije brzih vozov; -trnsport rob je mogu u duem vremenskom periodu u toku godine, jer u ziomskom, eljezniki trnsport im prednost; -mogunost zkrenosti sobrj tokom godine je mnogo mnj kod eljeznikog trnsport rob, nego kod drumskog; -eljeznic ukljuuje mnji broj osoblj, p se smnjuju osjetno i trokovi prevoz rob; -bolje se koriste tovrni prostori eljeznikih vgon; -kpciteti drumskog voznog prk su bolje iskorieni n krtkim relcijm, od i do eljeznike stnice itd. Reeno je ve d sistem HUCKEPACKVERKEHR ukljuuje tri vrijnte, d bi obuhvtio mnoge zhtjeve, to su: primjen niskog leeeg plto vgon tip AACHEN, z trnsport stndrdnih poluprikolic kontrejler; primjen normlnog plto vgon tip ULM, ij je nosivost 20 Mg, te moe prevoziti poluprikolice kojim se skid donji postroj ili klsine trnskontejnere; primjen normlnih plto vgon tip WUPPERTAL, ij je nosivost dv kontejner od po 10 ton; Nisko leei plto vgon tip AACHEN im visinu pltforme od 750 mm. N pltformi je ugren klckju konstrukcij koj se pod teretom sput, tko d dolzi n distncu od smo 375 mm u odnosu n eljeznike ine (Sl.72). Slik 72. em nisko leeeg vgon tip AACHEN U zvisnosti od duine poluprikolice kontrejler ko i pozicije gdje se nlzi njen donji postroj (osovine s tokovim) klckju konstrukcij se moe podevti prem sredini ili prem nisko leeeg plto vgon, kko bi se teret postvio stbiln poloj. N krjevim plto vgon su odbojnici ij visin moe d se podev. D bi se obvio prviln utovr poluprikolice slui jedn pomjerljiv hidrulini podmet, kojim moe jedn ovjek d mnipulie. Pogon hidrulinog podmet obino je runi moe biti i s elektro-motorom. Rmpe z utovr-istovr nisko leeih plto vgon su eone ili obine. Tegljem se poluprikolic-kontrejler s rmpe nvozi n nisko leei vgon , p eventulno s njeg n drugi ili, n specijlni vgon- rmpu, d bi se klcklic podesil poziciji osovin i tokov drumskog vozil. Klcklic se otkoi, p se poluprikolic lgnim pokretnjem nprijednzd postvi u njpogodniji poloj ztim uvrsti protiv kretnj u njmnje tri prvc. Konno uvrenje kontrejler n pltformi postie se pomou klinov, koji se runim podevnjem podmeu pod tokove. Drugi krj poluprikolice se osigurv podmetem s hidrulinim podevnjem, koji je posebnim urejem privren ili z pod vgon ili z klckjui dio pltforme. Krkteristine veliine z plto vgon tip AACHEN su: Duin dv vgon (preko odbojnik) 26700 mm irin jednog nisko leeeg plto vgon 3050 mm Duin klcklice 7200 mm Mksimln nosivost pri kretnju 100km/h 27,0 Mg Sopstven ms jednog plto vgon 21,6 Mg Visin kontrejler, kd je irok 2,5 m 3450 mm Ako kontrejler im ugnut krov max visin je 3600 mm

Vrijnt 2 HUCKEPACKVERKEHR sistem koj koristi normlni plto vgon tip ULM, krkteristin je po tome to im n pltformi vgon popreno postvljeno pet in, koje postoje isto tko i n pltformi posebnog drumskog vozil kojim se prevozi trnskontejner, s tim d srednje dvije ine slue z oslnjnje i podupirnje teret. S posebnog drumskog vozil, rdom jednog rdnik uz pomo hidrulinog kliznog urej, bonim gurnjem preko in premjet se trnskontejner n ine koje se nlze n plto vgonu. Drumsko vozilo im ugrene tzv. mosnice d se omogui bono spjnje popreno postvljenih in ob teretn vozil. Mosnice u rdnom poloju imju uporite u tri tke. Jedno uporite o tle, drugo u odnosu n normlni plto vgon tip ULM, posljednje u odnosu n posebno drumsko vozilo. Sv mnipulisnj s trnskontejnerom postiu se urejem pogonjenim hidrulinom pumpom koju pokree motor drumskog vozil. Posebn pogodnost je to se pomjernj velikih teret mogu bezbjedno vriti s obje strne drumskog vozil. Teret se uvruje n normlnim plto vgonim specijlnim urejim ugrenim u pltformu. emtski prikz ove vrijnte moe biti:

Vrijnt 3) HUCKEPACKVERKEHR sistem koj zstup normlni plto vgon tip WUPPERTAL, tkoe koristi popreno postvljene ine n pltformm drumskog i eljeznikog teretnog vozil (slino vrijnti 2), s tim to se drumsko vozilo sstoji od dv dijel. Prvi dio podrzumjev troosovinsko vozilo drugi je dvoosovinsk drumsk prikolic; ob duine od 6000 mm i nosivosti 10 ton teret. Prebcivnje trnskontejner je n istom principu ko kod vrijnte 2) s normlnim vgonim tip ULM. emtski prikz vrijnte 3) moe biti: Bilo koj vrijnt HUCKEPACKVERKEHR sistem d se primjeni z trnsport rob n velikim rstojnjim, postie se znjn uted i bre prevoenje, posebno u odnosu n primjenu iskljuivo drumskog teretnog trnsport. 5.2. Roudrejlerski sistem trnsport rob. Ovj sistem z prevoz rob upotrebljv teretn vozil specijlne kmione ili poluprikolice, ili pk specijlne eljeznike vgone koj imju tkv konstruktivn rjeenj z kretnje kolovozim drumov i s mlim izmjenm eljeznikih in, ve prem potrebi. Stog socirju n vozil tip mfibij. Tokovi mogu biti fiksni i istovremeno dvonmjenski; ili, mogu je zmjen tj. nizmjenino postvljnje odgovrjuih donjih postroj z kretnje drumom, odnosno eljeznikim inm. Zbog specifinosti konstrukcije vozil z potrebe roudrejlerskog sistem, isti ne moe biti u velikoj upotrebi ko to je kontrejlerski nin trnsport rob. N rzrdi sistem roudrejler njvie je uinjeno u Engleskoj, gdje se serijski proizvode specifin vozil sopstvene mse 0,8 Mg, nosivosti 11,17 ton, s moguom brzinom kretnj od 112 km/h. Roudrejleri tip poluprikolic njee se opremju s dv pr tokov, umontirnih n odvojenim osovinm ispod zdnjeg dijel vozil, dok se n prednjem dijelu nlzi potporno postolje imju i ureje d se bezbjedno mogu prevliti uto-tegljim. Promjen s drumskih n eljeznike postroje, ili obrnuto, postie se prenosnim kompresorom postvljenim n pokretno postolje. Zmjen postroj moe se obviti z smo 20 sekundi u centrim terminlim spremnim z prevoz rob roudrejlerskim sistemom. Primjen roudrejlerskog sistem trnsport rob je nroito oprvdn n prvcim gdje su velike rezerve u propusnoj moi eljeznikih prug. U Engleskoj se n pojedinim prvcim koristi z prevoz komdnih rob, u SAD uglvnom z prevoz pote, dok se u NJemkoj vre obimn istrivnj.

5.3. Prevoz vgon drumom. U Evropi se izmeu dv rt jvio ovj sistem prevoz rob, jer je ekonomski veom oprvdn z rzdljine do 5 km, odro se i dns. Prktin primjen je pokzl d je oprvdnije prevoziti eljeznike vgone drumom z nekoliko kilometr, nego prevoziti eljeznicom drumsk teretn vozil nekoliko stotin kilometr. Jedini uslov je d se obezbjedi odvijnje sobrj kroz grdske ulice, z sporu i glomznu kompoziciju koj podrzumjev specijlno drumsko teretno vozilo ntovreno eljeznikim vgonom. U SAD prevoz vgon drumom nije bilo mogue prihvtiti zto to su vgoni njihovih eljeznic tko velikih ms d prevzilze mksimlnu nosivost drumskih vozil. Meutim, u Evropi, prem msi i dimenzijm njrsprostrnjeniji dvoosovinski vgon moe se bez problem prevoziti postojeim drumskim vozilim, to se koristi u NJemkoj i u noj zemlji Mribor, s tim d konfigurcij i drugih grdov odgovr: Subotic, Novi Sd, Skoplje itd. nroito z fbrike bez izgrenih industrijskih kolosijek. 6. LAKO KVARLJIVA ROBA U TRANSPORTU U lko kvrljive robe prije sveg dolze ivotne nmirnice koje nisu trjno konzervisne, prirod ih dje u ogrnienim, vrlo esto krtkim vremenskim intervlim. Stog se nmee potreb z pripremnjem nmirnic z ksniju upotrebu, to je potencirno progresivnom urbnizcijom, p su trnsport i uvnje ivotnih nmirnic dobili potrebn znj. Industrij koj preruje ivotne nmirnice mor svoje sirovine ko i gotove proizvode, due vremen d uv kko bi se bolje koristili rspoloivi kpciteti proizvidnje, gotovi proizvodi sukcesivno iznosili n trite. U toku sklditenj ko i pri trnsportu mogu u lko kvrljivim ivotnim nmirnicm d nstnu rzliite nepoeljne promjene sstv, strukture, boje, ukus, miris i drugih osobin proizvod. Mnj oteenj mogu izzvti smnjenje hrnljivosti ili, zbog loeg izgled, smnjenje upotrebne vrijednosti. Te oteenj dovode do potpunog kvrenj tko d nmirnic postje nepodesn z ljudsku ishrnu, p k i opsn po ivot. Zto se nmirnice uvju pod posebnim uslovim ili konzervirju, ime se trnsport lko kvrljive robe n velike udljenosti osjetno pojednostvljuje. Konzervirnje ivotnih nmirnic im izrziti znj jer : omoguv rznovrsnu ishrnu tokom itve godine; smnjuje gubitke u korienju ivotnih nmirnic; sprijev porst cijen izvn sezone te titi potroe; omoguv trnsport lko kvrljivih nmirnic n velike udljenosti to im viestruko znenje itd. 6.1. Uzroci kvrenj lko kvrljive robe. Nepoeljne promjene koje dovode do smnjenj kvlitet, odnosno kvrenj ivotnnih nmirnic i drugih lko kvrljivih rob, mogu imti rzliite uzroke. Prem uzrocim promjene se mogu svrstti u tri grupe : 1. mikrobioloke promjene, uzrokovne mikroorgnizmim; 2. biohemijske promjene, uzrokovne fermentim i 3. ostle promjene, koje nstju iz svih ostlih rzlog. 6.1.1. Mikrobioloke promjene n robi. Ove promjene izzivju mikroorgnizmi ili mikrobi. To su njjednostvniji biljni i ivotinjski orgnizmi koji se mogu vidjeti smo mikroskopom, izuv ih posebn grn biologij mikrobiologij. Z tehnologiju i trnsport od posebnog interes su mikro orgnizmi iz grupe bkterij i gljiv. To su jednoelijske biljke koje nemju hlorofil, te ne mogu similcijom ili zbivnjem kojim elije preobruju hrnu u mterije od kojih se sme sstoje, d sintetizuju pomou ugljen-

dioksid i vode sloene orgnske mterije, nego z ivot, rst i rzmnovnje koriste orgnsku mteriju n kojoj ive. Mikrobioloko kvrenje lko kvrljive robe nstje ko posljedic metbolizm mikroorgnizm, jer oni z svoj ivot troe hrnljive sstojke ivotnih nmirnic, vrju im produkte metbolizm koji mogu imti neugodn miris i ukus, mogu biti tetni i po zdrvlje ljudi. itv proces odvij se posredstvom ferment smih mikroorgnizm. Podsjetimo se: metbolizm je zbivnje ili proces u jednom orgnizmu ili u pojedinoj eliji kojim hrnljiv gr prelzi u ivu mteriju. Procesi mikrobiolokog rzrnj orgnskih mterij dijele se vrlo esto prem nstlim produktim. Ako nstju minerlne mterije bez miris ko npr. ugljen-dioksid, vod i nitrti, govori se o rspdnju, koje se odvij uz dovoljno prisustvo kiseonik. Ako produkti rzrnj imju neugodn miris proces se nziv truljenje. Pod vrenjem se podrzumjev rzlgnje eer n lkohol i ugljen-dioksid. U irem smislu se pod vrenjem podrzumjevju svi procesi rzlgnj orgnske mterije do kojih dolzi djelovnjem mikroorgnizm. Mikroorgnizmi se nlze svud : u vzduhu, vodi, zemlji, hrni, odjei, n rznim predmetim, tko d je ovjek, htio ne htio, stlno izloen dodiru s mikroorgnizmim. U jednoj kpi zgene vode nlzi se po nekoliko milion mikroorgnizm, u grmu zemlje i nekoliko milijrdi. Bkterije su njjednostvnije jednoelijske biljke koje se rzmnovju diobom elij te im se broj udvostruv svkih 20 do 30 minut. Orgnizm bkterije sstoji se od jedne elije obvijene tnkom opnom i ispunjene polutenom supstncom protoplzmom. U gri bkterije vod sudjeluje s 75-85% ostli sstojci su bjelnevine, msti, ugljeni hidrti i trgovi drugih hrnljivih mterij. I pored jednostrne gre u orgnizmu bkterije vre se sloeni procesi: metbolizm hrne, stvrnje ferment, stvrnje otrov, disnje, rzmnovnje i sl. Stog, z ivot bkterij potrebne su orgnske i minerlne mterije neke bkteruije tre i kiseonik. Prem obliku,bkterije se dijele n koke, bcile i spirle. Koke imju kuglst oblik, bcili oblik tpi, spirle spirlni. Neke bkterje su uzronici tekih zrznih oboljenj i nzivju se ptogene bkterije. Meu oboljenj koj se prenose hrnom spdju: trbuni tifus, prtifus, dizenterij, tuberkoloz, koler, difterij, rlh, trovnje hrnom i dr. Kd su uslovi nepovoljni z ivot bkterij u eliji se rzvijju spore, elije specifinog oblik ztiene vrstom opnom, uricom, koje slue z seksulno rzmnovnje. Spore su vrlo otporne prem visokim i niskim temperturm, dobro podnose nedosttk hrne i vode, ko i prisustvo slbijih ntiseptinih sredstv kojim se ine unitvju klice koje izzivju truljenje. Pod vrlo nepovoljnim klimtskim uslovim mogu se odrti i po vie godin. U povoljnim uslovim, pri porstu vlnosti tl i temperture iz spore se ponovo rzvijju bkterije. Time se objnjv dugogodinji prekid kontinuitet i ponovno jvljnje nekih zrznih bolesti. Svojstvo d se uure i ngrde spore imju bcili- bkterije u vidu tpi esto se nlze u ivotnim nmirnicm. Gljive su jednostvne biljke, li n neto viem stepenu rzvoj od bkterij i rzmnovnje im je neto sloenije. Rzmnovju se sporm (plesni) i pupljenjem (kvsci). Pupljenjem n eliju roditelju izrst drug elij u obliku pupoljk koji se ksnije odvoji. Njjednostvnije gljive su lgice kojim je z rzmnovnje neophodn vod. Tkv gljiv je i peronospor vinove loze. Meutim, od svih gljiv z industriju smim tim i z promjene kvlitet u trnsportu robe, znjno je prouiti kvsce i plesni. Kvsci- kveve gljivice su jednoelijske biljke koje rzlu eer n lkohol i ugljendioksid. Alkoholno vrenje je vrlo sloen biohemijski proces koji nstje djelovnjem kvevog ferment, cimze. Kvsci prevode u lkohol monoshride: glukozu, fruktozu, mnozu i glktozu; li prevode tkoe i dishride: shrozu, mltozu i lktozu, smo ih prethodno

hidrolizom prevedu u monoshride, zhvljujui tome to posjeduju i z ovj biohemijski proces odgovrjue fermente. Plijesni su vieelijske biljke koje se rzvijju iz spor. Imju oblik rzgrntog konc. Skupljju se u vee nkupnine n povrini orgnskih mterij n kojim stvrju bijele, sive i zelene prevlke. Z rzvoj im ne odgovrju zrne i svjetle prostorije, ve tmn i vln mjest. Zto se mogu vidjeti n vlnom hljebu, itu, siru, n zidovim podrum, n vlnoj mbli od hrtije ili tekstil itd. Proizvodi npdnuti plijesnim dobijju krkteristin ukus i miris. Nekd se odreene vrste plijesni k nmjerno uslove pri zrijenju rznih vrst sirev i drugih proizvod. Treb isti posebn znn plijesni u medicini. Zhvljujui ljekru Flemingu koji je otkrio prvi ntibiotik- pencilin- izdvojen je iz plijesni tzv. Pencillium notatum, suzbijen su mnog oboljenj kod ljudi. Ksnije su dobijeni i drugi ntibitioci: streptomicin, ueromicin, termicin, neomicin itd. Upotreb penicilin ko i drugih ntibiotik bzir se n njihovoj sposobnosti d sprijevju ivotne procese mnogih mikroorgnizm tko sitnih d se ne mogu ni ispitti, ko to su virusi. Virusi su ivi orgnizmi njsitnijih dimenzij i zto nisu poptuno proueni. Krkterie ih izrzito mli orgnizm koji se ne moe vidjeti pod mikroskopom, ztim, svojstv ivih bi i izzivnje stvrnj ntitijel. Smtr se d virus im svud u prirodi i d izzivju pojvu pojedinih bolesti: grip, djeiju prlizu, bijesnilo, boginje i dr. Virusi grupe su njbolje proueni i konsttovno je d se uglvnom prenose hrnom. Zkljuk moe biti d se mikroorgnizmi njee uzronici kvrenj lko kvrljivih ivotnih nmirnic i drugih slinih proizvod. Stog, osjetljiv rob n promjenu kvlitet, mor se ztiti od djelovnj mikroorgnizm njihovim unitvnjem ili pk uvnjem proizvod u uslovim koji su nepovoljni z rzvoj i djelovnje mikroorgnizm. Mikroorgnizmi se mogu unititi: zgrijvnjem n visokoj temperturi, zrenjem ili dodvnjem proizvodu tkvih mterij koje ih unitvju. Ztim, nepovoljnim uslovim z rzvoj kd su: mli sdrji vode u proizvodu, suv vzduh i nisk tempertur u sklditim ili trnsportnim vozilim. Meutim, djelovnje bkterij i gljiv moe biti i koristn. Tko se, pored kvsc z dobijnje lkohol, piv i pekrskog kvsc; u industriji upotrebljvju odgovrjue bkterije z dobijnje siret iz lkohol; z dobijnje mlijene kiseline iz mlijenog eer; odgovrjue plijesni z dobijnje limunske kiseline iz eer. 6.1.2. Biohemijske promjene n robi. Ove promjene izzivju fermenti ili enzimi koji su sstojk smih proizvod, posebno ivotnih nmirnic. Uticjem ferment odvijju se rzliiti hidrolitiki, oksido-reduktivni i drugi procesi koji mogu d dovedu do djelimine ili potpune rzgrdnje hrnljivih sstojk. Ove promjene dovode do promjene izgled robe, pogorvju miris, ukus i konzistenciju nmirnic ktkd nmirnic postje neupotrebljiv p k i tetn z zdrvlje. Tko se nestruno uvnim i trnsportovnim proizvodim mijenj kvlitet: svjee meso se upli, mst i mslc uegnu, voe prezri, itrice, krompir i luk proklijju itd. Biohemijske promjene ivotnih nmirnic mogu se sprijeiti unitvnjem ferment ili suzbijnjem njihovog djelovnj. Unitvnje ferment postie se zgrijvnjem n temperturm iznd 65C, dok se uvnjem nmirnic n dovoljno niskim temperturm djelovnje ferment moe prktino potpuno eliministi. Biohemijske promjene ivotnih nmirnic ne morju uvijek biti tetne. Nekd su k i poeljne jer dju nov, ponekd k i bolj svojstv proizvodim. Tkve promjene su zrijenje ili fermentcije. Ovkvim biohemijskim procesim pripdju zrijelj mes i sir, nkndn zrijenj vo, ili fermentcij kfe, kko itd. Fermenti ili enzimi predstvljju orgnske ktliztore koji omoguvju d se svi biohemijski procesi u orgnizmim odvijju pri reltivno niskim temperturm. Ti bioloki ktliztori nstju u biljnim i ivotinjskim orgnizmim i sstvni su dio ivih elij u kojim se nlze koloidno otopljeni. Lue ih rzni mikroorgnizmi ko i lijezde s unutrnjim luenjem

ovjeijeg i ivotinjskog orgnizm. Pri hidrolizi s jkim kiselinm dju smjee mino kiselin, iz eg se lko zkljuuje d su po sstvu bjelnevine. Pri jem zgrijvnju, iznd 60C, fermenti se rspdju i gube mo djelovnj. Z svki ferment postoje optimlni uslovi pod kojim je on njktivniji. Od tih uslov njvnij je tempertur, ztim, kiselost, koncentrcij ferment itd. Z svki biohemijski proces postoje odreeni fermenti, djelovnje ferment nije ogrnieno smo n odreeni biohemijski proces ve i n odreenu supstncu. Fermenti djeluju u veom velikom rzrijeenju. Tko, n primjer, invertz hidrolizir shrozu n glukozu i fruktozu ve pri rzrijeenju 1: 200.000. Ime ferment grdi se tko to se n dio imen rekcije koju izziv ili n ime jedinjenj koje se djelovnjem ferment mijenj, dod nstvk z. Smo neki fermenti ko tripsin i pepsin, zdrli su ime koje su im dli njihovi pronlzi. Njpozntiji fermenti su: milz, jer pome rzlgnje skrob; protez, jer vri rzlgnje bjelnevin; lipz, z rzlgnje veze izmeu glicerin i msnih kiselin u procesu vrenj eludc. Iko fermenti ne ulze u sstv produkt ije su stvrnje ktlisli, oni se neprestno troe u procesim izmjene mterije u orgnizmu, zto ih on mor neprestno stvrti. Ulog ferment u ishrni je vrlo velik, jer kod probve rzgruju komplikovne sstvne dijelove hrne n jednostvnije, od ovih se izgruju mterije koje su potrebne orgnizmu, ili ih potpuno oksidiu kiseonikom u ugljen-dioksid i vodu. Vein od biohemijskih promjen moe nstti i izvn ljudskog orgnizm bez sudjelovnj ferment, li te promjene td nstju tek n zntno viim temperturm, ponekd je potrebno upotrijebiti i vii pritisk. Meutim, uz fermente ovi procesi se vre pri blgim uslovim kkvi su u orgnizmu ivih bi. 6.1.3. Ostli uzronici promjene kod lko kvrljive robe. Ostle promjene u odnosu n mikrobioloke i biohemijske promjene kod lko kvrljivih proizvod mogu biti veom rzliite zvisno od uzrok njihovog nstnk. Te promjene mogu pripdti i hemijskim i fizikim promjenm. Hemijskim, kd promjene nstju bez posredovnj ferment, p su tete n proizvodu mnje izrene. Fizikim, kd se mijenjju orgnoleptik svojstv ivotnih nmirnic zbog omeknj i uvenu vo i povr zbog gubitk vode iz proizvod spontnim suenjem, ili, promjene nstle zbog djelovnj vlge iz vzduh pri sklditenju ili trnsportu robe. Ostle promjene kvlitet lko-kvrljivih proizvod izzivju: djelovnj sopstvenih kiselin u proizvodim; mogue rekcije izmeu sstojk upkovnog proizvod i sstojk mterijl mble; djelovnj insekt i grinj (itni moljci, vrst mlih leptir ije lrve grizu zrnevlje it, nroito po mbrim); fiziko-mehniki uticji posredovni suenjem, smrzvnjem, trenjem, pritiskom, udrom i t.sl.; zgivnj proizvod strnim mterijlim itd. Poznto je d odreeni sdrj kiselin mor biti prisutn kod gotovo svih ivotnih nmirnic. Od orgnskih kiselin u nmirnicim biljnog porijekl zstupljene su njee: jbun, mlijen, vinsk i limunsk, u hrni ivotinjskog porijekl mlijen kiselin. Od minerlnih kiselin u proizvodim njee im fosforne kiseline. Povenje sdrj kiseline u nekom proizvodu iznd normlnog iznos znk je ili strosti proizvod, ili nstllih promjen u njemu, jednom rijeju, znk je loeg proizvod. Meutim, nekim nmirnicm se kiseline nmjerno dodju ili se procesom vrenj u smoj hrni stvrju. To se koristi kod konzervirnj hrne. Dodtkom siretne kiseline konzervirju se krstvci, pprike, riblje meso itd. procesom vrenj uz nstjnje kiseline konzervir se kupus u vidu kiselog kupus.

6.2. Uticj uslov sklditenj i trnsport n lko-kvrljivu robu. Neeljene promjene kvlitet ivotnih nmirnic mogu se odvijti bre ili sporije ne smo zvisno od svojstv nmirnic i rzmtrnih do sd uzronik kvrenj, ve i zvisno od uslov uvnj i trnsport gdje treb posebno nlizirti uticj vzduh, u odnosu n njegov sstv, vlgu i temperturu. ) Sstv vzduh gdje je zntn sdrj kiseonik pome neke procese kvrenj kod nmirnic. Moglo bi se zkljuiti d bi nedosttk kiseonik u tmosferi skldit ili trnsportnog vozil sprevo neke procese kvrenj proizvod, li, n lost, ne sve, jer bi se omoguili neki drugi procesi do kojih ne dolzi kd je prisutn kiseonik u vzduhu. Kd se sve rezimir ipk je bolje koristiti vzduh s kiseonikom, s tim to je povoljno z potrebe hldnj vzduhu dodti nekoliko procent ugljen-dioksid, kko bi se proces oksidcije jko usporio. b) Vlg bilo d je prisutn u povenom procentu u vzduhu ili smom proizvodu, posebno moe nepovoljno d utie n promjenu kvlitet lko-kvrljivih rob. Vzduh sdri uvijek neku koliinu vodene pre. Velik vlnost vzduh fvorizuje rzmnovnje mikroorgnizm i ktivnost ferment, ztim, koroziju metl i niz drugih promjen n proizvodim. Njee proizvodim odgovr u sklditu i tokom trnsport vzduh s to mnjim procentom vlge. Meutim, poljoprivrednim proizvodim, ili, svjeem vou i povru, svjeem mesu, sirevim i drugim slinim proizvodim potrebn je ve vlnost kko ne bi dolo do suenj, svenu, i drugih promjen kvlitet robe. Vlnost vzduh moe se izrziti u psolutnim jedinicm : brojem grm vlge n 1 kg suvog vzduh ili brojem kilogrm vlge u 1 m3 vlnog vzduh. Stog, psoutn vlnost vzduh, Waps , pokzuje koliko grm vodene pre sdri 1 kg suvog vzduh ili koliko kilogrm vodene pre sdri 1 m3 vlnog vzduh n dtoj temperturi. Izmeu temperture i vlnosti vzduh postoji odreen meuzvisnost. Ako se vzduh mle vlnosti dri u ztvorenoj prostoriji u dodiru s vodom, vod e postepeno isprvti i vlnost vzduh e se povevti sve dok se vzduh ne zsiti vodenom prom. Bez dlje promjene temperture tkv vzduh ne moe primiti vie vlge, p se nziv zsien vzduh. Ako bi se zsieni vzduh zgrijo, posto bi ponovo nezsien, odnosno, sposobn d primi novu koliinu vode. Koliin vlge u vzduhu zsienom vlgom n dtoj temperturi nziv se mksimln vlnost, Wmax. Zsieni vzduh vlgom moe nstti iz nezsienog i bez povenj vlnosti, li pod uslovom d mu se snizi tempertur. Apsolutn vlnost je z prksu nedovoljn podtk z ispitivni vzduh jer ne kzuje d li je vzduh zsien vlgom ili nezsien, njmnje se vidi koliki je stepen zsienosti vzduh. Zto se u prksi z ocjenu vlnosti vzduh usvjju reltivne vlnosti, Wrel. Reltivn vlnost je odnos psolutne vlnosti ispitivnog vzduh i psolutne vlnosti zsienog vzduh iste temperture ili : Wrel = 100 [%]

N urejim z mjerenje vlnosti vzduh higrometrim reltivn vlnost se direktno oitv. Njjednostvniji higrometr ko glvne dijelove im: ljudsku kosu, kzljku i bdrenu sklu. LJudsk kos ko i druge mterije veom je higroskopn i z rzliku od veine higroskopnih mterij, prilino se jednolino produv s porstom vlnosti okolnog vzduh. Ove promjene duine zvisno od vlnosti vzduh prenose se kzljkom n bdrenu sklu, n kojoj se direktno oitv reltivn vlnost vzduh. Nisk ko i prevelik reltivn vlnost vzduh nije povoljn z sklditenje i trnsport robe. Z svku vrstu robe postoji optimln reltivn vlnost vzduh pri kojoj se rob njbolje

uv. Pri nioj reltivnoj vlnosti vzduh u sklditu, ili trnsportnom vozilu, dolzi do isprvnj vode iz proizvod i gubitk u teini, npr. kod mes, vo i povr. Iz vzduh s visokom reltivnom vlnou kondenzuje se vlg n robu, povev joj vlnost i nstju povoljni uslovi z rzvoj mikroorgnizm. Z mjerenje vlnosti vzduh mogu se koristiti i instrumenti n bzi mjerenj tke rose tzv. psihrometri (Slik 73). On se sstoji od dv istovjetn vertiklno postvljen termometr. Jedn od termometr pokzuje temperturu okolnog vlnog vzduh ko vrijednost t1, dok je donji dio drugog termometr obvijen rstresitom tkninom iji je krj zronjen u sud s vodom, tko d je tknin stlno nkven i im mksimlnu vlnost. S ovlene tknine stlno isprv vod i hldi obvijeni termometr p e ovj pokzivti niu temperturu vrijednosti t2. Konn vrijednost reltivne vlnosti vzduh izrv se pomou tblic koje su sinjene n osnovu rzlike tempertur t1 i t2. Slik 73. Psihrometr Posljednjih godin modern higrometrij je obezbjedil primjenu svrenijih urej z kontrolu reltivne vlnosti vzduh ili vlnosti drugih gsovitih mterij. Jednostvni higrometri nisu mogli d prue kontinuirno i pregledno prenje sdrj vlge u vzduhu ve su pomou njih vren smo pojedinn odreivnj. Dns se mjerenj mogu obvljti gotovo u trenutku i kontinuirno s tnou od 1% reltivne vlnosti ili 1C tke rose. Istom brzinom i tnosti mogu se mjeriti k i sdrji vlge u rznim tenostim, prkstim proizvodim i grnulm, upotrebljvju se i z nlizu zemnog ulj, sstv plstinih ms, ko i kod rstuih biljk. Slik 74. Higrometr Stog, higrometri imju kljunu ulogu u proizvodnji gsov, plstinih ms, hemiklij, derivt zemnog ulj, hrne i posebno pri sklditenju i trnsportu robe. Pomou higrometr se mjere reltivne vlnosti vzduh od 0 do 100 %, ko je potrebno i preko tog intervl, to je sluj z potrebe nekih pogon. Higrometri z kontinuirno mjerenje reltivne vlnosti vzduh ko i vlge u proizvodim bzirju se n tri osnovn princip: elektrolitikom, s hlenim ogledlom i kpcitetom. Elektrolitiki higrometri se upotrebljvju z mjerenj niskih nivo vlge, higrometri s hlenim ogledlom z visoke nivoe vlge, dok kpcitetni higrometri pokrivju ob podruj. Elektrolitiki higrometri imju eliju u kojoj se vlg iz pripremljenog uzork vzduh ili nekog drugog gs rzle n sstvne dijelove i upotrebljv z stvrnje elktrine struje koj je srzmjern nivou prisutne vlge u uzorku. Ovkv higrometr im nedosttk to elij im ogrnien vijek trjnj, odreen je kumultivnom koliinom mjerene vlge. Proizvo uvijek ozni oekivni vijek elije, li to je smo nominln brojk jer nlost krj elije nije odmh uoljiv. Higrometri s hlenim ogledlom, slino psihrometru, mjere tku rose kontrolom temperture povrine hlenog ogledl. Tkvo mjerenje zvisi od temperturskog grdijent sredstv z hlenje i mterijl od kojeg je ogledlo i, opte reeno ov metod je prihvtljiv smo z mjerenje vlge kod uzork vlnijih nego to je to sluj kod odreivnj tke rose n -45C, jer je koliin vodene pre ogrnien kod ispitivnih uzork ispod te temperture.

Kpcitetni higrometri koriste osjetljivi senzor iji kpcitet zvisi od koliine prisutne vodene pre u ispitivnomuzorku vzduh. Senzori rde n principu promjene elektrinog kpcitet, t promjen nstje prodirnjem vode u mikroskopski tnk dielektrini sloj. Sloj psorbuje smo vodu neosjetljiv je n oneienj i ztrovnj. Dielektrini sloj, ustvri, pltirni sloj zlt, zbog nezntne debljine (od sveg 10 mikron) reguje veom brzo n prisustvo vodene pre, te dolzi do njene kondenzcije. Pore presvuene zltom djeluju ko filtr, tj. proputju vodu zdrvju prinu. Zni, plo kondenztor nprvljen od ovkvog filtr dovodi do promjene elektrinog kpcitet. Neosjetljivost senzor u odnosu n neistoe objnjv se injenicom d molekuli vei od molekul vode ne mogu d prodru u dielektrikum. Senzor je dio u strujnom kolu koji rdi n odreenoj frekvenciji i proizvodi elktrini signl srzmjern promjeni kpcitet. Tj signl ulzi u instrument higrometr koji im okrenut nvoj ili u digitlni izlz i direktno pokzuje oitvnje nivo vlge, moe biti i ulz u urej z biljeenje podtk ili ulz u runr z dlje nlize. Proizveden su dv tip kpcitetnih higrometr: visokofrekvetni i niskofrekvetni. Niskokpcitetni imju visokofrekvetni osciltor koji registruje ssvim mle promjene u senzoru. Nedosttk ovih urej je nedovoljn stbilnost senzor. D bi se obezbjdil stbilnost senzorim nprvljeni su visokokpcitetni higrometri koji koriste niskofrekvetne osciltore (s frekvencijm od 50 do 60 Hz), pri emu se troi mnje elektrine struje od sijlice jine 60 W. Primjen niske frekvencije omoguv d kbel izmeu higrometr i senzor bude k i do 300 metr, ko je potrebno kontrolisti vlnost vzduh n tkvim udljenostim. Poreenj rdi, treb isti d je kod primjene niskokpcitetnih higrometr s visokom frekvencijom potrebno skrenje kbl. Njve prednost niskofrekvetnih higrometr je u neogrnienoj primjeni senzor. Neki senzori su kod ispitivnj pokzli neprekidn rd u trjnju od 20 godin. Ztim, pojv kvr n ovim higrometrim je odmh uoljiv. Jedn britnsk firm konstruisl je vieknlski nliztorski higrometr koji utomtski ndgled nivoe vlnosti vzduh n nekoliko mjest. Stndrdni higrometri se proizvode ko estoknlni i etveroknlni, li se po elji mogu dobiti i vrijnte koje odgovrju bilo kojem broju mjest. Slik 75. Vieknlski nliztorski higrometr Mjerno podruje poinje ispod milionitog dijel u suvom vzduhu ili ispiitivnom gsu i ide do tke zsienj pri bilo kojoj temperturi do 100C i od 0 do 100% reltivne vlnosti. Osjetljivi dijelovi senzori- se postvljju n mjestim ispitivnj spjju se s higrometrom koksijlnim kblom dugim i do 300 metr. Kontrol moe biti u trenucim ili tokom odreenog vremen. Rezultti se pojvljuju n skli, ko je potrebno moe se prikljuiti registrtor koji dje pismene podtke. Isto tko higrometr se moe opremiti lrmnim kontktim i relejim s oprugom, podeenim d rde n bilo kojem mjestu gdje je vlnost pretjerno jk. Pri normlnim uslovim rd rdni vijek vieknlskog higrometr je 10 godin. Higrometri mogu imti ko je potrebno pored relej z lrm i urej z zustvljnje proces ko nivo vlnosti pree dozvoljenu vrijednost n mjernom mjestu. Primjen kpcitetnih higrometr je mogu i kod odreivnj sdrj vlge u tenostim, ko to je sluj kod tenih goriv, hidrulinih tenosti i ulj z podmzivnje. Mjerenje vlge u tenostim je nlognu mjerenju reltivne vlnosti vzduh, s tim to je skl bdrenj d se oitv reltivn zsienost uzork vlgom. D bi se dobile koliinske vrijednosti, potrebno je znti nivo zsienj ispitivne tenosti pri temperturi mjerenj uzork higrometrom. v) Tempertur vzduh ili proizvod im veliki uticj n uvnje i trnsport ivotnih nmirnic ili lko-kvrljivih proizvod. ivotne funkcije se pri temperturm izmeu 20C i

40C prilino brzo odvijju p se hrnljive mterije brzo troe i rob klir. Nzneni temperturski intervl, podsjetimo se, povoljn je z rzvoj mikroorgnizm. N temperturm iznd 60C poinje rzgrdnj ferment isto tko mnogi mikroorgnizmi ne mogu opstti. Z unitvnje spor potrebne su temperture i do 120C. Meutim, povevnjem tempertur ubrzvju se hemijski procesi: rzgrdnj vitmin i dr. Zto se ivotne nmirnice ne smiju dugo zgrijvti. Vie temperture izzivju i odreene fizike promjene n nmirnicim, te i to treb uzeti u obzir. Vein promjen n lko-kvrljivoj robi mnogo sporije se odvij n niskim temperturm. Meutim, neke ivotne nmirnice n temperturm ispod 0C ili k ispod +4C trpe zntne fizike promjene ime im se umnjuje kvlitet. Stog, treb obezbjediti uslove sklditenj i trnsport koji e sprijeiti promjene n lko-kvrljivoj robi. Obzirom n veliki broj moguih promjen, ne postoje univerzlne metode uvnj robe kojim bi se mogl ztititi rob od svih moguih tetnih promjen. Zto se primjenjuje ztit prvenstveno od onih tetnih promjen koje joj nnose njvie tete, ili kombinovno primjenom vie metod. 6.3. Metode uvnj lko-kvrljive robe. Kko njvie tete veini ivotnih nmirnic nnose mikroornizmi svojim fermentim, ko i fermenti u smim ivotnim nmirnicm, to se metode uvnj robe od kvrenj bzirju n sprijevnju njihovih djelovnj. Mikroorgnizmi i fermenti mogu se unititi : psterizcijom, blnirnjem, sterilizcijom, zrenjem i upotrebom konzervns. NJihovo djelovnje moe se ogrniiti tko d se ivotnim nmirnicm mijenj sstv: suenjem, koncentrcijom, kiseljenjem, soljenjem itd. ili pk uvnjem n niskim temperturm. uvnje ivotnih nmirnic od promjene kvlitet je sloen problem jer pored eliminisnj uzronik kvrenj treb pziti d se primjenjenim metodm ne izmjene energetske i bioloke vrijednosti nmirnic, ko i orgnoleptike osobine proizvod. Odgovrjuim metodm nmirnice se mogu uvti u svjeem, poluprerenom i potpuno prerenom stnju. Metode uvnj zvise i od vremen trjnj uvnj robe. Tko se psterizovne ivotne nmirnice mogu uvti smo nekoliko dn, sterilizovne i nekoliko godin. Metode uvnj lko-kvrljive robe od kvrenj dijele se n fizike i hemijske. U fizike spdju: psterizcij, blnirnje, sterilizcij, hlenje i smrzvnje, suenje, koncentrcij, zrenje, filtcij itd. U hemijske metode spdju: soljenje i slmurenje, kiseljenje, dimljenje, eerenje (slenje), primjen hemijskih konzervns itd. 6.3.1. Fizike metode uvnj lko-kvrljive robe. Ovim metodm se primjenjuju fizike promjene ivotnih nmirnic kko bi dolo do unitenj ferment ili mikroorgnizm ili onemoguilo njihovo djelovnje. 1. PASTERIZACIJA ili privremeno konzervirnje proizvod toplotom, primjenjuje se uglvnom z uvnje tenih nmirnic u prvom redu mlijek, ztim, vonih sokov, vin, piv i sl. Proizvodi koji su teni krtko vrijeme se zgrijvju n 65 do 100C, pri emu se sigurno unite ptogeni mikroorgnizmi i vein ferment. Psterizcijom se kod kiselih tenosti, ko to su voni sokovi unite k i spore i nmirnice dugo trju. Uink je slbiji kod psterizcije slbih kiselih i neutrlnih nmirnic, ko to je sluj kod mlijek. Poslije psterizcij mlijek kod mlijek ostju tzv. terfomilni mikroorgnizmi (postojni i iznd 70C) i spore iz kojih se pri povoljnim uslovim mogu rzviti ponovo mikroorgnizmi. Rzlikuju se dv tip psterizcije: ) Nisk psterizcij proizvod se zjedno s mblom (bocm, kntm i sl.) zgrijv oko 30 minut n 60C- 65C i b) Visok psterizcij proizvod protie kroz psteriztore te proces trje zntno kre vri se n 75C- 80C. Psterizcijom ostju nepromijenjen orgnoleptik svojstv proizvod, ukoliko je obvnjen u to krem vremenskomm periodu n potrebnoj temperturi. Obzirom n to, moderni

psteriztori se grde tko d kroz njih tenost protie u tnkom sloju, nekd kroz cijevi nekd kroz uplje metlne ploe. Noviji postupci psterizcije primjenjuju se u mljekrskoj industriji, pri emu se mlijeko zgrijv n visokoj temperturi od 140C do 150C, li z veom krtko vrijeme tzv. uktrbrzo zgrijvnje. Postupk se nziv uperizcij, podrzumjev ubcivnje pregrijne vodene pre u mlijeko, pri emu se on brzo zgrije i ov tempertur dri 2,4 sekunde. Pri ovome se jedn dio pre kondenzuje u mlijeku, vik pre se oduzim uprvnjem u vkuum-prtu. Mlijeko se ztim hldi i rzliv n tetrpk minm im trjnost do 2 mjesec, dok je obin psterizcij dvl trjnost od 48 sov. 2. BLANIRANJE se nikd ne primjenjuje ko jedinstven metod uvnj lko-kvrljive robe, nego obino prethodi drugim metodm uvnj. Njee se primjenjuje prije metod sterilizcij odnosno, prije trjnog konzervirnj nmirnic, nroito vo i povr, d bi se proizvodi suvli od kvrenj prije nego se izvri sterilizcij. Blnirnje se izvodi tko d se prethodno sortirne vrste vo i povr izlu direktnom djelovnju pre u trjnju od 0,5 do 2 minute; ili stvljju se u kljulu vodu u trjnju od 5-15 minut. Ako se blnirnje izvri n vrijeme, proizvod e i ksnije suvti lijepu boju. 3. STERILIZACIJA je postupk trjnog konzervirnj nmirnic u hermetiki ztvorenim limenkm ili stklenkm, zgrijvnjem n temperturi od 100C do 121C, kojim se unite fermenti, mikroorgnizmi i spore u proizvodu. Pod pojmom sterilizcije u irem smislu podrzumjev se uopte unitvnje mikroorgnizm bilo kojim postupciim. Isto tko, esto se z sterilizciju upotrebljv termin konzervirnje proizvodi sterilizcije nose nziv konzerve. Ipk, treb imti n umu d termin konzervirnje u svom irem znenju podrzumjev uvnje, ztitu proizvod. Tempertur sterilizcije postie se n rzne nine: toplim vzduhom, vodenom prom pod pritiskom u utoklvim ili kuvnjem u vreloj vodi. Tempertur sterilizcije zvisi od tog u kkvoj je mbli proizvod: stklenoj ili metlnoj, ko iod sopstvene kiselosti upkovnog proizvod. U je kiselim nmirnicm zjednikim djelovnjem zgrijvnj i sopstvene kiseline u proizvodu se unite svi mikroorgnizmi i spore k i ispod 100C, dok slbo kisele i neutrlne nmirnice treb zgrijvti i do 126C. Vrijeme zgrijvnj zvisi od veliine mble i od konzistencije sdrine. Njsporije se zgrijvju proizvodi oblik psti njbre tenosti. Limenk od 1 litr grije se 30-80 minut i z njeno hlenje utroi se jo oko 10 minut. U toku sterilizcije gsoviti sstojci nmirnic, ko i vzduh zosto u limenki zbog nepotpunog punjenj, zgrijvnjem se ire i mogu izzvti deformciju limenke, bombu, ko i nkndno kvrenje nmirnice. D bi se to sprijeilo, npunjen mbl se prije i u toku zgrijvnj dri pod vkuumom. Poslije sterilizcije potrebno je nsumice izbrti nekoliko uzork limenki koje se uvju dvije nedjelje n oko 37C. Ako sterilizcij nije bil dobro izveden dolzi do brzog rzvoj mikroorgnizm i rzgrdnje sdrj limenki. Moe pri tome, iko ne mor, doi do pojve bombnosti. Meutim, ni pojv bombe nije sigurn znk d sterilizcij nije dobro izveden. Bomb moe nstti i ukoliko je lim od kojeg je ninjen limenk bio slbo ztien od korozije, jer td dolzi do hemijske rekcije metl s kiselinom iz nmirnice, pri emu se rzvij vodonik i deformie, zbog povenog pritisk, smu limenku. Pored limenki z sterilizciju se koristi i stklen mbl ninjen od termiki otpornog stkl. 4. HLAENJE I SMRZAVANJE su idelne metode uvnj ivotnih nmirnic jer su primjenljive i pri sklditenju i pri trnsportu lko-kvrljive robe. Prv velik hldnj s indirektnim hlenjem mes primjenom vjetkog vodenog led sgren je u ikgu 1878. godine, ve 1881-1883. podignute su velike hldnje z meso u Londonu, Bremenu i Vizbdenu. Pored mes, ubrzo se prelo i n hlenje drugih nmirnic.

Dlji rzvoj je doveo do primjene smrzvnj mes, jer je 1880. godine prvi put uinjeno d iz Argentine i Austrlije stigne u Evropu smrznuto meso. Rzvoj trnsport robe u smrznutom stnju je bio usporen jer zhtjev d se obezbjede odgovrju trnsportn sredstv, skldit i oprem. Prv vrijednost trnsport smrznute robe sgledn je tek 1925. godine u SAD, poslije rt u Engleskoj, vedskoj i NJemkoj. Izvori hldnoe mogu biti prirodni i vjetki, s tim to prirodni mogu d poslue smo u odreenim periodim godine. Hldnje z uvnje i sklditenje lko-kvrljive robe koriste ko izvore hldno njee (prethodno prevedene u teno ili vrsto stnje) gsove, koji pri prelsku iz tenog u gsovito stnje, isprvnjem troe zntne koliine okolne toplote. Te osobine imju: monijk, ugljen-dioksid, sumpor-dioksid, metil-hlorid, freon i dr. Sutin proizvodnje hldnoe sstoji se u tome d se gs hlenjem i sbijnjem (likvefkcijom) prevede u teno stnje, ztim, prevede u drugu komoru gdje mu se pritisk smnji omogui njegovo isprvnje uz oduzimnje toplote iz okoline. Zto su osnovni dijelovi urej z hlenje: kompresor, kondenztor i ispriv. Kompresor usisv gs iz ispriv i nizmjeninim sbijnjem i hlenjem prevodi tj gs u tenost- kondenzuje se gs. Ten gs se prevodi u ispriv gdje isprvnjem obezbjeuje snienje temperture, odnosno, hlenje. Ispriv se sstoji iz niz cijevi koje se mogu nlziti u smoj prostoriji z hlenje lko-kvrljive robe ili prolze kroz bsen ispunjen rstvorom neke soli d bi se dobil kuptil niske temperture tzv. rshlen slmur. Ovko rshlen slmur moe se pumpm prevoditi cijevim kroz komore z hlenje robe ili kroz cijevi hldnjk z hlenje vzduh koji treb d struji kroz komore s prvilno sklditenom robom. Kod hlenj lko-kvrljive robe treb uzeti u obzir sdrj vlge ili drugih tenih sstojk u proizvodu, d bi temperture hlenj bile iznd temperture tke mrnjenj tih tenosti. Ako je teni sstojk u proizvodu vod, hlenje mor biti u intervlu od 0C do +4C, odnosno z iri intervl moe se uzeti od -5C do +13C. Hlenjem se smo usporv proces kvrenj proporcionlno snivnju temperture. Usporvnje je zntno kd se tempertur snizi z 10C, ime se brzin kvrenj smnjuje z dv do tri put u odnosu n poetne uslove. Pri hlenju lko-kvrljive robe potrebno je pored stlne kontrole temperture obrtiti pnju i n veliinu reltivne vlnosti vzduh. Optimln vrijednost reltivne vlnosti vzduh zvisi od osobin hlene ivotne nmirnice, kree se izmeu 85-95%. Zdnjih godin s dodtkom ugljen-dioksid u tmosferu hldnj zntno smnjuje djelovnje kiseonik u vzduhu p se pove trjnost ivotnih nmirnic u hldnjm. Ipk, rshlen rob se uv reltivno kre vrijeme u odnosu n smrznuto stnje, to zni, z nekoliko dn do nekoliko nedelj zvisno od proizvod. Zto hlenje robe ne podrzumjev konzervisnje nmirnic ve smo odreeni nin ztite pri sklditenju i trnsportu lko-kvrljivih rob. Temperture hlenj vnijih ivotnih nmirnic Nziv proizvod meso rib ostrige rkovi mlijeko svjee mlijeko psteriz. umnce jjet bjelnce pomornde jbuke bnne nezrele bnne zrele C Nziv proizvod C

kruke oko -1 oko -1 oko -2 oko -2 -0,56 do -0,53 oko -0,57 oko -0,54 oko -0,45 oko -2,2 oko -2,0 oko -1,0 oko -3,4 -2,2 do -2,8 jgode mline ribizle trenje groe grk krstvci krompir kelj lubenice slt spn prdjz oko -1,2 oko -0,9 oko -1,0 oko -2,4 oko -2,4 oko -1,0 oko -0,8 oko -1,7 oko -0,4 -1,7 do -2,0 oko -0,5 oko -0,8 oko -0,9 Z uvnje ivotnih nmirnic u trjnju od pet dn u hldnjcim dominstv potrebne temperture su: mslc mlijeko i pvlk sir jj +7 do +10 +4,5 do +7 +10 do +13 +3 do +7 svjee meso suvo meso svje rib

prdjz +3 do +5,5 +4,5 do +10 -1 do + 1,7 +1,7 do +4,5 BRZO SMRZAVANJE podrzumjev ohlenje lko-kvrljive robe n niske temperture od -30C do -40C, pri emu se vei dio vode u proizvodu smrzne. Dlje se mor obezbjediti uvnje robe u duboko hlenim sklditim n -18C do -25C do s upotrebe. Tempertur pri kojoj poinje smrzvnje vode u ivotnim nmirnicm biljnog i ivotinjskog porijekl zvisi od vrste nmirnice i od koncentrcije tenih sstojk u njoj. Smrzvnje veine ivotnih nmirnic poinje izmeu -0,5C do -3C. Kd se jedn dio vode u proizvodu smrzne, koncentrcij ostlih tenih sstojk u proizvodu se povev, p se tempertur smrzvnj osttk vode snizi. Njvei dio vode smrzne ve kod -10C, n -30C prktino je smrznut sv vod osim one koj je koloidlno vezn s bjelnevinm u elijskoj plzmi, to iznosi 0,4 g H2O po 1 grmu bjelnevin. Pored tog, ivotnim nmirnicm z smrzvnje dovoljn je tempertur od -18C do -20C. Tenost koj ispunjv meuelijski prostor im niu koncentrciju od tenosti u smoj eliji, zto se on poinje rnije smrzvti. Ako smrzvnje proizvod tee polko, vod iz elije prodire u meuelijski prostor, i tu nstju krupni kristli led koji rzrju tkivo nmirnice. D bi se to izbjeglo, smrzvnje se mor brzo izvesti. Smrzvnjem se zledi vod i u mikroorgnizmim koj je neophodn z njihov metbolizm, tko d se bkterije n temperturi nioj od -5C, kvsci i plijesni n temperturi nioj od -10C, ne mogu rzmnovti, poto se 60-90% prvobitno prisutnih mikroorgnizm smrzvnjem uniti. Meutim, poslije zgrijvnj drnjem proizvod n sobnoj temperturi i otpnj vode, preostli mikroorgnizmi, zbog rzorene strukture nmirnice, rzvijju se veom brzo i lko prodiru u unutrnjost proizvod. Zto se smrznute ivotne nmirnice poslije zgrijvnj mnogo bre pokvre od onih koje nisu bile zmrzvne i to je rzlog d ih treb odmh poslije prekidnj lnc hlenj brzo troiti. Zbog tog, jednom prekinut lnc hlenj ne smije se obnvljti ponovnim pokujem vrnj proizvod u hldnjk. Djelovnje ferment smrzvnjem se zntno usporv i ko se zmrznut nmirnic due vrijeme uv oni ipk mogu izzvti vee tete n proizvodu. Zto se prije smrzvnj nekih ivotnih nmirnic fermenti morju rzoriti posebnim postupkom. Postupk smrzvnj lko-kvrljive robe moe d se vodi : 1. lgno, 2. brzo i 3. munjevito. 1. Lgno smrzvnje se postie n tj nin to se proizvodi podvrgvju struji hldnog vzduh, koj postepeno sniv temperturu proizvodim njee postvljenim u reglim. Ovkvo smrzvnje obino trje 12 do 72 st, zvisno od vrste proizvod i njegove veliine, krupnoe. Zbog problem nstjnj krupnih kristl led, postupk lgnog smrzvnj se rijetko primjenjuje. 2.Brzo smrzvnje podrzumjev nglo hlenje lko-kvrljivih proizvod do odreenih tempertur. Nglo hlenje moe se obezbjediti primjenom jednog od sljedeih postupk: smrzvnjem u dtoj tenosti, smrzvnjem n hlenim policm ili smrzvnjem pomou hldnog vzduh. Smrzvnje u tenosti zbog dobrog prelsk toplote s nmirnice n rshlenu tenost je vrlo brz postupk. Proizvodi se smrzvju uronjvnjem u hldni vodeni rstvor kuhinjske soli ili eer, ili, u rstvor glicerin s lkoholom u vodi, jer su nmirnice ztiene vreicm od tnkih plstinih folij d im se ne bi izmjenio sstv. Smrzvnje n hlenim policm koristi urej

koji im izgled jednog veeg ormr s veim brojem pokretnih metlnih polic kroz koje struji slni rstvor ohlen n -30C do -40C. Proizvodi upkovni u mblu prlelopipednog oblik visine ne vee od 70 mm, izlu se hlenju i s gornje i s donje strne mble. Brzin smrzvnj zvisi od vrste i nin pkovnj, sstv proizvod i od rshlenosti smih polic. Nmirnice upkovne u pkete visine 70 mm mogu d zmrznu z 1-2 st. Smrzvnje hldnim vzduhom omoguvju ureji konstruisni z kontinurni i diskontinurni rd. Smrzvnje hldnim vzduhom ko univerzlni postupk moe se prilgoditi svkom obliku, veliini i ninu pkovnj, ko i smrzvnju neupkovnih ivotnih nmirnic. U kontinuirnim pogonim nmirnice se unose u prostor z smrzvnje n kolicim, beskrjnoj trci, ili pomou nekog drugog trnsportnog urej. Vzduh potrebn z smrzvnje prvo struji preko hldnjk hlenog protokom slne veom hldne vode. Ohlen vzduh s temperturm od -30C do - 40C provodi se preko ivotnih nmirnic. Trokovi smrzvnj hldnim vzduhom su neto vei od trokov smrzvnj prem drugim postupcim, li zbog drugih dobrih strn njvie se primjenjuje. Smtr se d je 60-70 % smrznutih proizvod u prosjeku zmrznuto ovim postupkom. 3. Munjevito smrzvnje ko postupk poinje s primjenom u novije vrijeme. Podrzumjev unoenje svjeih ivotnih nmirnic u bezvzduni prosor vkuum, pri emu vod iz nmirnice nglo ispri. Z isprvnje vode iz proizvod troi se odreen koliin toplote sme nmirnice, usljed eg se on hldi. Nedosttk ove metode je skupo urej u kojim se postie ovkvo smrzvnje. Smrzvnje ivotnih nmirnic vri se u velikim industrijskim hldnjm, koje mogu biti : ) u mjestu proizvodnje ili sbirne, b) u potrokim centrim (distibucione ili konzumne), v) terminlne ili eksportne i g) hldnje u industrijskim orgnizcijm; dok hlenje ili prethlenje nmirnic moe d se obvi u rshldnim sklditim ili odgovrjuim prevoznim sredstvim. Mnje koliine robe do trenutk prodje mogu se hlditi u rshldnim urejim trgovke mree. Osnovno prvilo z rukovnje hlenim ili smrznutim proizvodim je d jednom ohlenoj ili smrznutoj nmirnici ne smije d se pove tempertur sve do upotrebe nmirnice. Nroit pnj mor d se obrti n postupnje s smrznutim proizvodim. Svko, i njmnje povenje temperture, dovodi do promjene n proizvodu, koje se ne mogu otkloniti nkndnim snivnjem temperture. Npr. ko se nepnjom pove tempertur smrznutom grou s -18C n -10C, n grou e, ko se odmh ne upotrijebi, nstti tkve promjene koje se ne mogu otkloniti k ni nkndnim snivnjem temperture i do -40C. Koliko dugo e se ouvti smrznuti proizvodi zvisi od odrvnj potrebne niske temperture i rigoroznosti pridrvnj rshldnog lnc, koji se ne smije prekidti. Uslovi sklditenj nekih smrznutih proizvod : Vrst proizvod Tempertur u sklditu C Reltivn vlnost vzduh % Mksimln mogunost uvnj u dnim Govee meso u etvrtkm

Svinjsko meso u polutkm

Morske ribe- fileti

Mslo

Smrznuto povre

Smrznuto voe Smrznut gotov jel -10 do -12 -12 do -14 -18 do -20 -10 do -12 -12 do -14 -18 do -20 -10 do -16 -16 do -18 -18 do -21 -12 do -14 -16 do -16 -16 do -21 -14 do -16 -16 do -18 -18 do -21 -16 do -18 -18 do -21 -16 do -18 -18 do -21 90-95

 75-80 90-95 180 270 360 i dlje 150 210 360 90 180 270 90 180 240 270 360 540 360 420 270 420

Optimlni uslovi smrzvnj i uvnj lko-kvrljivih proizvod mogu biti rzliiti k i z istu vrstu ili sortu vo, jer se odredbe usvjju zvisno od proizvodnog podruj. Smtr se s nunog spekt d je smrzvnje njpogodniji metod konzervirnj njveeg broj ivotnih nmirnic. 5. SUENJE ili dehidrtcij, ubrj se u njstrije metode uvnj ivotnih nmirnic. Ve su stri egipni, izrelci i rbljni suili n suncu urme, smokve i groe, d bi se hrnili tokom dugotrjnih putovnj krvnim. Evropsko stnovnitvo suili je ribu, u Americi su suili meso bizon, losos, medvjed i drugih ivotinj. uvnje povr suenjem poinje poetkom 20. vijek. Suenjem se iz nmirnice odstrnjuje vei dio vode, p je oten rzvoj milroorgnizm, ogrnieno je i djelovnje ferment. ivotne nnmirnice, odnosno voe, povre, meso, rib itd. mogu se suiti n vzduhu, odnosno n suncu ili n surm pomou toplog vzduh ili infrcrvenih zrenj. Suenjem u surm zdrvju se orgnoleptik svojstv proizvod, mogu se suiti i nmirnice koje se n vzduhu i n suncu ne mogu osuiti, npr. jj, mlijeko, voni sokovi ili kd je dehidrtcijom potrebno proizvod prevesti u prh tehnologijom pulverizcije. Z suenje nmirnic upotrebljvju se rzliiti tipovi sur, njee su tunelske, komorne i rotcione. Mogu se koristiti i rsrivi ko i sure s vljcim. Z suenje vrstih nmirnic pogodne su tunelske i komorne sure, dok je z suenje tenosti dobro koristiti rsprive i sure s vljcim. Topli vzduh z potrebe sur se dobij strujnjem preko jko zgrijnih cijevi kroz koje tee voden pr ili topl gsn smje. Tunelske sure rde kontinuirno. N jedn krj tunel ulze kolic s reetkstim policm n kojim su sloene nmirnice, n drugi uvodi se u tunel zgrijn vzduh p je obezbjeeno protiv-strujno kretnje u tunelu. Komore sure rde diskontinuirno i mlog su kpcitet. Imju oblik ormr s veim brojem polic n kojim se sloe nmirnice. Topli vzduh dovodi se s dn ili s strne komore, njegovo kretnje kroz komoru reguliu ugrene pregrde. Rotcione sure upotrebljvju se z kontinuirno suenje rstresitih proizvod, ko to su itrice. Ov sur podrzumjev dugu cilindrinu posudu horizontlno i mlo ngnuto postvljenu n rotirjue vljke. S unutrnje strne izgreni su elementi rzliitog oblik, koji z vrijeme rotcije zhtjevju i podiu dio proizvod koji se sui do njvie pozicije, d bi se okretnjem istreso i suio. Proizvod pd n donji dio sure d bi ponovo bio zhven. U tom ciklusu proizvod se postepeno kree s jednog krj n drugi cilindrine posude i izlzi iz nje b n mjestu gdje se uvodi vru vzduh z potrebe suenj. Rspriv je tkoe cilindrin metln posud rvnog ili konusnog dn, u njoj se ten nmirnic rspri u finu mglu pomou spnice ili rotirjueg disk. Ovko rsprene estice sue se lebdei u struji toplog vzduh, ztim pdju n dno rspriv. Korieni topli vzduh izlzei iz rspriv nosi s sobom dio njsitnijih estic tenog proizvod p se u posebnom ureju to mor izdvojiti. Sure s vljcim imju pr vljk kroz ije unutrnje upljine struji voden pr. Vljci se dodiruju, i izmeu njih se vodi ten nmirnic ili proizvod u vidu pste. Vljci se polko okreu, jedn u smjeru kzljke n stu, drugi u protivnom i nose n svojoj povrini sloj proizvod koji se sui. Brzin rotcije vljk podesi se tko d sloj proizvod, poslije okretnj z krug dovoljno osui. N tom mjestu postvljen je no koji nlijee n vljk i skid osueni sloj proizvod. Ako se sue termiki nepostojne ivotne nmirnice, vljci se nlze u hermetiki ztvorenom kuitu n koje je prikljuen vkuum-pump, p se nmirnice osue pri niim temperturm. Njvee dostignue u okviru suenj ivotnih nmirnic je liofilizcij postupk kod kojeg se nmirnic njprije smrzne brzim smrzvnjem n -30C do -60C prem potrebi, ztim se zgrijvnjem u vkuumu pri smo +60C sublimie nstli led u proizvodu. Ovkv postupk

mnogo vie suv vitmine i ne mijenj bjelnevine kod nmirnic, to kod drugih postupk nije mogue izbjei. 6. KONCENTRACIJA slini liofilizciji ko fizik metod ztite lko-kvrljivih proizvod od kvrenj upotrebljv se z tene ili itke nmirnice. Ovim metodom se smnjuje sdrj vode u nmirnici. Koncentrcij proizvod se postie smrzvnjem, odnosno isprvnjem. Sve vie se primjenjuje isprvnjem u vkuumu, kd tempertur isprvnj vode ne prelzi 60C. N tj nin izbjegne se zgruvnje bjelnevin, rzrnje vitmin i gubitk hrnljivih sstojk u proizvodu. Jedino postoji opsnost d romtini proizvodi izgube isprljive mirisne sstojke koji odlze zjedno s vodenom prom. Zto se n upriv prikljui specijlni hvt isprljivih mirisnih sstojk ivotnih nmirnic. Termolbilne ivotne nmirnice, ko to su vitminski koncentrti, voni sokovi itd. koncentriu se smrzvnjem, kd nstje kst ms sstvljen od kristli led i mlo zgusnute mse proizvod. Kristli led se odvoje centrifugirnjem, zgusnut ten ms ponovo smrzv. Smrzvnje i centrifugirnje se ponvljju sve dok se sdrj vode ne smnji z oko 50%. Postupk je skup jer se koncentrcij proizvod izvodi etpno i gubici nmirnice su zntni, ipk ostje mnogo vode d se nmirnic mor ztiti od kvrenj drugim metodm. 7. ZRAENJE je jedn od njnovijih metod uvnj ivotnih nmirnic, ije mogunosti ni do dns nisu sgledne. Z zrenje se upotrebljvju ultrvioletni, bet i gm zrci. Upotreb pojedinih rdijcij zvisi od eljene dubine prodirnj u proizvod. Tko je dubin prodirnj ultrvioletnih zrk mnj od 1 mm, zto se njim postie smo povrinsko unitvnje mikroorgnizm, mogu se koristiti z sterilizciju rdnih stolov i posu i, nroito, z sterilizciju vzduh u rdnim i rshlenim prostorijm. Dubin prodirnj bet zrk u njboljem sluji iznosi 5 cm p mogu d prozre smo mnje komde ivotnih nmirnic. Nprotiv, rentgenski i gm zrci prodiru i do 50 cm, p se mogu uvijek upotrijebiti. Mikroorgnizmi i njihove spore mogu se potrebnom dozom zrenj i izborom rdijcije dovoljne dubine prodirnj potpuno unititi. Meutim, tkv doz zrenj nekih nmirnic dovodi do oksidcije pojedinih sstojk, to se izrv rzvijnjem specifinog miris zrenih proizvod. Mlijeko, mslc, brno i dr. mijenjju jko ukus i miris ve pri mloj dozi zrenj, dok meso, rib, povre i voe podnose vee doze zrenj bez zntnijih promjen ukus i miris. Ako se doz zrenj umnji z 20 do 50 put td se unitv 90 do 99 % prisutnih mikroorgnizm, ili, prktino se postie uink psterizcije kd se nmirnice due vremen mogu uvti pri temperturm 0 do +4C. Fermenti su uglvnom postojni prem zrenjim, p z due uvnje nmirnic morju se primjeniti i druge metode ztite. Insekti i njihove lrve, crve i druge tetoine ve mle doze zrenj mogu d unite. Isto tko, s veom mlom dozom zrenj mogu se sprijeiti pojve klijnj plodov i krtol, ko i prerno szrijevnje vo u toku sklditenj i trnsport. 8. FILTRACIJA ko fizik metod uvnj lko-kvrljivih rob, bzir se n tome d izvjesn cjedil s finim porm mogu d zdre neke krupnije mikroorgnizme, dimenzij preko 1 mikron. Tkv cjedil nzivju se ultrfiltri, primjenjuju se kod dobijnj prirodnih vonih sokov. Filtrcij se moe kombinovti s ubcivnjem ugljen-dioksid pod pritiskom od 7 do 9 tm. Pored rzmtrnih fizikih metod z ztitu lko-kvrljivih rob poznte su i neke novijeg dtum: psterizcij elektrinom strujom, sterilizcij metodom ktodinizcije, konzervirnje elektronim itd. 6.3.2. Hemijske metode uvnj lko-kvrljive robe. ivotne nmirnice mogu se ztiti od kvrenj i dodtkom nekih mterij konzervns koje unitvju mikroorgnizme, ili ih sprijevju u rzvoju, ili pk n drugi nin tite proizvod od kvrenj. Ko konzervnsi mogu se upotrijebiti : kuhinjsk so, kiseline, eer, msti i ulj, dim i hemijski konzervnsi, z svki konzervns postoje odgovrjue metode hemijskog konzervirnj.

1. SOLJENJE I SALAMURENJE su veom stre metode konzervirnj. Pod soljenjem se podrzumjev soljenje nmirnic suvom solju, pod slmurenjem uronjvnje proizvod u koncentrisn sln rstvor- slmuru. Konzervirnje soljenjem i slmurenjem bzir se n pojvi osmoze, odnosno, spontnom izjednvnju koncentrcij rstvor kroz polupropustljivu membrnu. Prilikom soljenj i slmurenj ulogu polupropustljive membrne imju zidovi elij ivotnih nmirnic, p e procesom osmoze dio vode izlziti iz nmirnice so ulziti u nju, sve dok se koncentrcije rstvor kuhinjske soli u nmirnici i vn nje ne izjedne. U veim koncentrcijm ktjoni ntrijum, odnosno ktjoni metl, djeluju toksino n mikroorgnizme pored tog sm kuhinjsk so im osobinu d vezuje vlgu z sebe. Koncentrcij soli u soljenim i slmurenim proizvodim je visok i iznosi 3-7 %. Metode se primjenjuju z ztitu mes, ribe ponekd i povr. 2. SLAENJE ili eerenje nmirnic u cilju ztite od kvrenj podrzumjev upotrebu eer ko konzervns, metod se bzir tkoe n osmozi. Zbog ukus, upotreb eer ko konzervns je ogrnien n voe, odnosno vone prerevine: sokove, mrmeldu, dem. Sigurno konzervirjue djelovnje tri sdrj od minimum 50% eer, jer tek koncentrcije preko 60% sprijevju rzvoj mikroorgnizm. U prksi se njee slenje kombinuje s nekim drugim metodm konzervirnj nmirnic psterizcijom ili sterilizcijom. 3. KISELJENJE se bzir n povenoj kiselosti proizvod u tolikoj mjeri d se onemogui rzvoj mikroorgnizm i djelovnj ferment. Osim tog, sme kiseline imju bktericidn (unitvnje bkterij u odreenoj sredini), ili pk bkteriosttik djelovnj (smo sprijevnje rzvoj bkterij) to povev uink konzervirnj. Povenje kiselosti moe se postii fermentcionim kiseljenjem ko to je to sluj kod kiseljenj sltkog kupus, ili, dodvnjem siret kod mrinirnj ribe i povr. Podsjetimo se: mriniti podrzumjev stvljnje ribe u sire i zine. Pri fermentcionom ukiseljenju bkterije vrenj pretvrju eer iz nmirnice u mlijenu kiselinu, to je sluj kod kiseljenj kupus i krstvc. Z konzervirnje lko-kvrljivih proizvod metodom kiseljenj dolze u obzir prvenstveno orgnske kiseline,ko to su: mrvlj, siretn, limunsk, vinsk, jbun i dr. Kuhinjsk so pojv djelovnje orgnskih kiselin, p se dodje kod kiseljenj nekih vrst povr. Od neorgnskih kiselin upotrebljv se sumporst kiselin u vidu sumpor-dioksid procesom sumporisnj. Sumpor-dioksid ne mijenj osobine nmirnicim primjenjuje se uglvnom z konzervirnje vonih poluprerevin, odnosno, pulpi. Uspjeno se mogu koristiti i preprti koji u rstvoru oslobju sumpor-dioksid, ko to je to sluj s klijum-metbisulftomvinobrnom. 4. KONZERVIRANJE MASTIMA I ULJIMA ko ztit nmirnic od kvrenj je povoljno jer ovi konzervnsi ne sdre vodu, sdre mnje ili vie slobodnih msnih kiselin koje imju izvjesno ktericidno dejstvo. Msti i ulj se koriste z konzervirnje nmirnic u kojim se ve nekim drugim metodm ztite uniteni mikroorgnizmi i fermenti. 5. DIMLJENJE se primjenjuje ko postupk z konzervirnje smo mes i mesnih prerevin. Dim, ijim se djelovnju izlu proizvodi sdri rzliite sstojke i to: u mloj koliini formldehid, cetldehid, mrvlje kiseline, ceton, siretne kiseline, fenol i sl. Ovi sstojci dim imju bktericiodno, ili pk bekteriosttiko djelovnje kd prodru u unutrnjost proizvod. U stvri, sstojci dim djeluju dvostruko: dju proizvodim specifine orgnoleptike osobine istovremeno su blg konzervns. Tokom dimljenj ivotn nmirnic se djelimino i sui, n njenoj povrini stvr se vrst kor koj sprijev nkndno prodirnje mikroorgnizm. Moe se primjeniti hldni i topli nin dimljenj. Hldno dimljenje se postie n 30C do 35C, toplo pri temperturm od 100C do 130C. Hldno dimljenje vremenski trje due, li zto dje kvlitenije ztiene nmirnice. 6. KONZERVIRANJE HEMIJSKIM KONZERVANSIMA vri se uz primjenu gens kojih u svjeim ivotnim nmirnicim nem, koji ve u minimlnim koliinm sprijevju kvrenje

nmirnic. U koliinm u kojim se upotrebljvju hemijski konzervnsi ne smiju biti tetni po zdrvlje. Upotreb hemijskog konzervns je u svkoj zemlji regulisn zkonskim propisim koji se mogu mnogo rzlikovti, tko d je upotreb jednog konzervns u nekim zemljm dozvoljen, u nekim nije. Hemijski gensi u uem smislu djeluju bktericidno i fungicidno kd unitvju bkterije i gljive, odnosno bkteriosttino i fungistino, kd sprijevju rzvoj bkterij i gljiv. U noj zemlji je dozvoljen upotreb sumporste kiseline, odnosno sumpor-dioksid, sorbinske kiseline (CH3C4H4COOH) ili soli klijum-sorbt, mrvlje kiseline (HCOOH), benzoeve kiseline (C6H5COOH) ili soli ntrijum-benzot (C6H5COONa), dok je upotreb slicilne kiseline zbrnjen. Pod hemijskim konzervnsim u irem smislu podrzumjevju se tkoe dezoksidnsi, sredstv protiv klijnj pojedinih nmirnic, sredstv koj se dodju d proizvodi ne gube vlgu i uvenu, insekticidi itd. Rezimirno, hemijski konzervnsi svojim djelovnjem mogu usmrtiti mikroorgnizme i insekte, ili ih sprijeiti u rzvoju, ili pk onemoguiti klijnje nmirnice. Prem tome, vjerovtno je d morju uticti i n zdrvlje ovjek. Zto se s njim mor postupti smo prem propisnoj upotrebi. Z sd su zpene smo lergine rekcije pojedinc, dok nije bilo zdrvstvenih oteenj. Ipk, tkv oteenj nisu iskljuen pri dugotrjnoj upotrebi nekih konzervns kd dolzi do izrj kumultivno djelovnje. Stog, treb potovti npomenu d se hemijski konzervnsi upotrebljvju obzrivo. 6.4. Vozil z trnsport lko-kvrljive robe. Z prevoz lko-kvrljive robe n duim relcijm potrebno je obezbjediti posebn trnsportn vozil u vidu vgon, kmion, brodov, vion ili specijlnih kontejner. Vozil treb d su s nznkom koj se nlzi i n mbli z lkokvrljivu robu, izgled listice s ntpisom PERISHABLE ili POKVARLJIVO. Prem uslovim koje vozil z trnsport obezbjeuju robi prilikom prevoz, vozil mogu biti: s provjetrvnjem, bilo pomou ostvljenih otvor z prirodno strujnje vzduh pri kretnju vozil, ili pomou ugrenih ventiltor koji se pokreu strujnjem vzduh pri kretnju vozil ili posebnim mehnikim pogonom. Ov vozil su z kre relcije i robu koj je mnje kvrljiv. s izotermikom izolcijom, kd je prostor z tovrenje robe obloen s svih strn (pod i tvnic, tkoe) odgovrjuim termo-izolcionim mterijlom. vozil hldnje bez sopstvene proizvodnje hldnoe, kd se hlenje vozil s termoizolcijom postie primjenom vodenog led, suvog led ili tenim zotom uz odgovrjuu instlciju, ili nekim drugim izvorim hldnoe, izuzev mehnikim. Prem efiksnosti hlenj ov vozil se dijele u dvije klse : 1. kls A, gdje su vozil hldnje u kojim se moe sniziti tempertur n +5C, pri spoljnoj od +25C, p su pogodn z prevoz rshlenih ivotnih nmirnic; 2. kls B, gdje su vozil hldnje u kojim se moe snimiti tempertur do -18C, pri spoljnoj od +25C, i pogodn su z prevoz smrznutih proizvod. vozil hldnje s sopstvenom proizvoddnjom hldnoe, imju ugrene kompresore ili dsorpcione gregte z proizvodnju hldnoe, d bi se obezbjedilo hlenje njmnje u trjnju od 12 sov, pri spoljnoj temperturi od +30 dijele se u 3 klse: ) kls A, gdje su vozil hldnje koje odrvju temperture izmeu +12C i 0C, pogodne z trnsport svjeih ivotnih nmirnic; b) kls B, gdje su vozil hldnje koje odrvju temperture izmeu +12C i -10C, pogodne z trnsport rshlenih ivotnih nmirnic; v) kls C, gdje su vozil hldnje koje odrvju temperture izmeu +12C i -20C, pogodne z trnsport smrznutih proizvod. s termikim urejim z zgrijvnje, tko d se u vozilu pri spoljnoj temperturi od njnie -20C mogu odrvti temperture do +12C u trjnju od njmnje 12 sti.

6.5. Termiki reim u trnsportnom vozilu. Rezimirno, prem termikom stnju ivotne nmirnice se dijele n: svjee, rshlene, smrznute i brzo smrznute. Svjei proizvodi su oni koji se ne podvrgvju bilo kkvom postupku koji bi promijenio njihovo prirodno stnje. U komercijlnoj i tehnolokoj prksi svjeim se smtrju svi proizvodi ij tempertur bivnj iznd njihove tke mrnjenj bez obzir kko su rshleni, spoljnim vzduhom ili vjetki, li n tim proizvodim nije vren nikkv tehnolok obrd kojom bi se promijenil njihov prirodn svojstv. Po ovom kriterijumu u svjee proizvode treb uvrstiti nehlenje i one koji su rshleni, smo ne smrznute. Stog, rshleni proizvodi su oni kojim je tempertur bivnj snien blizu njihove tke mrnjenj uglvnom vjetkim izvorim hldnoe. Smrznuti proizvodi su oni koji se izlu temperturi od njmnje -7C, pod uslovom d se i dlje odrvju n toj ili n jo nioj temperturi li smo do -18C. Brzo smrznuti prooizvodi su oni koji su podvrgnuti veom niskim temperturm od -30C do -40C, pod uslovom d se i dlju odrvju u rshldnim komorm pri temperturm od -18C do -20C. Zvisno od termikog stnj ivotnih nmirnic vri se izbor trnsportnog vozil z lkokvrljive proizvode i usllovljv se reim u tom vozilu, u cilju odrvnj robe pri optimlnim uslovim trnsport. Z svki proizvod odreen je optimln termik zon koj je ogrnien mksimlnom i minimlnom temperturom trnsport. Bitno je d se rob poslije utovr to prije dovede u okvire ove zone. Drugi bitn uslov je d se optimln termik zon neprekidno odrv u unutrnjosti vozil do mjest odredit. Prem iskustvim i nunim istrivnjim, grup ekspert pri OUN i iz Meunrodnog institut z hldnou izrdili su tblice termikih reim u trnsportnim vozilim z sve vnije ivotne nmirnice koje su izrzito podlone kvrenju. Ovim preporukm su odreene temperture ko mksimlne vrijednosti pri utovru, ko i preporuljive, odnosno, prihvtljive temperture trnsport robe.

Nziv robe Mks. t utovr (C) Preporuiv t prevoz (C) Prihvtljiv t prevoz (C) 1) svjee nmirnice ivotinjskog porijekl ) z prevoz od 2-3 dn meso i svje slnin rib n ledu ivin i divlj jj mlijeko, svjee ipsterizovno z prevoz do -24 st-48 stib) z prevoz od 5-6 dn meso i svje slnin ribe n ledu ivin i divlj

jj +6 +5 +6 od 0 do 15, s tim d se sprijei kondenzovnje vlge n ljusci +5 +2 +3 +5 +3 ko z trnsport 2-3 dn 0 do +6 -1 do +1 -1 do +3

0 do +5 0 do +2 0 do +3 -1 do +1 -1 do +1 0 do +10 -1 do +2 -1 do +66

0 do +8 0 do +5 0 do +6 -1 do +2 -1 do +3 2) svjee voe i povre ) z prevoz od 2-3 dn breskve, kjsije, ljive jbuke

kruke trenje jgode groe nrnde, mndrine, limun bnne - Gros Michel - Lacatan anns bornij grk u mhunm krfiol krompir krstvci, kornioni lukovi pprike prdjz - nezreo - zreo peurke slt - zelen spn dinje b) z prevoz od 5-6 dn breskve, kjsije, ljive jbuke kruke groe nrnde, mndrine, limun bnne -Gros Michel - Lacatan nns bornij krfiol krompir krstvci, kornioni lukovi pprike prdjz - nezreo slt - zelen dinje +4 +4 +3 +4 +8 +15 +13 +15

+10 +8 +5 +8 +10 min. -1 +10 +12 +8 +6 +6 +8 +2 +3 +6 +15 +13 +15 +10 +6 +4 +8 +8 +8 +10 +4 +6 0 do +4 +3 do +6 0 do +3 0 do +4 -1 do +3 0 do +8 +5 do +10 do + 12 do +15 do +10 0 do +8 0 do +5 0 do +8 +5 do +20 +4 do +10 do +25

+4 do +10 +8 do +12 +4 do +8 0 do +6 0 do +5 +4 do +8 0 do +2 +3 do +6 0 do +3 0 do +6 +5 do +10 do +12 do +15 do +10 +3 do +6 0 do +4 +5 do +20 +4 do +8 0 do +8 +4 do +8 +8 do +10 0 do +4 +4 do +6 -1 do +8 0 do +15 -1 do +10 -1 do +6 -1 do +4 -1 do +12 0 do +15 +11 do +14 +15 do +18 +7 do +15 0 do +12 0 do +7 0 do +12 0 do +25 +2 do +15 do +25 +2 do +15 +6 do +15 +2 do +10 0 do +4 0 do +8 0 do +8 +2 do +10

-1 do +6 0 do +15 -1 do +8 -1 do +8 0 do +15 +11 do +14 +15 do +18 +9 do +12 +2 do +10 0 do +8 0 do +25 +4 do +12 0 do +10 +4 do +12 +8 do +12 0 do +6 +4 do +8 3) brzo smrznuti proizvodi meso i iznutrice ivin ribe, rkovi, koljke gotov smrznut jel jj povre voe voni sokovi koncentrti vonih sokov +4 +4 +4 +4 +4 +4 +4 +3 +3 -18 -18 -18 -18 -18 -18 -18 -18 -20 -15 -15 -15

-15 -15 -12 -15 -15 -18 Preporuuje se d trnsport svjeih peurki trje njvie 24 st, mlijek, jgod i spn n vie od dv dn, z trenje i grk u mhunm dovoljno je njvie tri dn. 6.6. Pkovnje, trnsport i sklditenje svjeeg povr i vo. D bi se izbjegli gubici i oteenj kod svjeeg povr njbolje je, ve pri smoj berbi ili odmh poslije nje vriti sortirnje, odbirnje, klsirnje i pkovnje povr. Stndrsim su propisne vrste i dimenzije mble z svku vrstu povr. Povre koje je izuzetno osjetljivo pkuje se uglvnom u plitke letvrice, mnje osjetljivo u letvrice koje su duboke ili u snduke, vree, korpe i dr. Smo neke vrste povr mogu se trnsportovti u rsutom stnju. Trnsport svjeeg povr mor se obvljti u to krem vremenskom intervlu i po mogunosti nou. Prevozi se gotovo svim svremenim trnsportnim vozilim, li njbolje uslove pruju vozil konstruktivno nmijenjen trnsportu lko-kvrljive robe. Sklditenje povr se vri u hlenim ili obinim sklditim, podrumim i trpovim. U hldnjm povre treb uvti n temperturm koje su neto iznd njihove tke mrnjenj. Povre koje je mnje osjetljivo n kvrenje odreeno vrijeme se moe uvti uspjeno i u ostlim vrstm skldit. Reltivn vlnost vzduh u sklditim s svjeim povrem treb d bude izmeu 80 i 95%, ine dolzi do suenj ili spruenosti povr. Svjee voe prem gri plodov, izgledu i vnijim osobinm moe d se podijeli n pet grup: 1. Kotivo voe ljive, trenje, vinje, breskve, kjsije, drenjine, mslinke i iulje. 2. Jbusto voe jbuke, kruke, dunje, oskorue i mumule. 3. Jgodsto ili bobisto voe jgode, mline, kupine, groe, smokve, ribizle, ogrozdi, dudinje, borovnice, nr ili ipk, ruin ipk 4. Jezgrsto ili voe u ljusci orsi, ljenici, bdemi, kesteni i piken. 5. Juno voe grumi ili citrusi i drugo limuni, pomornde, mndrine, grejpfrut, bnne, urme, nns i drugo. Berb vo se vri runo bez i s nprvm z brnje, treenjem n rzpetu cerdu ili slin mterijl i treenjem n tle. Nin brnj im veliki uticj n kvlitet proizvod, posebno n stepen mehnikih oteenj u vezi s tim n trjnost proizvod. Njbolje je brti rukm p odmh sortirti. Treenje se primjenjuje kd je voe nmijenjeno industrijskoj prerdi. Voe koje je meko treb brti u ksnim popodnevnim sovim ili ujutro, li poslije rose. Voe ne treb brti poslije kie ili jke rose jer se bre kvri. Poslije brnj voe se uv n hldnijim mjestim. Ubrno voe treb to prije pkovti i skldititi. Sortirno po krupnoi i kvlitetu, nekd i oprno, voe se pkuje u odgovrjuu mblu: rzni tipovi letvric, korpe, mbl od lepenke i dr. Letvrice mogu biti plitke (mle, srednje i velike), duboke, otvorene i ztvorene. Umjesto drvenih, zdnjih godin se upotrebljvju letvrice od specijlno oplemenjene lepenke koje su nepovrtne imju i zntno mnju msu. Visokokvlitetno voe njee se pkuje u otvorene plitke letvrice, koje mogu d se slu u rmove ili n plete. Osim dunj i vo u ljusci, voe kvlitet ekstr i prim ne smije se prevoziti u rsutom stnju. Izuzetno je dozvoljeno d se jbuke kvlitete ekstr i prim mogu trnsportovti u rsutom stnju, li smo u vgonim koji su podijeljeni u 5 odjeljk, dok su podovi i zidovi odjeljk

obloeni istom hrtijom. Isto vi i z dunje. Deklrisnje robe je nzneno ili n mbli ili n etiketi koj se postvlj n odreenim pozicijm vozil. Preporuljivo je trnsport vo obvljti u toku noi, kko ne bi bilo izloeno jem zgrijvnju u dnevnim sovim jer mnoge vrste svjeeg vo podrzumjevju lko-kvrljivu robu, zto je njpovoljnije z trnsport koristiti odgovrjue hldnje-vozil. Sklditenje svjeeg vo njuspjenije je u izgrenim hldnjim ukoliko ih nem, mogu se koristiti ko skromn rjeenj podrumi, trpovi i sl. Njpovoljnije temperture uvnj su od 0C do 5C, s tim d se ne odstup od tih grnic. Reltivn vlnost vzduh treb d je od 60 do 90% zvisno od sorti i vrst vo. 6.7. Pkovnje, trnsport i sklditenje svjeeg mes. Pod svjeim mesom z ishrnu podrzumjev se miino tkivo, s urslim msnim, vezivnim i kotnim tkivom ivotinje. Z proizvodnju mes upotrebljv se stok z klnje : goved, bivoli, ovce, koze, svinje, konji, mgrci, mule i mzge, ztim ivin, divlj, ribe, rkovi i neki drugi vodozemci. Neki nrodi upotrebljvju u ishrni i meso zmij, puev, b, mk i drugih ivotinj. N formirnje nvik u ishrni veliku ulogu su odigrli klimtski uslovi, dijelom religij i druge predrsude. U njirem smislu u meso se mogu svrstti i iznutrice. Iznutricm se nzivju pojedini orgni koji se upotrebljvju z ishrnu: digeric (jetr), slezin, srce, bubrezi, jezik, mozk, len modin, plu, eludc, crijev, vime, testisi, krv i dr. Odmh poslije klnj svjee meso je jsno crvene boje, tvrdo, ilvo, suvo, teko se ve i mnje je ukusno. To dolzi zbog tog to prije lgnoh hlenj u toku prvog s nstje postepeno npinjnje miinih vlkn. Zto se meso poslije klnj mor izloiti procesu zrenj, d se obve promjene uslovljene djelovnjem ferment i mlijene kiseline. Poslije tih proces meso dobij ztvorenu-crvenu boju, prijtnu romu, sonost i meku strukturu. Zrenje se mnifestuje u nizu sloenih biohemijskih, fizikih i koloidlnih promjen uslijed eg se meso lke kvri. Meutim, ko procesi zrenj teku suvie brzo, p doe do je rzgrdnje sstojk tkiv fermentcijom, mogu se izzvti neeljene poslijedice, odnosno tzv. smrdljivo zrenje. Ukoliko ovo nepovoljno zrenje nije uznpredovlo, meso se moe prozriti i eventulno upotrijebiti ko uslovno dobro meso, u protivnom mor se unititi. Zvisno od uslov pri kojim se svjee meso uv zrenje mes moe d trje rzliito vrijeme. Njmnji period od 24 s z telee meso, moe d trje i 8-14 dn z svjee govee meso. Drnjem svjeeg mes u hldnjm, zrenje se ne prekid, ve se smo usporv. Meutim, ko trenje trje suvie dugo pod uslovim pogodnim z djelovnje mikroorgnizm koji su njee prodrli u krvotok s nedovonjno istog no pri klnju, dolzi do stvrnj rznih otrovnih mterij i rspdnj mes- truljenj. Meso koje truli izgubi svoju prirodnu boju, potmni, u joj mjeri truljenj i pozoleni. Tkvo meso postje meko, trono, ljepljivo i ljigvo miris mu je neprijtn i nvodi n pokvren jj. Uoeno je d se truljenje mnogo bre jvlj u mesu bolesnih ivotinj, nego zdrvih. Zbog tog je veom vn kontrol veterinrske inspekcije, koj pregledne komde mes ovjerv svojim igom igosno meso. Izvrenim detljnim pregledom svjee meso se svrstv ko: dobro meso, meso mnje vrijednosti, uslovno dobro meso i neupotrebljivo meso. Dobro meso je ono koje je dobijeno od zdrvih i dobro uhrnjenih ivotinj. Meso mnje vrijednosti se dobij od mrvih i izgldnjelih ivotinj p im neto drugiju boju od dobrog mes i djelimino izmjenjene miris i ukus. Uslovno dobro meso se dobij od ivotinj koje su oboljele od bolesti koje nisu opsne po zdrvlje ovjek, ili, to je meso koje se odreenom obrdom moe uiniti bezopsnim po zdrvlje ovjek, npr. ko se prije upotrebe dobro prokuv. Neupotrebljivo meso je ono koje je ukvreno ili je zreno ptogenmim mikroorgnizmim ili przitim tko d je higijenski neisprvno. Trnsportuje se smo potpuno ohleno svjee meso. Nije dozvoljen prodj svjeeg mes koje je konzervirno nekim konzervnsim, ve smo u rshlenom ili smrznutom stnju.

Kvlitet svjeg mes zvisi od mnogo inilc: od vrste ivotinje, strosti grl, pol, nin ishrne, zdrvstvenog stnj u dob klnj i prije klnj, od seksulne ktivnosti, od vrste tkiv zvisno od tog s kojeg dijel tijel meso potie, od snitrno-higijenske isprvnosti i drugih okolnosti. Prem termikom stnju svjee meso moe biti: toplo ili vrue meso, odleno meso, rshleno i smrznuto meso. Toplo meso se dobij odmh poslije klnj i im temperturu 30-35C. Ovkvo meso im zgrene miie i nije pogodno z upotrebu ili prerdu. Pri kuvnju ili peenju toplog mes ono ostje tvrdo, suvo, bez ukus i teko se vri. Stjnjem toplo meso se postepeno rshluje, tko d mu u toku 24 st tempertur opdne n oko 10C. Z to vrijeme vri se zrenje i meso postje pogodno z upotrebu nosi nziv odleno meso. Rshleno meso je ono kojem je tempertur doveden blizu tke mrnjenj sok u elijm tkiv, obino izmeu 0C i +4C. To se postie u hldnjm, poto se svjee meso prethodno pripremi u komorm odrv reltivn vlnost vzduh od 85-90%. Hleno meso moe se odrvti 2-3 nedelje bez opsnosti od kvrenj ili promjen u kvlitetu. Smrznuto meso im njbolje ouvne orgnoleptike osobine. Brzo smrzvnje podrzumjev izlgnje ve rshlenog svjeeg mes temperturm od -27 C do -30 C d bi meso postiglo -15C do -20C zvisno od vrste mes. Poslije tog meso se prenosi u skldine prostore gdje je stlno -18C do -25C. Ukoliko se meso nee uvti due od 6 mjeseci moe se drti n -8C do -12C, no tko niske temperture z prksu se ne koriste. Odmrzvnje, defrostcije ili rskrvljivnje svjeeg smrznutog mes moe se vriti brzim postupkom djelovnjem vzdune struje s +18C do +15C, ili postepeno povenjem temperture mes do +3C. 6.8. Gubitk mes pri trnsportu robe. Pri trnsportu i sklditenju mnogi proizvodi nroito oni koji sdre vodu ili druge isprljive sstojke, gube n msi. Zto se morju priznvti tzv. trnsportni klo i skldini klo. Prem meunrodnoj konvenciji o prevozu rob eljeznicom, CIM l.73. prevozniku se priznje, bez obzir n duinu put odreeni gubitk mse i to: priznje se 2%od mse tene robe ili od robe koj se primi n prevoz u vlnom stnju, ko i z: uglj, koks, svjee i sueno voe i povre, msti, suenu ribu, rzno korijenje, duvn, hmelj, vunu, sirovine i prerene koe i dr., priznje se 1% od mse z svu robu koj pri trnsportu redovno mor d trpi gubitk mse. Sklditenjem su uslovljeni slini gubici mse li neto mnjih iznos od onih u trnsportu, jer je lke podesiti uslove odrvnj robe nego u trnsportnom vozilu. Zto se tkvi gubici nznvju ko skldini klo . Prem propisim u noj zemlji, svk zinteresovn rdn orgnizcij treb d im prvilnike i odredbe o gubicim robe koji se priznju pri trnsportu i sklditenju, bilo d su nstli ko trnsportni ili skldini klo, ili zbog kvr, lom, rstur i dr. pojv kod rob. 7.TRANSPORT ITARICA itricm se nzivju zrnsti plodovi sljedeih biljk: penice, ri, jem, ovs, kukuruz, pros, heljde i pirin. Sem heljde, sve nvedene biljke pripdju fmiliji kultivisnih trv. Heljd spd u fmiliju troskotnic li se zbog slinog nin gjenj i upotrebe uvrtv u itrice. Penic, r, jem i ovs nzivju se esto bijelim itim s tim to su penic i r izrzito hljebne itrice. Zrnsti plodovi itric mogu biti smjeteni u klsu (penic, r i jem), u metlici (pirin,ovs, proso i heljd) i u klipu (kod kukuruuz). U odnosu n ostle biljne proizvode, itrice dju njvei doprinos u ishrni ljudi. Bogte su ugljenim hidrtim, bjelnevinm, izvjesnim minerlnim mterijm i vitminim. Osim

tog, njihov proizvodnj je jednostvn, lko se uvju i prvoze u velikim koliinm. U osjetnim koliinm se koriste ko vn ston hrn. Orgnizm ivotinje itrice pretvr u msti i bjelnevine, koje opet predstvljju vne hrnljive mterije z ovjek. N tj nin itrice, posredno ili neposredno, dju veliki doprinos dobijnju ugljenih hidrt, msti i bjelnevin z rzliite potrebe. Znjne su i ko industrijsk sirovin, npr. od plod i stbl kukuruz dns se moe dobiti oko 200 rznih proizvod. Prosjeni hemijski sstv itric u % Vrst itriceUgljeni hidrti Msti Bjelnevine Vlg Pepeo Skrob Ostli Penic R Jem Ovs Kukuruz Pirin 64,08 62,00 61,76 54,08 62,57 75,00 6,36 7,82 7,60 14,89 8,33 2,15 1,75 1,79 2,16 5,23 4,62 0,88 12,35 11,52 11,14 10,41 9,85 7,55 13,65 15,06 13,77 12,37 13,12 13,11 1,70 1,81 2,69 3,02 1,51 1,01

Njvniji sstojk svih itric je skrob n koji otpd 54 od 75% suve mterije zrn. Izuzev pirin, sve itrice sdre i zntne koliine bjelnevin, nroito penic, r i jem. Vei procent msno sdre kukuruz i ovs uglvnom u klici, dok su minerlne mterije u omotu zrn (mekinjm). Vitmini, nroito grupe B, nlze se tkoe preteno u omotu plod i u klici. PENICA ko njvnij itric gji se skoro n svim kontinentim uspjev u predjelim gdje tempertur ne pd ispod -27C. Prem dobu sjetve rzlikuju se dvije grupe penic: ozime i proljene (jre) sorte. Ozim penic sije se u jesen i gji u zemljm koje imju otru klimu. Jr penic sije se u rno proljee stsv kd je ozim. Kvlitet penice procjenjuje se n osnovu rzliitih svojstv meu kojim su njvnij: boj i miris zrn, vlg, sdrj primjes, koliin i kvlitet ljepk, stklvost, hektolitrsk ms, specifin ms, krupno, zdrvstveno stnje i dr. Boj penice je rzliit: svjetlo do tmnout, uksto-crvekst, crvenomrk ili smeecrven. Svk sort im svoju krkteristinu boju. Tvrd zrn se odlikuju tmnijom bojom mek su po prvilu svjetlij. Ukoliko je ponjeven nezrel penic, im zelenkstu boju. Uslovi ko i duin uvnj utiu n promjenu boje. Svjee ito im sjjnu boju, dok mutn boj ukzuje n stre i loe uvne penice. Pri odreivnju boje penic se moe prethodno potopiti u toplu vodu i ostviti d stoji 20 minut, kko bi se lke uoile nijnse boje it. Pri normlnim uslovim penic sdri 10-14% vlge, kko vlg podstie rzvoj mikroorgnizm u sklditu ne treb unositi penicu koj im iznd 13% vlge. N bzi vlge u penici njee se utvruju cijen, hektolitrsk ms i druge osobine it. U prometu se tolerie do 14% vlge u penici, jer ko je im jo i mlo vie ito je podlono kvrenju, ko sdri preko 16% vlge brzo se zgrije i upli, to z poslijedicu im rzvijnje bui, ztim bubrenje, klijnje, pojvu neprijtnog miris i potpuno kvrenje it. Odreivnje vlge se njee vri metodom suenj ili pk elektrinim mjerem. Meutim, korisno je z brzo procjenjivnje vlnosti zrn ko i ljepljivosti primjeniti jednostvnu probu po zveketu. Ako se s gomile it uzme u ku proizvoljn koliin zrn i sip s visine ponovo n gomilu p pri tome zrn zvee, znk je d itric ne sdri prevelik procent vlge. Drugi nin brzog odreivnj je d se zrn stiskju u ci, pri emu se zrn s previe vlge slijepljuju, suv rsipju po dlnu pri otvrnju ke. Sdrj primjes podrzumjev sve sstojke koji nisu zdrv zrn penice. Primjese penice se svrstvju u tri grupe: orgnske bijele primjese, orgnske crne primjese i neorgnske primjese. - orgnske bijele primjese su: polomljen zrn, tur i smeurn, zrn drugih itric, priklijln i nklijl zrn, izgrien zrn, zrn s tmnom klicom i zrn koj su uprljn sporm glvnice. U prksi se izvesne vrste bijelih orgnskih primjes, ko su prisutne u mlim procentim, ne smtrju primjesm: zrn ri do 5%, jem do 1%, zrn s zdebljlom klicom do 3%, zrn s tmnom klicom do 2%. -orgnske crne primjese su:sjemenke drugih biljk u iti tzv. urodice. Urodice se mogu podijeliti u dvije grupe: ) tetne po zdrvlje ljudi: glvnic, ljulj, ttul, kukolj, mleik i dr; b) urodice koje utiu n boju i ukus brn: poljsk grovic, divlji luk, slic i dr.

- u neorgnske primjese spdju pijesk, ostci zemlje, metlni ostci i druge neorgnske mterije. Sdrj primjes se odreuje kd se od srednjeg to prosjenijeg uzork odmjere dvije probe od po 50 grm it i svk rsprostre n hrtiji p prebere uz pomou pincete i lupe d bi se izdvojile primjese. Oien zrn od obje probe se izmjere i dobije isto u procentim. Kod detljnog ispitivnj primjese se klsirju n tri nvedene grupe i svk grup zsebno izmjeri. Koliin i kvlitet ljepk koji grde bjelnevine koje bubre s vodom i tko dju testu plstin i elstin svojstv su krkteristik peninog brn. Ml koliin ljepk i njegov slb elstinost dju hljeb slbog kvlitet. Stklvost it zvisi od procent i vrste bjelnevin, te zrn penic mogu biti n presjeku stklst ili brnjv. Stklst zrn su poluprovidn i tvrd, dok brnjv zrn imju presjek bijele boje, mekn su i lko se drobe. Stklst zrn sdre vei procent ljepk, dju vie griz i bijelog brn. Odreivnje stklvosti vri se primjenom instrument frinot, kojim se presjee odreen broj zrn i rzvrstv n: stklst, polustklst, etvrtstklst i brnjv. Svk grup se izbroji i obrun procent ukupne stklvosti. Primjenjuje se i elektrini instrument frinoskop, pomou kog se kroz ito propusti svjetlost i vri posmtrnje stklvosti. Hektolitrsk ms ili zpreminsk ms it je ms koju im zpremin od 100 litr (1hl) it izren u kilogrmim. Hektolitrsk ms penice kree se izmeu 70 do 84 kilogrm. ito prosjenog kvlitet treb d im msu od njmnje 76 kilogrm. Odreivnje hektolitrske mse vri se pomou tzv. itrske vge. To je obin vg s rvnokrkom polugom kod koje je jedn ts zmijenjen metlnim cilindrinim sudom odreene zpremine (moe biti od litr, od 1 litr ili od 20 litr). Vg im pomoni pribor (uplji i obini cilindr, klip z istiskivnje vzduh, ugoni no) koji omoguuje d se uvijek pun zpremin it. Hektolitrsk ms se do sd smtrl z jednu od njvnijih osobin it. Nov ispitivnj ukzuju d se morju uzeti u obzir i fktori koji utiu n hektolitrsku msu ko to su: vlg, stepen zrelosti, sortnost, koliin ljepil, procent i vrst primjes, nin punjenj vlge. Uticj vlge n vrijednost hektolitrske mse izbjegne se obrunvnjem b bzi 13% vlge. Specifin ms ko odnos izmeu mse i zpremine zrn penice zvisi od hemijskog sstv i gre zrn i kree se od 1,25 do 1,50 g/cm3. Krupno it se njee izrv uznsom teine, tj. msom koju im 1000 zrn potpuno suvog it. Odreuje se n tj nin to se odbroji dv put po 500 zrn, bez probijnj, svk prob se zsebno izmjeri n preciznoj vgi. Ako se rezultti mjerenj ne rzlikuju z vie od 6% mse, obje probe se sberu i obrunvju n suvo ito. Vei uzns teine podrzumjev krupnije zrno. Ms 1000 zrn penice kree se od 30-45 grm. Zdrvstveno stnje it moe d vrir poev od stvrnj plod p sve do potronje zbog npd rznih plijesni, przitskih gljivic, mnogobrojnih insekt i glodr. Zto se ito koje sdri nedozvoljenu koliinu mikroorgnizm, ivih insekt ili njihovih osttk, osttk glodr i sl. smtr zrenim, odnosno zdrvstveno neisprvnim. R je poslije penice njvnije hljebno ito. Izruje se i mijeni hljeb od rnog i peninog ili rnog i kukuruznog brn. Rni hljeb zostje po kvlitetu od peninog, li je vln i due ostje svje. Uslovi u pogledu vlge i sklonosti k promjeni kvlitet dejstvom mikroorgnizm i tetoin isti su ko z penicu. Hektolitrsk ms je od 70 do 73 kilogrm. Ako je hektolitrsk ms ispod 68,5 kilogrm r se ne kotir n pozntijim svjetskim berzm z kupoprodju itric. Jem je jedn od njstrijih biljk koje je ovjek poeo d gji, jer podnosi veom rzliite klimtske uslove od njsjevernije do njjunije grnice gjenj. Uspjev i n visokim plninm, ko to su Himlji, Kvkz, Pmir i Alpi. Primjen mu je mnogostruk: njvie

ko ston hrn i u obliku jemene prekrupe ili u zrnu. Drug vn oblst primjene jem je industrij piv. Slui i z proizvodnju originlnog viskij, ztim z surogt kfe, z proizvode n bzi sld (mlt-proizvod) itd. Sorte jem dijele se n ozime i jre, prem osnovnoj nmjeni n : ) sorte pivrskog jem i b) sorte krmnog (stonog) jem. Hektollitrsk ms z pivrski jem iznosi 66-72 kg/100 l z krmni jem njmnje 60 kg/100 l. Ovs ili zob pripd grupi itric iji plodovi szrijevju u obliku metlice. Gji se ko jri i ozimi. Njveim dijelom se upotrebljv ko ston hrn, nroito z ishrnu konj. Oljuten i izgnjeen zrn zobi upotrebljvju se ko dijetln hrn zobene phuljice, koje se odlikuju velikom hrnljivou i lko su svrljive. Ne bi treblo d im hektolitrsku msu mnju od 40 kg/100 l. Kukuruz je njvnij itric jer se njvie upotrebljv ko industrijsk sirovin. Industrij ne koristi smo plod kukuruz, ve i druge vegettivne dijelove: stbljiku z prooizvodnju hrtije, konke z dobijnje furfurol, komiinu z izrdu pletrskih proizvod, ko mterijl z pkovnje itd. Kukuruzno zrno je bogtije msnom od zrn bijelih itric, jer im veliku klicu (klic ini do 11% mse zrn), u kojoj moe imti do 35% kukuruzovog ulj. Ovo ulje otev uvnje kukuruznog brn, jer se ovo lko uegne. Zto se pri mljevenju morju izdvjti klice iz kojih se ksnije dobij ulje, od njihovog osttk (uljne poge iz klic) dobij se sirovin z stonu hrnu. Pored tog, kukuruz je njvnij sirovin z dobijnje skrob, ukoliko mu je cijen nisk moe posluiti i z dobijnje lkohol. Prem boji rzlikuje se bijeli i uti kukuruz, prem uznsu teine krupnozrni, kd ms 1000 zrn iznosi vie od 200 grm, i sitnozrni, s msom z 1000 zrn ispod 200 grm. Posljednjih godin sve vie se gji hibridni kukuruz ije je sjeme dobijeno ukrtnjem rzliitih sorti kukuruz. Upotreb kukuruz orjentie se u tri prvc: ) z ljudsku ishrnu, b) z ishrnu stoke i v) z industrijsku primjenu. Hektolitrsk ms kukuruz kree se od 74 do 78 kg/100 l z sitnozrne vrste 80 do 83 kg/100 l z krupnozrne. N zemlj zuzim esto mjesto u svijetu, drugo u Evropi po prosjenoj godinjoj proizvodnji kukuruz. Proso i nije itric u prvom smislu te rijei. Zprvo postoje tri vrste pros: obino proso, itlijnsko proso i muhr. Prve dvije vrste dju zrn koj se koriste z ishrnu, preteno z sprvljnje prosene ke. Tre vrst slui z ishrnu stoke. Hektolitrsk ms je 70-75 kg/100 l. Heljd ne spd u red prvih itric li se svrstv u tu grupu, jer se od njenog sjemen esto melje brno. Im vrlo krtk vegetcioni period (oko 100 dn), gji se u plninskim predjelim koji imju otriju klmu. Plod je zrno trouglstog oblik, po sstvu slino zrnim itric. Hektolitrsk ms je 50-70 kg/100 l ms 1000 zrn heljde iznosi 20-27 grm. N ljusku otpd oko 40% mse zrn. Pirin je osnovn hrn velikog dijel stnovnitv , nroito zijskih zemlj: Kine, Jpn, Filipin, Kmbode, Vijetnm, Burme, Indije i dr. Biljk tri zemljite s dost vlge, koje treb veim dijelom vegetcionog period d bude pokriveno vodom. Od dn sijnj do etve proe 5-7 mjeseci. U prometu se pirin jvlj u tri oblik: ) Neljuteni ili sirovi pirin, dobijen poslije vridbe bez ikkve dlje obrde, zove se jo i paddy (pedi) pirin. b) Poluoljuteni pirin s kog je skinut smo spoljn opn, li je zdro unutrnji sloj omot, koji mu dje mrku do crvenkstu boju, stog se jo zove mrki ili brown (brun) pirin ili cargo (krgo). v) Oljuteni ili polirni pirin white rice (vjt rjs) ili bijeli pirin. Polirnje se moe vriti smo glnjem ili uz dodvnje sredstv z postiznje sjj coated rice (koutid rjs) ili presvuen pirin.

Neoljuteni pirin otporniji je n kvrenje, p se u ovom obliku njee i otkupljuje. Potom se otprem u ljutionice, koje se obino nlze u velikim lukm i drugim trgovkim centrim. Poslije ljutenj, zrn se odvjju od plijeve i prine, ztim bruse, sortirju po krupnoi i polirju. Pirin slbijeg kvlitet esto se bijeli dodvnjem ultrmrin, ktkd i msno d bi se dobio stklst i sjjn izgled. LJutenje, polirnje i dvnje sjj imju esto komercijlni znj, ne povevju hrnljivost i drug kvlitetn svojstv. Hrnljiv vrijednost pirin je velik jer sdri mnogo skrob (72-80%) i oko 7% bjelnevin. Od polomljenih zrn prooizvode se skrob i piritus. U Kini i Jpnu od pirin se izruju i lkoholn pi: rk, riino vino i riino pivo. Ri se pkuje u jutne vree, sirov se njee prevozi u rsutom stnju (a la rinfusa). Riu treb skldititi u suvim i dobro provjetrenim prostorijm, u kojim ne smije biti rob s jkim mirisim. 7.1. Pkovnje, trnsport i sklditenje itric. Penic i drug bijel it mogu se trnsportovti u vrem (dkovim) ili u rsutom stnju. Vree se njee izruju od jute, rjee od konoplje i ln. Primju obino oko 70 kiliogrm neto mse. Kukuruz se moe prevoziti u klipovim ili okrunjen, u rsutom stnju ili dkovim. U meunrodnom prometu i uopte n duim relcijm, kukuruz se prevozi smo u zrnu, i to njee u rsutom stnju. Prevoz itric moe se vriti u svim svremenim prevoznim sredstvim, li se njee upotrebljvju brodovi, eljeznice, i z kre rrelcije kmioni. Prevozn sredstv morju biti ist i ztien od vlge, kie i drugih nepogod. Poslije etve u zrnim it ne prestju sve ivotne funkcije. Zrno i dlje ivi tokom dueg vremen ili kko se to obino ke die. Proces disnj zrn u stvri je proces rznih hemijskih promjen u zrnu, koje nstju ko rezultt djelovnj rznih enzim. Ove promjene su normlne i predstvljju neku vrstu dozrijevnj it, uvijek su prene izvjesnim povenjem vlge i temperture it, to pokzuje rekcij oksidcije ugljenih hidrt. Oksidcijom glukoze (gronog eer), odnosno proces disnj nstju ugljen-dioksid i vod, oslob se izvjesn koliin toplote. C6H12O6 + 6O2 = 6CO2 + 6H2O + 674 cal. Ako doe do jeg vlenj i zgrijvnj it, stvrju se uslovi z djelovnje mikroorgnizm (nroito plijesni), ili pk dolzi do pojve klijnj, ko i do stvrnj uslov z npd rznih tetoin. Sve te okolnosti ubrzvju proces disnj smim tim porst temperture i vlnosti, tko d moe doi do smozpljenj itrice. Stog, pri sklditenju i trnsportu proces disnj itric mor se ogrniiti n minimum. To se moe postii smnjenjm sdrj vlge u itrici (n odreen procent), ili drnjem itric n niskim temperturm. Povremenim provjetrvnjem se tkoe uspjeno uklnjju toplot i vlg. Mikroorgnizmi i fermenti pri velikoj vlnosti itric, bilo d su itrice vlne usklditene, ili je vlg nstl disnjem zrn mogu rzloiti ugljene hidrte n rzliite produkte p tko nstju mlijen, siretn i druge orgnske kiseline, ili mogu d djeluju n rzlgnje bjelnevin, p nstju mino kiseline i monijk, msti postju ueene. itrice zbog tog postju kisele, dobijju neugodn miris i ukus. Zrno im izgubi sjj i potmni. Osnovni inilc koji uslovljv mikrobioloke promjene u itu je: vlg. Ali n kvrenje itric pored vlge imju uticj i drugi uslovi: dug period sklditenj (vie od jedne godine), nedoputen visin, nslg, veliki procent neisto i oteenih zrn, nejednk krupno i oblik zrn, bolesti itd. Smtr se d veliki procent bjelnevin u zrnu ubrzv zpoeti proces kvrenj. Oteen zrn sdre vei broj bkterij i spor nego neoteen p veliki procent oteenih zrn im nroito tetn uticj. Posljedice kvrenj mogu biti teke po kvlitet i prehrmbenu vrijednost it. U poetku ito dobij utu boju, ztim postje mrko i n krju potpuno se ukvri.Kvrenje prti miris n bu.

Ako memljivost uzme mh ito se ne moe upotrijebiti z ishrnu, ne smo ljudi i stoke. D bi se ito obezbjedilo u sklditim od kvrenj, svremen tehnologij preporuuje sljedee preventivne mjere: 1.) Vriti obveznu kontrolu kvlitet it prije unoenj u skldite, vlgu stlno provjervti; 2.) Skldititi smo ito koje je prethodno oieno od urodic, oteenih i polomljenih zrn i minerlnih neisto; 3.) Skldititi it smo s dozvoljenim procentom vlge ( z penicu 13%, z kukuruz 14%), ukoliko ito sdri vei procent vlge osui se prethodno prirodnim ili vjetkim suenjem; 4.) Drti se propis (kod podnih skldit) z visinu nslg, pored loptnj i vjetrenj; 5.) Izbjegvti sklditenje due od godinu dn; 6.) Odrvti besprijekornu istou. Kontrolisti tmne uglove i drvene dijelove u sklditu gdje se uvle insekti (ik, brnr itd.). Stre vree dezinfikovti ili odnijeti iz skldit; 7.) Nikko ne unositi u skldite ito zreno bolestim i tetoinm, isto vi i z mblu, ureje i sv mterijl koji dolzi u dodir s itom. im se primjeti povenje temperture (zgrijvnje it) sigurno je otpoelo kvrenje. Ako se odmh ne intervenie, ve dopusti dlji porst temperture nstup smozpljenje ili kko se u nrodu ke ito se upli. Prvo to treb preduzeti je provjetrvnje, odnosno prebcivnje iz jedne elije silos u drugu ili prevrtnje i loptnje (kod podnih skldit). Z uvnje itric uglvnom se koriste tri tip skldit: privremen skldit, silosi i podn skldit. Privremen skldit treb d su suv, d se mogu provjetrvti i d su ztien od tmosferskih uticj. Silosi su (Slik 76.) velike grevine opremljene svom potrebnom mehnizcijom z pneumtski utovr, istovr, prebcivnje i druge mnipulcije itom. Pored tog rspolu potrebnim instrumentim i prtim z kontrolu kvlitet i prenj promjen u itu. Vei silosi opremljeni su i pogonim z ienje it. Dobre strne silos su to n reltivno mlom prostoru omoguvju uvnje veih koliin it, koncentrciju kontrole i ispitivnj, brz utovr i istovr i druge rdnje. Kpciteti su im vrlo veliki od 3-4 hiljde vgon (300.000 do 400.000 metrikih centi).

Slik 76. emtski prikz siloc (vertiklni presjek)

Z prebcivnje it iz jedne elije u drugu u cilju vjetrenj i hlenj it, silos rspole uvijek odreenim brojem rezervnih elij koje su przne. Sve opercije u silosim su mehnizovne i provode se pomou komndne tble, tko d s jednog mjest rukovodi rdom cijelog silos. Moderniji silosi imju mehnizovnu kontrolu vlge i temperture, tko d se n odgovrjuim instrumentim moe u svko dob proitti stnje u svkoj eliji silos. Primjenom pneumtskog trnsport kroz cijevi, gdje jk struj vzduh nosi ili prenosi iz bterije kontinuirno puteni mlz itrice, postziu se zntne prednosti u odnosu n ostle mogunosti trnsport jer se itric posredstvom vzduh osui i ohldi. Podn skldit su grevine s 1,2 ili vie sprtov (et), n koje se stvlj ito u gomilm odreene visine, ktkd i u vrem (privremeno sklditenje). Dok su moderni silosi 100%

mehnizovni, ov skldit koriste i fiziku rdnu sngu, nroito z poslove prnjenj, premjetj i loptnj it. U pogledu dozvoljenih visin gomil, vlge i potrebe loptnj, z sklditenj penice u nim uslovim preporuuje se sljedee:

Vremenski period (%) vlge koje mogu nstti u itu Od vridbe do 31. jul Od 1.-31. vgust Od 1.-30. septembr Od 1.-30. septembr Od 30.9. do 15.10. 14-15 14-15 Preko 15% Preko 15% 40-60 60-80 40-50 80-150 12-13

Visin sloj u cm

Vriti loptnje

Promjene

40-50 2 put nedeljno 3 do 4 put nedeljno 3 put nedeljno Svkodnevno Svkodnevno Znojenje, ros i klijnje Znojenje, ros i klijnje Plesnivost Ros, klijnje, zgrijvnje plesnivost Podn skldit mogu imti rzliitu veliinu, s mnjim ili veim stepenom mehnizovnih opercij. Kpcitert im je do 200 vgon. Dns se sve vie zmjenjuju silosim, i vjerovtno e se zdrti smo z prihvtnje mnjih koliin it, z potrebe trgovinskih orgnizcij ili drugih proizvo. Lgerovnje vre zhtjev odreenu tehniku slgnj, obino unkrsno po dvije, i to: te it u gomilm do 15 vre, lk u gomilm do 25 vre. Krstine ili gomile vre nuno je ee preslgvti i to obrnutim redom; vree koje su rnije bile u gornjem dijelu stviti dole, donje gore. Slik 77. Rzne kombincije slgnje vre

uvnje kukuruz treb posebno komentristi obzirom d se moe skldititi u klipovim i u zrnu. Pored tog kukuruz poslije brnj normlno sdri vei procent vlge nego bijel it. Kukuruz u klipovim sklditi se u koevim (kukuruznjcim, rdcim, sli), koji treb d su sgreni n istom i suvom mjestu, po mogunosti okrenuti po prvcu sjever-jug. Klipovi se smiju kruniti tek kd im vlg spdne n 17%. Kukuruz koji im 16-17% vlge moe se drti u gomilm visine do 75cm, koje se morju esto loptti. Kukuruz u zrnu uv se u podnim sklditim koj morju biti obloen drvenim podom, sfltom ili drugim izolcionim mterijlom, nikko ne koristiti direktno betonski, kmeni ili metlni pod. 7.1.1 Uzimnje uzork z ispitivnje itric je propisno stndrdim ili drugim normm z provjervnje kvlitet. Z itrice u vrem propisn je broj vre iz kojih se mor uzimti uzork. Kod penice se npr. z isporuku do 3 vree uzim uzork iz svke; z poiljku od 3-30 vre iz svke tree, li njmnje iz tri; z poiljku s vie od 30 vre uzork se uzim od svke pete itd. Uzorci se uzimju pomou runih sondi (Slik 78) s vrh, sredine i dn. Ako se itrice isporuuju u rsutom stnju uzorci se uzimju s 10 do 12 mjest, n rznim dubinm. Svi uzorci od istog tovr, iste vrste i kvlitet, skupljju se u jednu vreu, dobro izmjeju i kvdrirnjem svedu n srednju probu. Kvdrirnje ili etvrtnje vri se tko to se cijel koliin uzetog uzork od istog tovr sloi n gltku i rvnu povrinu u tnk sloj oblik kvdrt. Kvdrt se lenjirom dijgonlno podijeli n etiri dijel, p suprotni dijelovi pomeu i tko dobiju dvije gomile. Jedn od njih se izdvoji n strnu drug obruje n isti nin koi prvobitn koliin. Ovo se ponvlj sve dotle dok ne preostne koliin od 3-4 kg it. Od te koliine uzimju se tri jednk uzork od po 1 kg, stvljju u posebne stklene boce ili limenke, hermetiki ztvrju i pete. Slik 78. Rune sonde z uzimnje uzork rznih proizvod i kvdrirnje : 1. z uzimnje s gomile 2. iz vre i 3.cilindrin sond Uzimnje uzork obvlj se komisijski, uz obvezno voenje zpisnik o cijelokupnom rdu i potpisivnje od strne svih lnov komisije. Od pripremljen tri uzork svki mor biti propisno etiketirn, s nznkom: nziv, vrste i kvlitet proizvod, broj isporuenih pkovnj i ukupne koliine; dtum isporuke, dtum i mjest uzimnj uzork, ko i potpisn lic koj su izvril uzimnje i obrdu uzork. U sluju spor nlizu vri jedn od ovlenih lbrtorij koju sporzumno izberu zinteresovne strnke. U trgovini n veliko ito se prodje n metrike cente (100 kg), tone (1000 kg) i vgone (10000 kg). U SAD se ito prodje n buele (1 buel = 27,2 kg); merike cente (45,36 kg) i merike ili krtke tone (907,2 kg); u SSSR se upotrebljv ko mjer z ito i pud (16,36 kg). TRANSPORT IVIH IVOTINJA ivotinje sme po sebi predstvljju tovr koji se bitno rzlikuje od ostlih rob. Prevoz ivih ivotinj zsluuje posebnu pnju iz dv osnovn rzlog: humnosti, velike vrijednosti. Prvi rzlog je vniji, jer ivotinje osjeju bol, umor, gld, e i tome slino, p treb pri utovru, prevozu i istovru postupti ovjeno. Vrilc trnsport treb d brine o urednosti vozil, o stelji z posipnje pod vozil, hrni z usputno hrnjenje, pojenje itd. Stelj z posipnje pod ne smije biti zpljiv, ukoliko jeste treb je mijeti s nezpljivim mterijm ili prskti vodom. Tko se pljev mije s pijeskom, drven strugotin s pijeskom ili se prsk vodom, dok se sm pijesk veom rijetko upotrebljv.

Ne treb zborviti d ivotinje sve vrijeme trnsport mogu d lue izmet i mokru ime se zguje vozilo i moe d nstne rzvijnje ptogenih mikroorgnizm, uzronik zrznih oboljenj. Nepovoljni uslovi trnsport dovode do smnjenj mse i promjene kvlitet ivotinj. Mnogo je rzlog d se trnsprot ivih ivotinj obvlj tko d se ne ozlijede, ne udre, ne uzrujvju i ne zlostvljju. D se umnji gubitk mse treb obezbjediti hrnjenje i dobro ndglednje tokom trnsport. Prije utovr obvezn je potreb uslovii pregled ivih ivotinj od strne mjerodvnog veterinr koji izdje stoni pso jer se oboljele ivotinje ne smije prevoziti. U eljeznikim i drumskim vozilim ne treb drti ivotinje due od 24 s, bez izlsk vn vozil. Zbrnjeno je u nelu tovriti zjedno rzliite vrste krupne i sitne stoke. Uvijek ih treb odovjiti pregrdom od jkih dsk. Izuzetno, mldunci koji sisju mogu d se prevoze zjedno s mjkm. Krupne ivotinje se pri utovru odvjju po polu. Nije dozvoljeno zjedno tovriti domu stoku i stoju koj stie iz inostrnstv, ko i stoku z priplod i rd, s stokom z klnje. Kko se prije utovr rspole dokumentcijom, ili tovrnim listom lko se moe vidjeti z koju su nmjesnu trnsportovne odreene ivotinje i d li su dome ili uvezene. Bremenite ivotinje se prihvtju n prevoz smo uz posebno veterinrsko uvjerenje kojim se tvrdi d je ivotinj sposobn z put i d ne postoji oigledn rizik d u toku putovnj nstupi porod. Tovrenje krupne stoke z priplod i rd moe biti po duini n slikm 79. i 81., odnosno prlelno s podunim strnicm vozil s glv okrenutim u prvcu vonje ili k sredini vgon gdje se nlze vrt, u sluju tnsprot eljeznicom. Meutim, kko poduni nin tovrenj ne obezbjeuje dobro iskorienje vozil, to povev trokove trnsport, pribjegv se poprijenom ninu tovrenj (sl.80.) Obzirom d je eljeznic svoj interes ztitil kroz minimlnu teinu od 5 000 kg, poiljlc stoke tri runicu u tome d ne plti ''mrtvu vozrinu'' tko to pribjegv prostoj runici. Uzme se prosjen tein po jednom grlu ive ivotinje, npr. - z konj, mzgu i mulu oko 700 kg - z drijebe i ponij oko 400 kg - z mgrc, june i junicu 170 kg - z bik, vol, krvu i bivolicu 550 kg - z tele 70 kg - z ovcu, ovn, jgnje, kozu, jrc, jre i prse 30 kg - z debelu svinju 170 kg - z mrvu sinju 80 kg i odredi broj grl koj e dti msu od 5 000 kg, odnosno bie: 7 konj h 700 = 4900 kg 13 drijebdi h 400 = 5200 kg 30 mgrc h 170 = 5100 kg 71 tele h 70 = 4970 kg 167 prsi h 30 = 5010 kg tko d nknd prevoz bude povoljn zhtjevim eljeznice.

Slik 79. Poduno utovreni konji u vgonu

Slik 80. Popreno utovreni konji u vgonu

Slik 81. Poduno utovren goved u vgonu D se ivotinje ztite od moguih udr prilikom kretnj vozil, primjenjuju se ztitni jstuci dugi 2,3m i iroki 0,8m debljine 150mm ninjeni od gumirnog pltn, po potrebi se nduvvju; ili su od jutne tknine dimenzij 2,3 x 1,0m, i po potrebi se popune slmom ili sijenom, to se koristi dijelom i z ishrnu ivotinj. Smtrno je d rzmk izmeu ivotinj poslije tovrenj treb d je toliki d omoguv prolz ovjek. Kko ljudi, prtioci trnsport ivih ivotinj mogu d se veom rzlikuju po figuri, prvilnije je rzmk odrediti nekim mjerilim. Nime, u obzir se uzme prosjen irin kod ivotinje mjeren n njirem mjestu i uvev z odreeni procent po vrijednosti zvisn od tog d li je ivotinj nmijenjen z klnje, rd, priplod ili steon. Gledno odozgo izmjeren irin konjskih spi dl bi npr. prosjenu irinu od 700-800 mm. Rzmci izmeu ivotinj dobijju se kd prosjenu irinu prem potrebi uvemo sljedeim procentim: 20 % z zdrve konje z klnje, 50 % z zdrve konje z rd i priplod, ko i z goved z klnje zbog rogov, 50-70% z goved z rd i priplod, ko i z omd, jund, teld i drijebd, 80 % z drijebne kobile i steone krve od 3 mjesec drijebnosti, odnosno, steonosti, 90 % z drijebne kobile i steone krve od 3 do 6 mjeseci drijebnosti, odnosno, steonosti, 100 % z drijebne kobile i steone krve preko 6 mjeseci drijebnosti, odnosno, steonosti; ko i z krupne ive ivotinje nmijenjeno z izlobu ili trke. Isto tko, ko se prevoze mldunci koji sisju zjedno s mjkm, odnosno kobile s drijebdim ili krve s teldim. Z bolesne ili fiziki slbe ivotinje procent uvenj zvisn je od stepen bolesti, odnosno, fizike slbosti. Ako ivotinje u toku prevoz treb d legnu povenje njmnje mor biti z 50%, dok u sluju kd sve vrijeme stoje dovoljno je 20% d bi ivotinje mogle sginjnjem glve d se hrne ili poje. Koliko e se krupnih ivotinj utovriti u vozilo zvisi od vie fktor: d li je uzduni ili popreni nin tovrenj; kolik je prosjen veliin njire dimenzij ivotinje gledno odozgo; d li je ivotinj drijebn, steon, z priplod, rd ili z klnje; od zdrvstvenog stnj ivotinj; rspoloivog tovrnog prostor; trjnj prevoz; d li ivotinje treb sve vrijeme d stoje ili su im potrebni odmor i lenje. Obino se smtr d zdrvi i odmorni konji ne treb d lee z vrijeme prevoz ko su nmijenjeni z klnje redovno se tovre popreno, esto s skinutim potkovicm. U prksi se esto upotrebljv tzv. slobodn utovr ivih ivotinj, koji podrzumjev sljede rjeenj: popunjvnje 2/3 rspoloivog tovrnog prostor u vozilu tko d 1/3 prostor ostje z prolze i ostle potrebe, popunjvnje 3/4 rspoloivog tovrnog prostor u vozilu tko d smo1/4 ostje z druge potrebe, to se moe primjeniti z prevoz mrvih ivotinj, ili kod trnsport u hldnijim zimskim mjesecim, ko i n krim relcijm kd prevoz ne trje due od 24 st, popunjvnje d se to vie iskoristi tovrni prostor kd ostje przn smo 1/4 ili 1/5 vozil, podrzumjevjui tovrni prostor. Od nznenih slobodnih utovr svkko d je prvi njpovoljniji kd se ivim ivotinjm obezbjeuju njhumniji usllovi, li tkv komfor nem ekonomskog oprvdnj z sve vrste ivih ivotinj koje se mogu jviti z potrebe trnsport. 8.1. Posebn uputstv z tovrenje pojedinih vrst ivih ivotinj. Konji- ko su nmijenjeni z rd i priplod prevoze se u ztvorenim vozilim, utovreni poduno. Vezuju se z metlne prsne prege koje morju biti oble. Kpci n vozilim koji obezbjeuju provjetrvnje, u ljetnjem periodu ostju otvoreni smo s jedne strne vozil u zimskom periodu treb d su ztvoreni. Smo u sluju zdrvnj ili dueg stjnj vozil

kpci se mogu otvoriti s obje strne vozil. Neobino je vno d se ivotinje ne tovre oznojene, jer bi hlenjem mogle d obole. Konji z klnje ko su zdrvi i sposobni d stoje tovre se popreno. Ako su iznemogli ili s bolesnim nogm treb im omoguiti d legnu. Prije utovr skidju im se potkovice, d ne bi bilo povred od udrc ili genj pri kretnju vozil. D bi sprijeilo ispdnje neisto iz vozil z vrijeme trnsport vrt kod vozil vgon se zgruju dskm visine 1,5m s tim d donje dvije dske morju imti irinu njmnje 200-300mm. Dske koje nlijeu n sm pod vozilmorju biti dobro priljubljene. Kod poprenog tovrenj do eonih strnic vozil uvijek treb postviti njsnnij grl, kko bi on svojom sngom podnijel odreeni pritisk z vrijeme vonje nroito pri mnevrisnju vozil vgon. drijebd i teld- obino se tovre bez vezivnj, li je poeljno d se vozilo vgon prerdi u 3 do 4 odijeljk boks, d se sprijei pdnje i povreivnje ovih ivotinj. Goved- nmijenjen z rd i priplod prevoze se nlogno prevozu konj z istu nmjenu. Ali, d ne bi dolo do meusobnih ubod rogovim pri prevozu, goved treb vezti s dv ulr, tko d glve ne mogu pomjerti lijevo i desno, ve smo gore i dole to je potrebno z hrnjenje i pojenje, ili eventulno lijegnje i ustjnje. Steone krve i krve s mlduncim koji sisju obvezno se tovre smo poduno s dovoljno prostor d po potrebi mogu d legnu. Popreno tovrenje bi moglo slujnim pdom krve d uslovi pogibiju teldi pri opercijm mnevrisnj vozil vgon. Krve se morju vezti z prsne prege teld se vezuju ispred glve mjke d ne bi sisl i kretl se po vozilu z vrijeme vonje. Prtioci trnsport ivih ivotinj povremeno odvezuju teld d bi se hrnil, to ine prilikom zdrvnj vozil, poslije eg ih ponovo vezuju. Svinje- koje su uhrnjene z klnje, tovre se u vozil pregren n dv sprt s reetkstim strnicm d bi se omoguilo obilno strujnje svjeeg vzduh sve vrijeme trnsport. Pod vozil se posip dovoljn koliin pijesk pomijenog s neto strugotine. Njee se prevoze uhrnjene ive ivotinje nmijenjene z prodju i ine 80% promet ivotinj, ztim, krupn stok z klnje i rijetko grl z priplod. Po otkupu ivotinje bi treblo d se odmore 1-2 dn, umjereno hrne i poje p tek ond tovre u vozil. Tokom prevoz treb obezbjediti dv put dnevno, ujutro i uvee, hrnjenje i pojenje ivotinj. Pojenje vodom slijedi poslije hrnjenj, po potrebi, z vrijeme jkih eg i vie put. Prviln priprem ivih ivotinj z trnsport podrzumjev: d se uhrnjen bilo krupn ili sitn stok nikd ne dovodi pjeke do utovrne stnice, ve mor d se preveze; d se mrv bilo krupn ili sitn stok ne dovodi pjeke do utovrne stnice ko je njen udljenost od otkupnog mjest ve od 10 km. Ukoliko je rstojnje mnje p se dovode pjeke ond treb d se kreu preko meke zemlje, ne po kmenitom putu; d se obvezno obvi vetrinrski pregled svkog grl prije utovr, nroito uhrnjenih ivotinj i izgled vozil u odnosu n istou i pripremljenost hrne i vode; d se obezbjedi strunjk prtilc trnsport ivotinj; d se odredi odmrnje ivotinj br u trjnju od 24 st prije utovr, uz umjereno hrnjenje i pojenje; d se tovrenje izvri po hldovini, odnosno, u veernjim, nonim ili rnim jutrnjim sovim pri emu ne smiju biti ni mlo oznojene; d se tovrenje prvenstveno vri poduno po mogunosti s glvm okrenutim u prvcu kretnj vozil itd. 3.2. Tipovi mbl z poiljke rzliitih vrst ivotinj u vzdunom prometu. Meu ivim ivotinj, koj se trnsportuju jvljju se veom rzliite vrste i to pored krupne stoke: dome ivotinje nzvne ljubimci kd se misli n pse i mke; rzni sisri, ptice, reptili, ribe,

koljke, insekti, divlje i ostle ivotinje. Npis i prikz koji upozorv d je u pitnju trnsport ivih ivotinj sdri listic izgled n slici 82, 83 i 84. S prvnog spekt prevozilc ivih ivotinj njee ne prim n sebe nikkvu odgovornost uslijed prirodne smrti ili bolesti ivotinje tokom prevoz. ivotinje koje su opsne n slobodi otrovne, divlje, ili n drugi nin opsne u trnsportu se nee smtrti opsnim jer morju biti smjetene u kveze solidne izrde i odgovrjuih konstrukcij d ne postoje mogunosti bjenj ili kontkt s drugim ivotinjm. ivotinje koje su prirodni neprijtelji sve vrijeme prevoz morju se drti strogo odvojeno jedne od drugih. Ako su neke ivotinje u krntinu treb ih izdvojiti od onih koje nisu. Slik 82. Izgled listice z trnsport trnsport ivih ivotinj(u meunrodnom zemlji) prometu) (z promet u noj Slik 83. Izgled listice z

Slik 84. Izgled listice z lko-kvrljivu robu Izgled listice z prevoz tip bilj i rib nun istrivnj

Slik 85.

ivotinj nmijenjenih z

Posebne odredbe se ukljuuju pri trnsportu ivotinj nmijenjenih z lbrtorijsk istrivnj, obzirom d se one morju potpuno izdvojiti od ostlih ivotinj i teret d bi se smnjio rizik od prenoenj moguih infekcij. Listic upozorenj im prikz pcov i npis kojim se istie d su ivotinje u filter-kontejneru koji ne proput mikrobe ko n sl.85, uz npomenu d se z potrebe kontrolisnj u bilo koje svrhe mor postupiti po preporukm poiljoc. Ako bi se filter-kontejner otvorio iz bilo kojih rzlog, mkr rdi hrnjenj ili pojenj, vrijednosti ivotinj z potrebe istrivnj bi se potpuno izgubile. Stog n listici jo pie: ne otvrti, ne hrniti, ne pojiti. Z potrebe vzdunog trnsport ivih ivotinj ukoliko drugije nije predvieno, uglvnom se upotrebljvju mble od drvet ili metl. Izrdom mble treb d se obezbjede sljedei uslovi: d se onemogui bjekstvo ili meusobni kontkt ivotinj; dovoljn ventilcij; d se omogui pristup ivotinji, hrnjenje, pojenje (s zlihm) i ko je potrebno prostor d se ivotinj kree; udobnost i bezbjednost ivotinj; upijnje otpdnih mterij bsorbujuim ili drugim mterijm; postvljnje odgovrjuih listic upozorenj i drugih oznk i upustv z rukovnje itd. U vzdunom prometu pored nznke LIVE ANIMALIS (IVE IVOTINJE) dodje se nljepnic s tekstom: This side up (Ov strn gore), kd se trnsportuju ivotinje opsne po otrovnosti s tekstom: Poisonous (Otrovno). Ambl z ive ivotinje podrzumjev njee drvene snduke-kontejnere; kveze od drvet, jke ice ili slinog mterijl tko ninjene d je uvijek obezbjeeno strujnje vzduh. Veliin mble se prilgov veliini ivotinje tko d moe d stoji, lei ili kree se.

Z pilie i pie upotrebljv se mbl od plstinih mterijl n sl.86 (fiber) s inom mreom koj im otvore prenik 12mm, s dicm rzmk 35mm i dnom od luminijum. Unutrnjost se oble vreom, ventilcij postie otvorim prenik 25mm s bonih strn dno im podlogu od hrtije ili drugog podmet d bi se omoguilo lke ienje. Slik 86. Ambl z prevoz pili, pi i sl Ptice se prevoze u mbli od drvet, metl ili jkog fiber ko n sl.87, s jednom ili vie strn koje su otvorene i prekrivene inom mreom odgovrjue jine. Z osjetljive ptice n hldnou moe se preko mree prebciti pltno. Z ienje kvez slui pokretljiv plitk posud ili neko drugo pogodno rjeenje. U kvezu su prege i posude z hrnu i vodu. Upijjue sredstvo i mterije z neutrlisnje neprijtnih miris, potrebn su kd se prevoze ptice koje se hrne ribom ili koje ire neprijtne mirise. Ptice njlke podnose prevoz dnju li pri slboj svjetlosti. Slik 87. Ambl z prevoz ptic Psi i mke se prevoze u kutijm ili snducim od drvet, metl i slinih mterijl. Obino je gornj strn otvoren i prekriven odgovrjuom inom mreom. Kd je hldno preko mree se prebci tknin. Dno im prostirku ili upijju sredstv. Ambl se obezbjedi s dovoljnom koliinom hrne i vode. Psi morju imti ogrlicu s kiem z etnju i ko je potrebno korpu z njuku. Preporuuje se prevoz dnju. Z divlje pse, vukove, kojote, lisice, hijene, jgure, leoprde, lvove, pntere, pume, rkune, tigrove i dr. mbl u vidu kvez, ko n sl.88 mor se izrditi tko solidno d nem bojzni od mogunosti izlsk zvijeri iz kvez. Veom je vno d prtilc trnsport ivih ivotinj bude dobr poznvlc udi ivotinje. Slik 88. Ambl z trnsport divljih zvijeri Reptili: zmije, guteri i ligtore se prevoze u jkim gusto iztknim pltnenim torbm ili dkovim koji su dobro siveni i vrsto ztvoreni. Dkovi se potom pkuju u metlne kutije ili posude koje imju otvore z ventilciju prekrivene gustom inom mreom dobro uvrenom z sud ili kutiju ko n sl.89. Ambl mor n vidnom mjestu d im listice s ntpisom: Poisonous snakes (Otrovne zmije) ili Harmless snakes (Bezopsne zmije), ili Live lizards(ivi guteri), Poisonous lizards (Otrovni guteri), Live alligators(ivi ligtori) itd. zvisno od tog koj vrst reptil se prevozi. Slik 89. Ambl z prevoz reptil, zmij, guter i sl. be i kornje njbolje podnose prevoz ko se upotrijebe ko mbl knte iji poklopci treb d budu perforirni rdi ventilcije. Broj otvor n poklopcu je vei kd se knte upotrebljvju z prevoz kornj. Z prevoz oko 100 b potrebn je knt prenik 500 mm i visine 450 mm. N dno knti se postve vlne krpe ili pol litr vode. U ljetnjim mjesecim koliin vode u knti treb d je ve.

Z prevoz korlj upotrebljvju se i pletene od pru kore, n sl.90 s mogunou dobrog ztvrnj icom. Meutim, pri tovrenju vno je ne reti u visinu jer kore od pru ili trske nemju izdrljivost n pritisk. Slik 90. Kore od pru z prevoz kornj Ribe se mogu prevoziti u metlnim sudovim s dovoljno vode, nekd kdm, pri emu se mor voditi run d ne doe do izlivnj vode u toku trnsport. Ako se predvi dui trnsport obezbjeuje se hrnjenje rib i ercij vode u sudovim u kojim se ribe prevoze. Ukoliko se trnsportuje mnj koliin rib ili ko su posebne vrste rib u pitnju, ko mbl koriste se vree od plstinih ms koje su koliko je potrebno ispunjenje vodom zvezne tko d nije onemoguen dovod vzduh. Vree se potom stve u krtonske kutije. Slik 91. Ambl z prevoz mnje koliine ivih rib Slik 92. Kontejner z trnsport konj i kmil Kd treb trnsportovti bezopsne velike ivotinje vzdunim prometom mor se rzmtrti. Prirunik z trnsport ivih ivotinj vzdunim putem (Manual for carriage of live animals by air) koji je izdt od strne Meunrodnog udruenj z vzduni trnsport (International Air Transport Associtaion - IATA). Prem odredbm tog prirunik kontejneri morju biti odreene konstrukcije n sl. 92. i 93. Slik 93. Kontejner z trnsport ponij, mgrc, mul, zebri, ntilop, lm i tome slino 8.3. Dunosti prtilc trnsport ivih ivotinj. Prv dunost je d se preuzmu od poiljoc zdrvstven uvjerenj ili stoni psoi z ivotinje. Ztim, dozvole z izvoz-uvoz i eventulno drug dokument z zemlje trnzit, ko i potrebn uputstv z ishrnu i pojenje ivih ivotinj tokom trnsport. Niko osim prtilc ne smije hrniti ili pojiti ivotinje jer se tko iskljuuje mogunost zlonmjernog trovnj ivotinj. Ako pri stlnom ndglednju prtilc primjeti kod ivotinj bilo t sumnjivo mor odmh preduzeti potrebne mjere. U sluju tee povrede, oboljenj ili uginu treb s prve podesne stnice telefonom ili ko je mogue telegrfski obvjestiti vetrinr. Veterinr dolzi, pregled situciju i td npismeno iznosi utvreno injenino stnje i dje odredbe kko postupiti s ozljeenom ili uginulom ivotinjom kko s ostlim ivim ivotinjm iz trnsport. Jo prije dolsk veterinr uginul ivotinj se mor odstrniti iz vozil u z tkvu situciju predviene odjeljke vozil. Kod eljeznice odstrnjuje se u snduke koji su smjeteni ispod vgon. Nikko ne smije uginul ivotinj d se usput izbci iz vozil ili neodgovorno zkop, ve o njenoj sudbini mor d donese odluku smo veterinr. Ako je ivotinj uginul od zrzne bolesti veterinr odreuje njeno unitvnje; spljivnje, zkopvnje i polivnje kreom. Poeljno je d prtilc bude vin klnju stoke kko bi u sluju tekih povred kod ivotinj mogo intervenisti. Prtilc trnsport je dun d vodi run o istoi ivotinj, vozil i prostorij gdje se one zdrvju. Prostorije gdje se dre ivotinje treb d se dezinfikuju svk 24 st. Izbor dezinfekcionih sredstv ko i insekticid mor biti tkv d upotreb istih ne kodi zdrvlju ivotinj. Dok trje dezinfekcij ivotinje se ne smiju drti u istoj prostoriji koj se dezinfikuje.

Prtilc mor d rspole opremom z pojenje i hrnjenje ivotinj, ztim s svjetiljkom koj im ztitni plmen, p ne moe d izzove por u vozilu ; s rezervnim konopcim i ulrim itd. Ako se trnsportuju ive ribe prtilc obezbjeuje i eline boce s kiseonikom pod pritiskom, ko i lte z eventulnu poprvku urej kojim se vri ercij vode, termometre z kontrolu tempertur vzduh i vode itd. Koliin hrne i vode koje prtilc treb d obezbjedi vrirju zvisno od vrste ivih ivotinj, duine put i broj grl. U prekomorskom trnsportu odreeno je d jedno grlo krupne stoke prosjeno dnevno potroi: 7 kg sijen, 1,5 kg zobi, kukuruz i sl. uz 20-25 litr vode z pie i odrvnje higijenskih uslov. Z grlo sitne stoke prosjeno se dnevno potroi: 4 kg sijen ili zrnste hrne i 10-12 litr vode z pie i odrvnje higijenskih uslov. 9. PAKOVANJE, SKLADITENJE I TRANSPORT OPASNIH MATERIJA Pojm opsnih mterij vezn je z proizvode kod kojih zbog prirode njihovog sstv ili osobin moe u toku sklditenj, trnsport, utovr, istovr, prepkivnj i slinih mnipulcij d doe do pojv koje su opsne i tetne po okolinu. Tu spdju eksplozivne, lko-zpljive, otrovne, zrzne, rdioktivne, ngrizjue i druge mterije. D bi se obvio bezbjedn trnsport i mnipulisnje ovkvim proizvodim morju se pkovti, skldititi i trnsportovti pod specifinim uslovim. Neki od proizvod s svojstvim opsnim u tolikoj mjeri su nesigurni z bezbjedn trnsport d ih prevoznici uopte ne primju n prevoz, ve ih proizvoi ili korisnici trnsportuju u sopstvenoj reiji. Propise z trnsport opsnih mterij prve su izrdile eljeznice. U Evropi se koristi Meunrodn konvencij o prevozu robe eljeznicom CIM (Convencion internacional concernat de transport des marchandises par chemins de fer), i on je izdl i Meunrodn prvil o prevozu opsnih rob RID (Rgulament international concernate des marchandises dangereuse). N zemlj je lnic Meunrodne eljeznike unije p su ni propisi istovjetni s RID-ovim. Z potrebe trnsport opsnih mterij prekomorskim sobrjem postoje tkoe propisi iznd od strne Meunrodne konvencije z ztitu ljudskih ivot n moru. Prem prvilniku o prevozu opsnih mterij (Sl. list SFRJ br. 15/70) zvisno od svojih osobin i vrste opsnosti koju prouzrokuju opsne mterije su rzvrstne u sedm kls i to: Kls I Ia eksplozivne mterije, Ib predmeti npunjeni eksplozivim mterijm, Ic sredstvo z pljenje, vtrometni predmeti i slino, Id sbijeni-komprimovni gsovi, gsovi prevedeni u teno stnje i gsovi upijeni-rstvoreni pod pritiskom, Ie mterije koje u dodiru s vodom rzvijju zpljive i eksplozivne gsove. Kls II II mterije koje se ple sme od sebe, - smozpljive mterije Kls III IIIa zpljive tenosti, IIIb zpljive vrste mterije, IIIc oksidirjue mterije lko osobju kiseonik i o oksidcijom dovode do pljenj okolnih mterij. Kls IV IVa otrovne mterije,

IVb rdioktivne mterije. Kls V V ngrizjue mterije. Kls VI VI zrzne i gdne mterije i Kls VII VII orgnski peroksidi. U trnsportu se vrlo esto dev d treb mnipulisti s proizvodim koji istovremeno posjeduju osobine vie rzliitih opsnih mterij svrstnih po klsm. Td vrioci trnsport koriste Prirunike koji dju prikz brojnih proizvod zvisno od sdrnih svojstv opsnosti preko tzv. dijmnt opsnosti, kojim se jsno istknu pojedinne opsnosti po intezitetu u zbiru opsnosti koje proizvod im. Detljno objnjenje primjene Prirunik s nznenim dijmntim opsnosti z odreene i konkretne proizvode, rzmtr se u progrmu vjebi iz predmet Trnsportne osobine rob n Sobrjno-tehnikom fkultetu u Doboju. 9.1. Izvod iz Prvilnik o prevozu opsnih mterij u sobrju n putevim. Prvilnik se propisuju mjere bezbjednosti koje morju d se preduzmu prilikom prevoz opsnih mterij u sobrju n putevim i uslovi kojim morju d odgovrju vozil kojim se vri prevoz tih mterij. Pored odredbi ovog Prvilnik treb primjenjivti i odredbe Evropskog sporzum o meunrodom prevozu opsnih mterij Aneksi A-B. Poiljlc je dun d z svku poiljku opsne mterije ispostvi posebnu isprvu o prevozu opsnih mterij, koj mor d sdri: 1. podtke o sdrini poiljke, s nznenjem opsne mterije, njene klse, ivinog i rednog broj pod kojim je opsn terij nveden u Evropskom sporzumu - Aneksi A-B; nznenje teine poiljke, broj komd i vrste spoljnje mble, ko i skrenicu: POMP ko se prevoz vri u unutrnjem sobrju, odnosno skrenicu ADR ko se prevoz vri u meunrodnom sobrju; 2. nznenje poiljoc d su ispunjene mjere bezbjednosti propisne ovim prvilnikom i Evropskim sporzumom - Aneksi A-B; 3. nzive odnosno imen i prezimen poiljoc i primoc, njihov sjedit, odnosno njihove drese; 4. nznenje d je uz isprvu o prevozu opsnih mterij prevozniku, odnosno vozu predto pismeno uputstvo o posebnim mjerm bezbjednosti koje se prilikom prevoz odnosne mterije morju preduzeti; 5. potpis i pet poiljoc. Lice koje od strne prevoznik mor biti odreeno d prti i obezbjeuje prevoz opsnih mterij (prtilc) potvruje prijem opsnih mterij svojim potpisom n isprvi o prevozu. Ako prtilc nije odreen, prijem opsnih mterij potvruje n isti nin voz koji e prvoz d izvri, ukoliko je poiljk ml. Posebn isprvk o prevoz opsnih mterij ispotvlj se u tri primjerk, od kojih jedn ostje kod poiljoc, po jedn prijerk se uruuje prevozniku, odnosno vozu i dostvlj primocu poiljke. Isprv koj se upuuje u inostrnstvo mor biti npisn n jednom od jezik nrod Jugoslvije i n jednom od sledeih jezik: engleskom, frncuskom, ruskom ili njemkom. Ako se opsn mterij upuuje u zemlju koj se grnii s Jugoslvijom, isprv o prevozu se moe ispostviti n jednom od jezik nrod Jugoslvije i n jeziku dotine zemlje.

Uputsvo o posebnim mjerm bezbjednosti prilikom prevoz poiljlc dje prevozniku, odnosno vozu treb d sdri: 1. nznenje vrste opsnosti koju predstvlj opsn mterij i nznenje poslijedic koje moe d prouzrokujue; 2. nznenje posebnih mjer koje treb d se preduzmu prilokom vrenj prevoz opsne mterije i mjere z sprevnje odnosno ublvnje tetnih posljedic koje mogu d ns uslijed nezgod ili udes n vozilu (por n vozilu, lom mble ili prosipnje opsne mterije i dr.); 3. postupk s licem koje doe u dodir s opsnom mterijom ili njenom mncijom (zrenje, isprvnje, prin, toplotno zrenje i dr.); 4. nziv i dres orgn ili rdne ili druge ornizcije koj mor d se obvjesti o nezgodi ili udesu kiji se desio pri prevozu. N vozilu kojim se prevoze opsne mterije n smiju se nlziti drug lic, osim voz, pomonik voz i prtioc. Ako se n vozilu ne nlzi pomonik voz, prtilc mor d im vozku dozvolu z uprvljnje vozilom one ktergorije u koju spd vozilo kojim prevozi opsne mterije dun je d vozilom uprvlj s nroitom opreznou i d preduzme sve mjere z sprevnje nesree koj bi prilikom prevoz mogl d se desi. Brzin kretnj vozilom kojim se prevozi opsn mterij ni u kom sluju ne moe biti ve od 70 km n st, ili ne smije d pree 80% od njvee dozvoljene ili propisne brzine. Od trenutk prijem do trenutk predje tovr voz ne smije d se udljv od vozil kojim se prevoze opsne mterije. Izuzetno, ko je voz prinuen d se udlji od vozil mor d ostvi vozilo pod ndzorom pomonik voz ili prtioc, odnosno drugog lic koje je osposobljeno z rukovnje opsnom mterijom koj se prevozi. O svkoj nezgodi ili udesu koji se desi prilikom prevoz opsne mterije, ije posledice posd vozil ne moe sm d otkloni i zbog kojih ne moe d nstvi vonju, jedn od lnov posde dun je odmh d izvjesti njblii optinski orgn unutrnjih poslov ili njbliu rdnu stnicu policije. Opsne mterije mogu d se prevoze specijlnim motornim i prikljunim vozilim posebno konstruisnim z prevoz odnosnih opsnih mterij, ili, motornim vozilom z prevoz teret koj odgorvju uslovim propisnim ovim prvilnikom i Evropskim sporzumom - Aneks B. U unutrnjem sobrju prevoz opsnih mterij moe se vriti i motornim vozilim z kombinovni prevoz lic i teret (kombi-vozil). Izuzetno, z prevoenje i dostvljnje mnjih koliin opsnih mterij mogu se koristiti trktori s prikolicom, zpren vozil, teretni trocikli s motorom ili bez motor, run kolic ili tovrn stok. Kd se koriste ov pomon sredstv prevoz ne smije se vriti nou i z vrijeme slbe vidljivosti. Kd se prevoz odreene opsne mterije, sglsno Evropskom sporzumu- Aneks B, vozilo kojim se vri prevoz mor imti posebne svjetl i znkove i to: 1. dv okrugl nrdst svjetl, prenik svjetlee povrine od njmnje 10 cm, postvljen n gornjim ugolovim prednje strne kbine vozil; 2. dv okrugl crven svjetl, prenik svejtlee povrine od njmnje 10 cm, postvljen n gornjim ugolvim zdnje strne vozil; 3. dv znk z oznvnje vozil kojim se prevoze opsne mterije. Znci su u vidu tbli prvougonog oblik, veliine 50x40 cm. Tbele su prevuene reflektujuom mterijom nrndste boje i oiviene crnom ivicom irine 5 cm i morju nou pri dobroj vidljivosti biti jsno vidljive n udljenosti od njmnje 150 metr, ko se osvjetle velikim svjetlim (drugih vozil) z osvjetljvnje put. Jedn znk se postvlj n prednjoj strni vozil, drugi n lijevoj polovini zdnje strne vozil, tko d tbel znk ne bude udljen vie od 40 cm od krjnje lijeve bone ivice vozil, odnosno ne vie od 150 cm od povrine put.

Kd se opsne mterije prevoze n motornim vozilim koj vuku prikljuno vozilo, znci z oznvnje vozil d se prevoze opsne mterije postvlj se: jedn n prednjoj strni vunog vozil, drugi n zdnjoj strni pirkljunog vozil. Nznen nrndst i crven svjetl n gornjim uglovim vizil morju biti upljen kd se prevoz opsnih mterij vri od provog sumrk do potpunog svnu, ko i u sluju smnjene vidljivosti zbog nepovoljnih tmosferskih ili drugih prilik. Ov svjetl morju biti upljen i kd je n vozilu upljeno bilo koje svjetlo z osvjetljenje put ili svjetlo z oznvnje vozil. Svjetl i znkovi ne smiju se upotrebljvti kd se vozilom ne prevoze opsne mterije. Ako se opsne mterije prevoze zprenim vozilom ili prenose n tovrnoj stoci, umjesto posebnih znkov z oznvnje vozil koriste se zstvice istih oblik, dimenzij i boj. Zstvice se postvljju tko d budu vidljive z druge voze koji svojim vozilom mimoilze ili pretiu zpreno vozilo, odnosno tovrnu stoku. Vozilo kojim se prevoze odreene opsne mterije mor biti ozneno i posebnim listicm koje su z pojedine klse i vrste opsnih mterij propisne u Evropskom sporzumu Aneksi AB. Listice se postvljju n vrt kbine motornog vozil i n drug mjest n spoljnim zidovim kroserije, odnosno kbine vozil n kojim su listice lko uoljive ko n slici 94. Slik 94. Vozil z prevoz odreenih opsnih rob Motorno vozilo kojim se prevoze opsne mterije mor d im sledeu opremu: 1. vozki lt i dizlicu z poprvku kvrov n vozilu tokom prevoenj; 2. njmnje dv prt z genje por, od kojih je jedn nmjenjen z genje por n motoru, drugi n tovru vozil. Ovi prti morju imti punjenje koje, s obzirom n koliunu i drug svojstv tovr, omoguvju efiksno genje por; 3. dvije rune bterijske lmpe-svjetiljke, iji izvor svjetlosnog snop mor d bude preniik njmnje 6 cm s trepuom ili stlnom svjetlou nrndste boje koj se vidi s udljenosti od njmnje 150 metr; 4. dv znk-trougl kojim se oznv d je motorno vozilo zustvljeno n kolovozu; 5. dvije lopte i jedn pijuk; 6. dv znk u obliku zstvic z oznvnje vozil koj prevoze opsne mterije; 7. prenosnu lmpu koj se moe ukljuiti n kumultor vozil. Ako se trnsportuju rdioktivne mterije potrebn je dodtn oprem: prenosni dozimetrijski ureji z detekciju zrenj; trk polivinilske folije irok 80 cm, duine njmnje 20 metr; etiri stilodizimetr, i to: dv s kpcitetom po 200 mr (milirentgen) i dv s kpcitetom po 5 r (rentgen); ue duine 20 metr prenik njmnje 0,8 cm ; lin ztitn sredstv koj se sstoje od kombinezon, kpe, gumenih izm, respirtorske mske i gumenih rukvic. Ako se prevoze odreene opsne mterije sglsno Evropskom sporzumu - Aneks B vozilom koje vue prikljuno vozilo n kojem bilo koj od osovin im jednostruke tokove, to vozilo mor d im posebn urej koji pomou zvunog ili svjetlosnog signl upozorv voz ko doe do isputnj vzduh iz gume n bilo kom toku prikljunog vozil. Vozil ntovren opsnim mterijm ne smiju se zustvljti niti prkirti n kolovozu. Voz koji zbog kvr n vozilu, sobrjne nezgode ili iz drugog oprvdnog rzlog, ili zbog utovr ili istovr teret biv prinuen d vozilo zustvi n kolovozu dun je d preduzme sve mjere d zustvljeno vozilo ne dovede u opsnost drug vozil. Prisustvo svog vozil n kolovozu voz je dun d ozni: 1. po dnu postvljnjem iz zustvljenog vozil n kolovozu dv znk-trougo;

2. u vrijeme od prvog sumrk do potpunog svnu, ko i u vrijeme smnjene vidljivosti zbog nepovoljnih tmosferskih ili drugih prilik postvljnjem pored znkov-trougo i svjetiljke s trpuom ili stlnom svjetlou nrndste boje koj se vidi s udljenosti od njmnje 150 metr; 3. upuivnjem pomonik voz, odnosno prtioc poiljke d ode i postvi se n udljenost od 100 do 150 metr i zustvljenog vozil i zstvicom preko dn tepuom svjetiljkom nou, upozorv voze koji nilze onom strnom kolovoz n kojoj se nlzi zustvljeno vozilo, tko d se t vozil mogu blgovremeno zustviti ili d smnje brzinu i pripreme se z bezbjedno zobilenje zustvljenog vozil. Drug svjetiljk se postvlj n udljenost od 30-50 metr od vozil. Ne pridrvnje bilo koje od odredbi prvilnik ili Evropskog sporzum Aneksi A i B povli krivinu odgovornost i novne kzne u iznosim prem vrsti prekrj. 9.2. Eksplozivni proizvodi u prometu podklse Ia, Ib i Ic. Eksplozivni proizvodi klse I Prvilnik o prevozu opsnih mterij u uem smislu podrzumjevju podklse Ia, Ib i Ic i to: Ia eksplozivne mterije, jedinjenj ili njihove smijee koje su podlone eksploziji gdje spdju eksplozivi: deflgrntni, brizntni, sigurnosni i inicijlni. Ib predmete npunjene eksplozivnim mterijm: kpsle, municij, fitilji, signln i osvjetlvju sredstv i sl. Ic sredstv z pljenje, vtrometne i sline predmete, sigurnosne ibice, uplje z fitilje, elektrine uplje, pirotehnike predmete z zbvu itd. EKSPLOZIVI su mterije, pojedin jedinjenj ili smijee vie jedinjenj, koje se, podstknute impulsom (udrcem, zgrijevnjem), trenutno hemijski rspdju stvrjui pri tome velike koliine gsov uz oslobnje velike koliine toplote. To trenutno rspdnje eksploziv, to rezultuje nglo povienje pritisk uz pojvu detoncije nziv se eksplozijom. Svi eksplozivi su endotermn jedinjenj u kojim se tomske grupe (njee NO2 i NO3) nlze vezne u lbilnoj rvnotei, p je potrebn njmnji uzronik (njee potres) d se t vez rskine i svore stbilniji molekul. U eksplozivim ngomiln hemijsk energij prelzi pri eksploziji prvo u toplotu, koj se eksplozijom zgrijnih gsov pretvr u mehniki rd. Eksplozije su kod veine eksploziv oksidcioni procesi. Nekd se u prksi neke sline pojve neprvilno nzivju eksplozijm, kd nem trenutnog rspdnj uz rzvijnje gsov i toplote. Npr.: eksplozij prnog kotl nije prv eksplozij jer tu nem nikkve hemijske promjene pri kojoj nstju gsovi, nego je ngomiln mehnik energij. Zni tu se ne stvrju hemijskim rzlgnjem gsovi i ne osob se toplot, ve se on troi. Dlje pri sgorijevnju gorim iko se oslobju velike koliine toplote i stvrju gsovi ne moe se govoriti o eksploziji, jer hemijsko rzlgnje nije trenutno ve tee polko. Isto tko, n primjer, moe se uzeti spljivnje termitne smijee (smijee luminijumovog prh s oksidom eljez) jer je to proces momentln uz oslobnje velikih koliin toplote, li pri tome ne nstju gsovi, p se ni tj proces nemoe nzvti eksplozijom, niti termitn smije eksplozivom. Iko je u gorivim i uljim ngomiln mnogo ve energij nego u eksplozivim: npr. toplotn mo dobrom ulju je 6-8000 cal/kg, minerlnim uljim k 9-12000 cal/kg, nitroglicerinu sveg 1450 cal/kg, crnom brutu 650-700 cal/kg, i prskvoj ivi smo 420 cal/kg, tehnik vrijednost eksploziv lei u trenutnom oslobnju njihovih energetskih zlih. PODJELA EKSPLOZIVA Prem hemijskom sstvu i osobinm eksplozivi se dijele n: I. pune ili deflgrntne eksplozive (brute) gdje spdju: crni brut i mlodimni brut; II. brizntne eksplozive ili lomiv ko to su: nitroglicerin, dinmit, pikrinsk kiselin (trinitrofenol), trotil (trinitrotoluol), i dr.;

III. sigurnosne ekspolozive, gdje je predstvnik monijumnitrt (NH4NO3) s odreenim dodcim, i IV. inicijlne ekspolozive ili detontore ko to su: ivin-fulmint, olovni-zid i dr. Istknuto je ve d je velik brzin rekcije svojstven svim eksplozivnim mterijm; ipk, postoje velike rzlike u brzine irenj eksplozije kod rzliitih vrst eksplozivp je prem tome prisutn i rzlik kod njihovog djelovnj. Prem duini vremen rekcije ekplozivi mogu biti deflgrntni koji eksplodirju polko i pri rzlgnju plmte (gore) brzin igrnj je ispod 1000 m/s i brizntni (kd je eksplozij pren detoncijom koj im brzinu preko 1000 m/s). Predstvnici deflgrntnih eksploziv su bruti jer eksplodirju polgno i pri rzlgnju plmte (gore). Zto slue ko municijski eksplozivi z pogon zrn projektil kroz cijevi vtrenog oruj (puke, topovi, mitrljezi i dr.). Ako bi se u istu svrhu upotrijebili brizntni eksplozivi u cijevi puke ili top trenutno bi se stvorio pritisk koji bi svojom jinom cijev rznijeo prije nego bi se zrno-projektil pomknulo. Stog, to je tei projektil brut mor lgnije d sgorijev odnosno, sgorijevnj brut treb d se zvri tek kd projektil npusti cijev. Brizntni eksplozivi ili lomiv se u njkrem vremenu brizntno rspdju uz jko prsknje s brzinom detoncije preko 1000 m/s. to se u krem vremenu rzvije vie gsov i toplote nstje vei pritisk, p se vei dio u eksplozivu kumulirne energije pretvr u rd. Tehnik lomiv treb d su neosjetljiv n plmen i n spoljne udre, morju vrlo brizntno d eksplodirju posredstvom mlih koliin inicijlnih eksploziv. Brizntnost eksploziv se mijenj s uslovim pljenj. Mnogi brizntni eksplozivi smo izgore ko ih uplimo otvorenom vtrom, bez inicijlnog pljiv. Sigurnosni eksplozivi z potrebe rudrstv su jedino nli prvu primjenu z korist ovjenstv, jer su eksplozivi, ine, poznti ko ubitn sredstv, koj se mnogo, nlost, koriste u vojne svrhe. Osobine rudrskih eksploziv koje su meusobno zvisne mogu se grupisti u dvije grupe: hemijsko-fizike i tehniko-minerske. Meu njvnije tehnikominerske osobine treb uvrstiti: rdnu sposobnost, brizntnost, brzinu prenos moi detoncije, osjetljivost n udr, osjetljivost n inicirnje, hemijsku stbilnost, sigurnost rudrskih eksploziv n metn i eksplozivnu ugljenu prinu u rudnicim itd. Inicijlni eksplozivi , detontori ili primrni eksplozivi su mterije koje imju ekstremno veliku brizntnost. Njmnji spoljni impuls (udrc, trenje, plmen, toplot) dovodi do estoke detoncije kod tih eksploziv. Zto su vrlo opsni pri mnipulisnju. Mlim koliinm ovih eksploziv se pune detontori i kpice z ktivirnje inicirnje deflgrntnih i brizntnih eksploziv. 9.2.1. Punji ili deflgrntni eksplozivi 1. Obini crni brut. To je nstriji eksploziv u primjeni sstoji se od smjee klijumovelitre (KNO3), sumpor i drvenog uglj, njee u odnosu KNO3:S:C=75:15:10 %. litr i sumpor morju biti hemijski isti uglj lko goriv. Z izrdu brut obino se koristi sumpor u ipkm, jer sumpor u prhu sdri uvjek neto sumpor-dioksid te bi moglo doi do smozpljivnj. Pri eksploziji crni brut se rzle n klijum-sulfid (K2S) zot i ugljen dioksid i zto stvr mnogo dim. Noviji i bolji mlodimni brut je potpuno potisnuo crni brut iz upotrebe i vojne svrhe. Tko d se crni brut sd upotrebljv kod municije z lovke puke, neto u rudrstvu (rudnici soli), u kmenolomim i z proizvodnju tpin fitilj. Z rudnike soli i kmenolome bolje je koristiti crni brut nego brizntne eksplozive, jer brut zbog ble eksplozije mnje mrvi rudni mterijl. U rudnicim uglj brut se ne smije koristit (ko ni brizntni eksplozivi), jer se pri eksploziji brut stvr veliki i vrui plmen koji bi lko doveo do eksplozije smjee metn ili ugljene prine s vzduhom p se mogu upotrijebiti z rudnike uglj smo eksplozivi sigurnosti.

tpini fitilji se sstoje od okruglog fitilj kojem je sredite ispunjeno brnom crnog brut ili nekim brizntnim eksplozivom. Zto se rzlikuju sporogorei tpini (brutni) s brzinom izgrnj od 0,6 0,9 m/s, od detonirjuih (brizntni eksploziv) s brzinom izgrnj od 5 8000 m/s. 2. Mlodimni bruti. mlodimni bruti se jo nzivju bezdimni, no kko se pri izgrnju ipk rzvij neto dim, iko vrlo mlo, pogodnije je zvti ih mlodimni bruti. Osnovne sirovine z mlodimne brute su celulozni i glicerinski nitrti, pogreno nzvnih nitrocelulozom i nitroglicerinom. Zni, potrebno je isti d su to jedinjenj n nitrtnom ne nitro grupom. Meutim, kko su hemir rnije usvojili te nzive, iko nedekvtne, i dns se preme sirovinm iz kojih su nstli mlodimni bruti djele n: 2. nitrocelulozne brute i 2b. nitroglicerinske brute. U svojoj molekulskoj strukturi eksplozivi k hemijske supstnce sdre osnovne grupe: ili nitrtnu (-NO3) ili nitro (-NO2) grupu. Do nestbilnosti nestbilnosti i regovnj tih grup u molekule eksploziv dolzi pod uticjem rznih inilc: toplote, udr, elektrine vrnice, trenj i sl., td grupe mjenjju svoj poloj te nstju molekuli drugih jedinjenj, uglvnom gsovitog gregtnog stnj, uz oslobnje velike koliine toplote i mehnike energije. 2. Nitrocelulozni bruti, odnosno, Nitrocellulose od C6H7O2(OH)2(ONO2) do C6H7O2(ONO2)3. Djelovnje smjee zotne i sumporne kiseline prelzi celuloz (C6H10O5)n gdje vrijednost n moe biti 1000 do 3000, u nitrocelulozu formule C6H7O2(ONO2)3 jer su tri hidroksilne grupe zmjenjene s tri nitrtne. Oigledno je d je izvren esterifikcij, tj. djelovnje zotne kiseline hidroksilne grupe su zmjenjene nitrtnim p bi nstli produkt prvilno bilo nzvti nitrtnom-celulozom, no odomen je nziv nitro-celuloz. Rekcij dobijnj nitroceluloznog bezdimnog brut je: C6H7O2(OH)3 + 3HNO3 + (H2SO4) C6H7O2(ONO2)3 + 3H2O + (H2SO4) Z nitrtne celuloze upotrebljv se smje jednog dijel zotne kiseline s 2-3 dijel sumporne kiseline koj sdri 5-20% vode. Sumporn kiselin pri esterifikciji slui z vezivnje vode nstle sterefikcijom i time omoguv d se rekcij sve vrijeme odvij u desno. Mksimln mogui sdrj zot u nitro-selulozi moe biti 14,16% N. Tj proces se teko postie, jer kiselin s vodom ponovo ospunjuje estre. Celulozn sirovin je ist, od msti oien pmuk, ili lintersi (krtke dlice koje zostju n sjemenkm pmuk posle skidnj drugih vlknc), ili dobro oien drvn celuloz, slobodn od lignin i pentosn. Stepen esterifikcije e zvisiti od koncentrcije upotrebljene kiseline i vrste i istoe celulozne sirovine. Ako je sirovin pmuk i tretir se slbijom kiselinom tko d se esterifikcijom postigne prisustvo zot od smo 10,31% to odgovr dinitrocelulozi, C6H7O2 OH (ONO2)2 , dobije se tzv. klodijski pmuk. Ako se tretir jom kiselinom i postigne prisustvo zot od 12,613,4% dobij se puni pmuk koji odgorr trinitrocelulozi, C6H7O2(ONO2)3 . Klodijski pmuk slui z proizvodnju nitroglicerinskih bezdimnih brut, z celuloid i lkove. Viskozni rstop klodijskog pmuk u smjei lkohol i etor zove se klodij. Puni pmuk rijtko upotrebljv ko eksploziv jer je preskup im mnju rzornu mo od dinmit, p mu je glvn upotreb z proizvodnju bezdimnih brut. Puni pmuk (piroksilin) topi se u cetonu, smjei lkohol i eter (ne potupuno) i u etil-estru siretne kiseline. Otpnjem u rstvru dobije se eltinozn, gust ms koj zpljen inicijlnim pljivom izgori lgno, ne tko brizntno ko sm puni pmuk. Kd se odstrni rstvr, ront se ms vlj, presuje ili rzvli u ploe, cjevi ili trke i sjee u listie,

kockice ili cjevice. N krju se dobijeni mlodimni brut polir i grfitir. Upotrebljv se z punjenje ur municije z rzliit lk oruj. 2b. Nitroglicerinski bruti. Rstvrnjem koldijskog pmuk u nitroglicerinu, C3H5(ONO2)3 , dobije se gust eltinozn ms z izrdu brut, gdje nitroglicerin im ulogu rstvr i eksploziv. Nitroglicerinski bruti imju vei blistiki efekt od nitroceluloznih brut. Prerd mse je ist ko kod eltinozne mse dobijene od punog pmuk i odreenih rstvr, p proizvedene kocke, ploice, cjevice i sl. slue z municiju tekog vtrenog oruj (z topove). U trgovini ovj brut dolzi pod imenom ballistit (u Engleskoj cordit). Mlodimni bruti, zpljeni n vzduhu gore sporije od crnog brut. Prednost im je nd crnim brutom to je u njim kumulirn ve energij, te projektilu dje mnogo veu poetnu brzinu time i veu mo probijnj i vei domet. Nedosttk im je nestbilnost, posebno u toplijim krjevim kd se municij mor uvti n hldnom mjestu. Puni pmuk je nestbilniji od nitroglicerinskog brut p mu se dodtkom stbiliztor vezuju trgovi zotne kiseline, koj djeluje ktlitiki n rspdnje nitroceluloze. 9.2.2. Brizntni ekspolozivi ili lomiv 1. Nitroglicerin je jedinjenje koje nstje dejstvom koncentrovne zotne kiseline i sumporne kiseline (bez vode z rzliku od nstjnj nitroceluloze) n bezvodni isti glicerin, C3H5(OH)3 , prem jednini: C3H5(OH)3 + 3HNO3 + (H2SO4) C3H5(ONO2)3 + 3H2O + (H2SO4) Sumporn kiselin vezuje nstlu vodu te djeluje kilitiki n rekciju. Ovo nitrirnje se vri u olovnoj posudi tko to se isti glicerini u tnkom mlzu dodje smjei 50% H2SO4 i 50% HNO3 uz mjenje i hlenje, d nebi dolo do eksplozije zbog ubrzvnj rekcije povienjem temperture. Stog tempertur ne smije d pree 15-20C. Nitrirnje se zvri z 60-90 minut, posle eg se odvj nstli nitroglicerin od kiseline jer je specifino lki od smjee kiselin, i pliv n povrini. Odvojeni troglicerin se ispir nekoliko put vodom, neutrlie rstvorom bze, ponovo pere, sui filtrirnjem kroz bezvodnu sodu. Nitroglicerin je otrovn uljst tenost, slbo ukste boje, sltkog ukus. U vodi je gotovo potpuno nerstvorn, tei je od vode (spec. te. 1,6). Mrzene n +13C u vrstom stnju je vrlo opsn jer lko eksplodir. Zbog velike opsnosti u smrznutom stnju dodje mu se drug nitrtn orgnsk jedinjenj (nitroglikol i dr.) kko bi mu se snizil tempertur mrnjenj. Nitroglikol, C2H4(ONO2)2 , proizvodi se n slin nin ko nitroglicerin, dodje se od prizvodnje dinmit koji se upotrebljv u zimsko vrijeme. Nitroglikol im tke eksplozivne osobine i energetski je ji od nitroglicerin. Potpuno ist nitroglicerin moe d se odri godinm dok se neist brzo rspd. Dovedeno do eksplozije udrom ili inicijlnim pljenjem detontor velikom brizntnou prem jednini: C3H5(ONO2)3 3CO2 + 2,5 H2O pr + 0,5 O + 3 N + 329 kcal Iz jednine je oigledno d nitroglicerin im vie kiseonik nego to mu je potrebno z potpuno izgrnje (obrtno od nitroceluloze, gdje treb dodtni kiseonik). Zbog velikih trensportnih opsnosti nitroglicerin u istom stnju se ne upotrebljv ko brizntni eksploziv. U Americi se upotrebljv z genje zpljenih buotin sirovog zemnog uglj. 2. Dinmiti su nstli ko rjeenje d se nitroglicerin uini sposobnim z trnsport. To je otkrio Alfred Nobel 1867. koji upijnjem nitroglicerin u infozorijsku zemlju dobio msu koj vie nije bil tko osjetljiv ko isti nitroglicerin, i sposobnu z trnsport. Ifuzorijsk zemlj moe

d upije trostruku koliinu (po teini) nitroglicerin grdei plstinu msu. Ovim pronlskom Nobel je omoguio prktinu primjenu odlinih energetskih svojstv nitroglicerin u tehnici. Prvi dinmit nzvn je gurdinmit, kod njeg jedn etvrtin mse ostje inktivn jer sredstvo z upijnje, infuzorijsk zemlj, nije eksploziv. Ksnije je to korigovno primjenom ktivnih supstnci z upijnje, koje su sme eksplozivi, ili gorive mterije te mogu s vikom kiseonik iz nitroglicerin d sgorijevju. Infuzorijsk zemlj je nstl u prirodi ngomilvnjem ljuturic sitnih lgi (Diatomeae) n dnu mor i jezer koj su nekd pokrivl kopno. Po sstvu je gotovo ist silicijum-dioksid. Infuzorijsk zemlj moe d se koristi z izolciju toplote, hldnoe i zvuk. Nroito je povoljn z oblogu kod industrijskih pei, kod prnih kotlov i sl. Umjesto infuzorijske zemlje z upijnje nitroglicerin pokuno je s upotrebom drugih indiferentnih poroznih mterij, ko to su kolin, kred, oker, li sv t sredstv imju mnogo mnju mo upijnj. Ako se nitroglicerin upij, odnosno, mije s drvenom strugotinom, nitrtim, ugljenim prhom i sl. nstju dinmiti s ktivnom osnovom, z rzliku od nektivne infuzorijske zemlje. Od svih smjes s ktivnom osnovom njvniji je prskvi eltin od kojeg se dobij eltinski dinmit. Prskvi eltin je Nobel dobio (1875) rstvrnjem kolodijskog pmuk u nitroglicerinu; ime se postie d vik ugljenik i vodonik iz nitroglicerin. Zbog tog je prskvi eltin njji tehniki eksploziv i energetski premuje sm nitroglicerin. Smjee prskvog eltin s rznim drugim mterijm, ko to su nitrti ntrijum i monijk, drveno brno i dr., koje eksploziv pojeftinjuje, ine g mnje brizntnim, nzivju se eltinski dinmiti. 3.Pikrinsk kiselin, odnosno Picric acid li Trinitrophenol C6H2 (NO2)3 OH. Mnog nicro-jedinjenj romtinog red posjeduju, tkoe, ko i nitrti glicerin i celuloze, eksplozivne osobine. Meutim, ple se smo s jkim inicijlnim pljivom i veinom su otkriven u novije vrijeme. Njdue je poznt pikrinsk kiselin i upotrebljv se od prije 150 godin ko ut boj z bojenje vune i prve svile. Pikrinsk kiselin je vrlo jk kiseln, gorkog ukus i vrlo otrovn. Kristlie u vidu svijetliutih listi slbo topljivih u vodi. Ne eksplodir ni od udr ni od vtre. Jedino inicijlno pljivo dovodi trinitrofenol do vrlo brizntne eksplozije. Zbog svoje velike neosjetljivosti n udr pikrinsk kiselin je u svim drvm dugo vremen sluil z punjenje grnt. Poznt je pod rzliitim imenim: u Frncuskoj zbog ute boje ko med zovu je malinit, u Engleskoj lyddit, u Jpnu schimose. Zto to ko svk kiselin ngriz metlne dijelove grnt, grdei osjetljive i eksplozivne soli, dns je proizvoi oruj zmjenjuju s boljim trinitrotoluolom. 4.Trotil ili trinitrotoluol, TNT, ili C6H2 (NO2)3CH3. Ovo nitro-jedinjenje romtinog red je jo mnje osjetljivo n udr u odnosu n pikrinsku kiselinu. Mnje jnj otrovn s metlim ne grdi soli. Zpljen jkim inicijlnim pljivom brizntno eksplodir. Trotil je kristln supstnc svijetlo ute boje, s niskom tkom topljenj p se moe ulivti u grnte. Vrlo je postojn prem plmenu, udru i trenju, p g je vrlo teko dovesti do eksplozije. Zpljen jkim inicijlnim pljivom brizntno eksplodir uz strhovitu detonciju prem rekcijm: 2C6H2 (NO2)3CH3 = 12CO + 2CH4 + H2 + 3N2 ili 2C6H2 (NO2)3CH3 = 12CO + 5H2 + 3N2 + 2C Uz do sd pomenute postoji jo itv niz drugih eksploziv dobijenih nitrirnjem rzliitih orgnskih jedinjenj. Ko jke nove eksplozive treb pomenuti: P. E. T. N. (penterittritol tetr-

nitrt) i ciklonit (R. D. X.) koji je u stvri trimetilentrinitrmin, njji poznti eksploziv dnnjice. 9.2.3. Eksplozivi sigurnosti. Zbog veih ili mnjih koliin metn i ugljene prine u tmosferi rudnik uglj ne mogu se upotrebljvti eksplozivi koji pri eksploziji stvrju dugk plmen koji dugo trje, jer je smje metn, ugljene prine i vzduh vrlo lko zpljiv. Njopsnije bi bilo primjeniti crni brut, poslije njeg dinmiti, te se rdi tog upotrebljvju specijlni tzv. sigurnosni eksplozivi n bzi monijum-ntrt. Amonijum-nitrt, NH4NO3, odnosno, Amonium-nitrte. Nitrtno jedinjenje, podrzumjev sm z sebe jk eksploziv. Neosjetljiv je prem toploti i slbijem udru. Pri eksploziji se rzle n zot, kiseonik i vodenu pru, prem: NH4NO3 + 2N + 0,5 O2 + 2H2O Ako se monijum-nitrtu dodju mterije koje sdre ugljenik, pri eksploziji osloboeni kiseonik e vezivti ugljenik uz nstjnje ugljen-dioksid, ne otrovnog ugljen-monoksid. Tko nstju jeke eksplozivne smjee koje zbog zpremine gs imju nisku temperturu eksplozije, to odgovr u uslovim rudnik uglj. Amonijum-nitr rzvij temperturu od oko 1100C, dok je z nitroglicerin krkteristin tempertur od 3200C, uz npomenu d se temperture do 2000C smtrju z eksplozive niskim. D se opsnost u rudnicim uglj svede n minimum monijum-nitrtu se dodju i interne soli, ko ntrijum i klijum-hlorid, koje snivju temperturu eksplozije, skruju plmen i njegovo trjnje. Pri trnsportu su monijum-nitrti eksplozivi otporni n potrese i udre, li im je lo strn to su higroskopni p se morju briljivo pkovti. N tritu imju rzn imen: melinit, lignozit, detonit, roburit, vestflit itd. N domi eksploziv n bzi monijum-nitrt je ksmniktit, jer se proizvodi u Kmniku. 9.2.4. Inicijlni eksploziv. Ovi eksplozivi se odlikuju velikom brizntnou i velikom osjetljivou n inicirnje, p se koriste ko uzrnici eksplozije kod neosjetljivih eksploziv tip brut i lomiv. Inicijlni eksploziv se neposredno, bez posredstv drugog eksploziv, mogu dovesti do eksplozije, obino dejstvom poviene temperture. Oni obuhvtju uglvnom fulmint ive, zid olov i trinitroresorcint olov. Fulmint ive ili iv, Hg (ONC)2 je so u slobodnom stnju ne postojee fulminske kiseline tj. krboniloksim HN-N-C. Fulmint iv je bjelisto siv, sitno kristlni prh u hldnoj vodi gotovo ne rstvr. Im brzinu detoncije 5000-5400 m/s. Vrlo je osjetljiv prem vlzi, usljed koje moe potpuno d izgubi sposobnost detoncije, dok je suv vrlo osjetljiv i opsn. Dotokom ulj, prfin i dr. moe se zntno smnjiti osjetljivost fulmint ive z odreene potrebe; ovko obren proizvod poznt je ko flegmtisni fulmint ive. Proizvodi se rstvrnjem ive u zotnoj kiselini (1 dio Hg u 8-11 dijelov HNO3) i ulivnjem nstlog rstvor u lkohol (7-11 dijelov 90-96% lkohol). Nstje rekcij pren kljunjem, pri emu iz sud izlze isprljivi sstojci (ugljen-dioksid, etil-nitrt, crveni oksid zot), dok n dnu sud iskristliu iglice fulmint ive, ztim, fulmint ive treb prti d se ostrne trgovi kiseline p dobro osuiti. Upotrebljv se z primrno punjenje detontorskih kpic. Olovo zid, Pb (N3)2 strukturne formule Pb (- N=N=N)2, je bjelist prh, vrlo sitno iskristlisn. Prem udru i trenju mnje je osjetljiv od fulmint ive, prem toploti zntno mnje, li im zntno veu brzinu detoncije (do 6000 m/s). Prem vlzi je mnje osjetljiv, jer i s 30% vlge reguje ko u subom stnju. Podnosi tkoe veliki pritisk (do 2000 kp/cm2) bez gubitk osjetljivosti.

Dobij se olovo zid iz rstvor ntrijum zid dodvnjem rstvor olov-cett, tko d se izdvj ko bezbojni tlog. Eksplodir i pri njmnjem impulsu, k i vln zto g mlo proizvo proizvodi. Ko i fulmint ive mje se s TNT eksplozivom treb g mnje nego skupog fulmint ive. Olovo zid se koristi z punjenje minerskih kpic. Olovo trinitroresorcint (ten), C6H (NO2)3O2 Pb H2O, grdi kristlie smee boje. Im zntnu brizntnost, lko se pli iskrom. Nstje djelovnjem zotne kiseline n resorcin, C6H4 (ON)2, jedinjenje iz grupe fenol, koje se dobij rzlgnjem trinitroresorcin olovnim cettom ili lovnim nitrtom. Upotrebljv se z izrdu minerskih kpic-primrno punjenje. Inicijlni eksplozivi obino se pune u mle kpice (kpsle) ili cilindre od bkr, mesing ili liminijum. Kpsle se njbolje ple elektrinom strujom kod punih metk perkusijomudrom. Komercijlni eksplozivi esto sdre dvije ili vie eksplozivnih mterij u kombinciji, d se kombinuju djelovnj. Izruju se ko plstini, semiplstini i prksti. 9.3. Osobine eksploziv. Eksplozivi se odlikuju nizom osobin koje se mogu grupisti u fiziko-hemijske osobine i tehnike osobine. Od fizikih treb izdvojiti: gustinu, plstinost i higroskopnost eksploziv. Gustin je osobin od koje u velikoj mjeri zvise krkteristike eksploziv, veinom i energij eksploziv zbog vnosti gustine eksplozivnog punjenj. Plstinost je svojstvo lkog oblikovnj i zdrvnj dtog oblik eksploziv. Higroskopnost je vn z pojedine eksplozive jer mogu u potpunosti izgubiti osjetljivost n eksploziju. Brzin hemijskog rzlgnj eksploziv zvisn je od tog d li je rzlgnje eksploziv zeto inicijlnim impulsom, preneto n msu eksploziv deflgrcijom ili detoncijom. Kod deflgrcije hemijsk promjen rzlgnj koj je poel u jednoj tki rsprostire se n osnovu sprovodljivosti toplote i to ispoetk povrinski, ztim prem unutrnjosti. Kod detoncije prv estic eksploziv koj se podstkne (inicir) n rzlgnje nglo pree u gsovito stnje. Nredne estice rzloe se n isti nin i eksplozij zhvt cijelu msu eksploziv u vidu nglih uzstopnih udr, koji sinjvju tzv. detoncioni vl (n sl. 95.). Eksplozij koj nstje deflgrcijom nziv se obinom eksplozijom on koj nstje detoncijom ko detoncij. Brzin eksplozije kod crnog brut iznosi do 400 m/s, dok brzin detoncije brizntnih eksploziv dostie vie hiljd metr u sekundi (do 7800 m/s). Osjetljivost ili senzitivnost eksploziv je rzliit. Osjetljivost prem toploti nroito je velik kod brut, fulmint ive i zid olov, koji eksplodirju pod dejstvom poviene temperture (iskr, plmen). Sl. 95. Kriv detoncije ili udrnog vl p pritisk eksplozije, i brzin rsprostirnj Fulmint ive, zid olov i jo neki eksplozivi od inicijlnih veom su osjetljivi i prem potresu. Osjetljivost prem potresu kree se vrlo irokim grnicm kod rzliitih eksploziv. Svi brizntni eksplozivi mogu se dovesti do eksplozije smo jkim potresom koji nstne eksplozijom inicijlnih eksploziv. Toplot i tempertur eksplozije su vne krkteristike eksploziv. Pod tpolotom eksplozije podrzumjev se koliin osloboen pri eksplozivnom rzlgnju odreene koliine eksploziv i obino se izrv u kcal/kg. Moe se odrediti eksperimentlno pomou klorimetr z eksplozive ili runskom putem, n osnovu poznvnj toplote obrzovnj sstojk dotinog eksploziv. Poznvnjem toplote eksplozije mogue je izrunti temperturu produkt rzlgnj eksploziv u trenutku eksplozije.

Ko tempertur eksplozije uzim se mksimln tempertur do koje se pri eksploziji mogu zgrejti produkti eksplozivnog rzlgnj. On se tkoe moe odrediti dvojko, eksperimentlno spektogrfskom metodom, prouvnjem spektr svjetlosti z vrijeme eksplozije, ili mnogo tee runskim putem, ko se poznje ukupn osloboen toplot energije pri eksploziji i specifin toplot gsovotih sstojk eksplozije. to je tempertur eksplozije ni to je opsnost ve pri upotrebi eksploziv u opsnoj sredini ko to su rudnici uglj, zbog prisustv metn i ugljene prine. Toplot i tempertur eksplozije nekoh eksploziv Nziv eksploziv Toplot Kcal/kg Tempertur u C Crni brut 713 2320 Kmniktit I 910 2550 Amonl kminktit 961 2580 Kmniktiti se proizvode u prkstom stnju od monijum-nitrt s dodtkom trotil i drvenog brn. Nroite vrste s dodtkom sprenog luminijum (do 5%) nose nziv monl kmniktit. Ko njji iz te grupe, monl kmniktit upotrebljv se z tvrde stijene i rude, kmniktit I i z umjereno tvrde stijene i uglj kmniktit II z meke stijene i ugljeve. Prem nmjeni, d lu su z minirnje u rudnicim, povrinskim otkopim ili kmenolomim izruju se ko ptrone, rznih prenik i teine, u pketim od 15 kg. ili snducim od 25 kg. Proizvode se i neptronirni u pketim od 25 kg. Pirtisk eksplozije ili detoncije. Kod brizntnih eksplozij treb rzlikovti pritisk gsov neposredno poslije eksplozije eksploziv u prostoru u kome je dolo do eksplozije, i pritisk detoncije ko pritisk u sloju eksploziv zhvenog vlom detoncije. Dok kod deflgrntnih eksploziv dolzi do izrj smo pritisk gsov, kod brizntnih od veeg je znj udrno dejstvo pod kojim se stijen rzdrobi, tko d se pod pritiskom gsov smo odbci ve rzdrobljeni mterijl. Pritisk gsov moe se srunti, ko je poznt zpremin gsov i tempertur eksplozije dotinog eksploziv. Nsuprot tome pritisk detoncije, s obzirom d jo nije dovoljno poznt jednin stnj gsovitih proizvod pri vrlo visokim pritiscim i temperturm, moe se priblino srunti npr. n osnovu teoretskih rzmtrnj (Beyling-Drehkopf) iz odnos: p = 1/6 d2 [ kg/cm2 ] (odnosno br), gdje su - gustin eksploziv u vrstom stnju i d- brzin detoncije eksplozije. Rdn sposobnost i brizntnost su posebno vne osobine z izbor eksploziv u prksi. Rdn sposobnost se moe definisti ko ukupno dejstvo pritisk gsov i detoncije, ili ukrtko ko jin eksploziv, dok je brizntnost smo mijer moi drobljenj (rsprskvnj) i svodi se ugvnom n detoncioni pritisk. Teoretski, po Kst-u rdn sposobnost se moe srunti prem: L=Qfd gdje je Q gustin (sp. tein) eksploziv, f specifini pritisk, d brzin detoncije. Veliin i trjnje plmen eksplozije je vn osobin eksploziv z rudnike s prisustvom metn i eksplozivn ugljene prine. Ekspolzivi s velikom toplotom eksplozije (dinmiti i crni brut) proizvode veliki plmen, dok monijum-nitrtski eksplozivi proizvode mli plmen, pospjeno dodtku internih soli. 9.4. Pkovnje, sklditenje i trnsport eksploziv. Z pkovnje eksploziv koriste se mble rzliitih oblik. Mterijl z izrdu mble mor biti potpuno inktivn u odnosu n eksploziv, d ne doe do rekcije kojim bi se rzvijli gsovi i porstom pritisk doveli do

eksplozije. Pojedini ekspolzovi se pkuju u sudove s poklopcim privrenim smo trkom od hrtije, kko bi se pri mlim povenjim pritisk poklopci otvorili i umnjio se efekt porst pritisk. esto se ogrniv ms pkovnj kod eksploziv. Premjetnjem upkovnih eksploziv iz jedne u drugu sredinu rzliitih tempertur , dolzi do kondezovnj videnih kpljic iz vzduh, ko je nov sredin nie temperture, n smom eksplozivu obino n strni n kojoj se nlzi poklopc. Zto snduci s eksplozivom ili s proizvodim koji sdre eksploziv ne smiju biti izloeni dijelovnju Sunc. Zdrvnjem n toploti u trjnju od 5-15 minut poslije unoenj u vozilo ili skldite gdje je hld dolzi do kondezovnj pre. Ovj problem se moe rijeiti primjenom hermetikog pkovnj i s ubcivnjem u mblu vreic koj sdre odreene koliine silikgel. Silikgel ij je indikcij vidljiv pkuje se u vreice od 10, 20, 50 i 100 g ili pltnene vree s 500 i 1000 g. Skldit eksploziv morju biti n propisnoj udljenosti od nselj, kol, bolnic, jvnih objekt, eljeznikih stnic, morskih, rijenih i vzdunih pristnit, vodov visokih npon itd. eline konstrukcije i metlne mse treb spojiti s gromobrnskom instlcijom, koj se mor izvesti tko d ne dozvoljv preskok vrnice s gromobrnskim vodovim n mine i opremu u objektu. Z unutrnji trnsport morju se upotrebiti vozil i sredstv u ztitnoj S izvedbi, kd se pojv vrnice izbjegv prevlkm metlnih povrin bronzom. Kod sklditenj eksploziv obvezn je ztit od sttikog elektricitet. Prnjenje sttikog elektricitet treb omoguiti propisnim uzemljenjem, otpor uzemljenj ne smije biti vei od 10 om. Sistem uzemljenj se kontrolie njmnje dv put godinje u vlnom i suvom periodu. Pod skldit mor biti elektro provodn i uzemljen, kd otpor ne smije biti vei od 106 om. Mjerenje sttikog elektricitet vri se ne ree od jednput mjeseno. Reltivn vlnost vzduh treb d se odrv iznd 70-75%. Ureji z genje por i sudovi s pjeskom z genje poetnih por morju se obezbjediti, kd skldit ne rspolu vodovodnom mreom. Ako mre postoji, obezbjeuje se potrebn broj hidrnt i sudov s dovoljnom koliinom vode z genje poetnih por. Njpovoljnije je d se pkovni eksplozivi skldite izdignutim pozicijm od pod br z 150 mm. Provjetrvnje skldit s eksplozivim potrebno je vriti: u ljetnjem periodu minimlno 2-3 put sedmino, u proljee i jesen obino jednput sedmino, u zimskom periodu (ispod -10C) jednput u 15 dn. Prvil nlu d se provjetrvnje vri u toku dn kd je tempertur spolj vi time vlnost vzduh mnj, nego to su te vrijednosti u sklditu eksploziv, jer bi u protivnom dolo do kondezovnj vlge n robi. Provjetrvnje ne treb vriti: kd je vrijme mglovito i ko pd ki, snijeg i sl., kd duv jk vjetr, kd je reltivn vlnost spoljnjeg vduh ve od 75%. Ako se z provjetrvnje koristi j promj treb d trje 15-30 minut, ko je slbij oko 1 st. Ukoliko se otvore smo ventilcioni otvori provjetrvnje se vri 4-5 sov. 9.5. Tehniki gsovi u prometu podkls Id Gsovite supstnece se zntno rzlikuju od vrstih i tenih i njmnje su pogodne z pkovnje i trnsport. Dok vrste mterije imju n odreenoj temperturi stln oblik i zpreminu, tene stlnu zpreminu oblik prilgovju sudu u kome se nlze, dotle gsovi nemju ni stln oblik ni zpreminu. Gsovite supstnce se ire i tee d zuzmu mksimlnu zpreminu. Ako se odreen koliin gs stvi u ztvoren sud, gs e vriti pritisk n zidove sud zbog tenje d

se iri. Ko opti zkon koji definie stnje gs uzim se Klpejronov (Clapeyron) jednin stnj ili krkteristin jednin stnj idelnog gs: pV = nRT gdje je: p pritisk, V zpremin, n broj molov gs, R univerzln gsn kostnt i T psolutn tempertur. Ako se gs izloi neizmjeninom hlenju i sbijnju moe se pod odreenim uslovim prevesti u teno stnje Likvefkcij gsov. Izvjesni gsovi, ije tke kljunj nisu isuvie niske mogu se i n obinoj temperturi prevesti u tenost i tko trnsportovti u posebnim elinim bocm. Pretvrnje gs u tenost postie se njmnj zpremin gs i povev se mogunost pkovnj istih u eline boce ili metlne sudove. Nin pkovnj gsov prem stnju u kome se lju u promet mogu se podjeliti u etiri osnovne grupe: komprimovni gsovi, gsovi prevedeni u tenost n normlnoj temperturi (odnosno 0C), gsovi prevedeni u tenost n snienim temperturm i upijeni gsovi. 1. Sbijeni ili komprimovni gsovi podrzumjevju permnentne ili trjne gsove koji ni djelovnjem pritisk od preko 100 atm pri normlnoj temperturi, ne mogu d se prevedu u teno stnje. D bi se ovi gsovi preveli u tenost potrebno je pored velikih pritisk primjeniti i zntno snivnje temperture, odnosno, hlenje. Ko sbijeni gsovi u prometu se jvljju: vodonik, kiseonik i zot pod pritiscim od 150 atm, ztim, vzduh i metn pod pritiskom od 200 atm itd. 2. Gsovi prevedeni u tenost n normlnoj temperturi su lko kondenzivni i pkuju se uglvnom pritiscim od 2-20 atm u eline boce. Tko se od tehnikih gsov pkuju: butnpropn gs (10 atm), monijk (9 atm), hlor (6-8 atm), sumpor-dioksid (3 atm), ugljen dioksid (36 atm) i dr. 3. Gsovi prevedeni u tenost n niskim temperturm pri odreenim pritiscim su rjeenje z trnsport pomou specijlnih cisterni n brodovim hldnjm. Primjenom ovog nin pkovnj gsov dns se prevoze: prirodni gs, butn-propn gs, monijk, butdijen, etilen-oksid i drugi. Kd se prevozi hlor pkovn n ovj nin tempertur je -15C pritisk 4-5 atm. 4. Pkovnje gsov upijnjem u posrednu tenost se primjenjuje kd gsovi imju posebne osobine p je to jedini nin d se trnsportuje po pritiskom. Pri pkovnju gsov treb voditi run d oni mogu biti: nezpljivi, interni, zpljivi, eksplozivni mnogi i otrovni. Boce z pkovnje gsov su njee eline, izrene od vuenog elik. Z gsove koji se pune pod mnjim pritiskom mogu se upotrijebiti i boce od legur obojenih metl, posebno bkr. Dimenzije boc su rzliite zpremin im vrir od 1,34-150 litr. Boce z sbijene gsove zpremin boce u lit. 5 10 20 27 40 sdrj gs u lit. 750 1500 3000 4000 6000 spoljni preniku mm. 140 140 204 204 204 debljin zidov u mm. 5,75 5,75 8,5 8,5 8,5 duin (visin)u mm. 490 880 870 1125 1590 tr u kg 16 24 45 65 75 Z svki gs koji se pkuje propisn je postupk z provjervnje izdrljivosti boce i pritisk koji treb d vld u normlno punjenoj boci. N primjer, kiseonik se sbij u boce pod pritiskom od 150 atm, dok pri ispitivnju isprvn boc mor d izdri pritisk od 225 atm. Boce se slubeno ispituju svke pete godine, z neke gsove koji su gresivni, ko hlor i sumpor-dioksid i posle svke dve godine. Provjer isprvnosti se vri kontrolom teine, jer ko boc zpremine 40 litr izgubi u msi 2 kg rdi proces korozije mor se iskljuiti iz upotrebe.

Svk boc se konkretno sstoji od postolj, tjel boce, resucir-ventil i poklopc koji se nvij preko ventil. Reducir-ventil je njosjetljiviji dio boce p se zto titi i redovno kontrolie. Z lke rspoznvnje boc prem sdrini i d nebi dolo do zmjene prilikom punjenj boce gsovim, stndrdim je odreeno bojenje boc i nznvnje ntpis z formulu i ime gs. Nekd se boji gornji dio boce nekd smo prsten ili pojs pri vrhu. Boje predviene prem gsu koji je upkovn su: plv z kiseonik, crven z vodonik i druge zpljive gsove, krem ut z cetilen, zelen z zot, siv z sve nezpljive gsove. Boce koje sdre zpljive gsove morju imti nstvk z reducir-ventil s lijevim nvojem, dok boce s nezpljivim imju desni nvoj, p ne moe doi do zmjene ventil. uvnjem boc s gsovim mor biti permnentno prem odredbm, jer zvisno od porst temperture povev se pritisk u boci, zpremin boce je stln. Odnos temperture i pritisk u boci s kiseonikom T[C] 35 30 25 20 15 10 5 0 -5 p[atm] 160,5 158,0 155,4 152,6 150,0 147,6 144,8 144,1 139,6 Boce s gsom izdrvju odreene pritiske, meutim, povienjem temperture moe doi do nstjnj tko visokog pritisk d boc ne moe d izdri, to dovodi do eksplozije gs. Zto, pri sklditenju i trnsportu boc s gsovim morju se uvvti sledee odredbe: uvnje boc mor biti bez uticj toplote, bilo nstle grijnjem, djelovnjem sunevih zrk ili n drugi nin. Isto tko, ne smiju se izloiti djelovnju hldnoe, odnosno mrz, jer moe doi do strukturnih promjen u eliku koje dovode do smnjenj mehnikih osobin kod elik; prevoziti i mnipulisti smo s bocm kod kojih je preko reducir-ventil privren poklopc; poloj boc treb d je uvjek vertikln i d su osigurne od eventulnog pd, pretvrnj i ko je mogue od potres; boce s gsovim se odrvju u istom stnju i nesmiju biti umrljne zpljivim mterijm, ili onim koje djeluju korozivno. 9.5.1. Krkteristike tehnikih gsov 1. VAZDUH je sloen smje gsov, u procesim proizvodnje znjn ko bespltn sirovinski i energetski izvor. Sirovin je z dobijnje kiseonik, zot i internih gsov. Meutim, jo uvjek se nedovoljno koriste neiscrpne energetske zlihe vzdunih strujnj koj nstju nejednkim zgrijevnjem rzliitih podruj n povrini Zemlje sunevim zrcim. Gsoviti omot koji obvij nu plnetu u sloju debljine oko 100 km zovemo tmosverom. Donji sloj je troposver i s njim smo u neposrednom dodiru, povoljn je jer zbog stlnih strujnj im prilino ustljen sstv po visinm. Troposver dosee n ekvtoru 18 km n polovim smo 8 km. U viim slojevim tmosvere, u tzv. strtosveri, sstv vzduh i reltivn koliin pojedinih gsov u njemu zntno se mjenjju. U trtosveri glvni sstojci vzduh su: zot, kiseonik i interni ili plemeniti gsovi. Azot im 78 %, kiseonik 21 % po zpremini osttk su interni gsovi. Kvntittivni odnosi nvedenih sstvnih djelov prktino su konstntni. Osim njih u vzduhu uvjek im i neto vrijbilnih promjenljivih sstojk i to ugljen dioksid (od 0,01-0,1%) i vodene pre od nekoliko desetin do nekoliko procent. Isto tko, vzduh sdri vee ili mnje koliine vrstih estic prine

u vidu suspenzije, ko i neprocjenjivo mnogo mikroorgnizm. N krju, vzduh zvisno od loklnih prilik moe d sdri u mnjim koliinm i neke slujn oneienj. Tko npr. u industrijskim oblstim, gdje se pree sulfidne rude, vzduh mor d sdri sumpor-dioksid, nd movrm gdje trunu bjelnevinste mterije bie monijk itd. Pritisk vzdunog stub n povrinu Zemlje u visine morske povrine iznosi 1kg n 1 cm2 (tno 1,033 kg), i on je u rvnotei s stubom ive visokim 76 cm ili vode 10,33 m i nziv se jednom tmosverom. to su vee visine u pitnju pritisk proporcionlno opd. N osnovu te proporcionlnosti visine se mogu mjeriti indirektono, pomou brometr, neroid. Tein 1 litr vzduh pri normlnim uslovim, to je 15 C i 760 mm Hg stub, iznosi 1,293 g. Teni vzduh se dobij hlenjem ispod kritine temperture uz primjenu odgovrjueg pritisk. Iko je prevoenje gsov u tenost poelo jo poetkom 19. vjek neki gsovi nzvni permnentni nisu bili prevedeni u tenost do skornjih dn. Prvi gs izloen likvefkciji bio je hlor i to 1805. godine. Dvdeset godin istog vjek Frdej je uspjeo i neke druge gsove, ko to su sumpor-dioksid, ugljen-dioksid i monijk, d prevede u teno stnje. Meutim, ni njemu, ko ni drugim istrivim nije uspjelo k ni pri primjeni njviih pritisk od nekoliko hiljd tmosver kod normlne temperture d prevedu u teno stnje zot, kiseonik, vodonik i neke druge gsove. Zbog tog su ti gsovi nzvni premenentnim. Istovremeno kd je Andrevs ukzo n to d kod svkog gs postoji nek gornj grnic temperture tzv. kritin tempertur iznd koje se nijedn gs nikkvim pritiskom ne moe prevesti u tenost, nunici su uspjeli postupkom lekvefkcije uz primjenu veom niskih tempertur d prevedu u tenost i permnentne gsove, ije su kritine temperture vrlo niske. Meu djeliim mterije vldju dvije rzliite sile: sil privlenj i sil odbijnj. U vrstom i tenom stnju preovluju sil privlenj, u gsovim sil odbijnj. N meusobno privlenje molekul prktino ne djeluje tempertur, dok njihovo meusobno odbijnje zvisi mnogo od temperture koj i nije nit drugo nego izrz kinetike energije estic, koj je ve to je ve njihov brzin. Prem tome, neki gs moe prei u teno stnje ond kd sil odbijnj postne mnj ili brem jednk sili privlenj. Tempertur n kojoj se odigrv to izjednenje sil je kinetik tempertur. Svki gs, ohlen do svoje kritine temperture, prelzi pod kritinim pritiskom u teno stnje. Ako se primjenjuju temperture nie od kritinih bie potrebni i nii pritisci, to se rzlikuje zvisno od vrste gs. Kod nekih gsov kritin tempertur se nlzi iznd prosjene sobne temperture, dok je kod drugih mnogo ni, p je jsno d e prvi lke d se kondenzuju k i bez hlenj. Odreivnjem kritine temperture od -140,7 C z vzduh 1877. uspjelo se i s njegovim prevoenjem u tenost primjenom pritisk od 38,4 atm. Meutim, pri industrijskom dobijnju tenog vzduh koristi se ni tempertur od -186 C, uz odgovrjui nii pritisk 20 atm. Teni vzduh je zutnoplvkst tenost koj n normlnoj temperturi i pritisku energino vri i mjenj svoj sstv zbog rzliitih isprvljivosti zot i kiseonik, nime zot isprv bre od kiseonik. Fizike konstnte tehnikih gsov

Fizike osobine mnogih mterij zntno se mjenjju n izvnredno niskoj temperturi tenog vzduh. Olovn plo, predhodno ohlen u tenom vzduhu, dje pri udru jsn metln zvuk; ut boj sumpor, pri tko niskoj temperturi prelzi u bijelu; ljubisti rstvor jod u hloroformu postje ut itd. Mnoge tenosti i gsovi prelze u vrsto stnje, tko biv s ivom, lkoholom, ugljen-dioksidom, sumpor-dioksidom i dr. Orgnske mterije ko to su kuuk, meso, biljke, tekstiln vlkn i dr. postju tko krte d se mogu udrcem eki prevesti u prh.

Glvn upotreb tenog vzduh u tehnici sstoji se u proizvodnji reltivno istog zot i kiseonik. N osnovu rzliitih tempertur isprvnj moe se teni vzduh metodom rektifikcije rstviti n sstvne djelove. U rudrstvu teni vzduh se upotrebljv pod imenom okislikvit ko sigurnosni eksploziv. Iko se pri temperturi tenog vzduh sve hemijske rekcije veom usporvju, ipk gorive mterije pomjene s tenim vzduhom, gore enerinije, jer je kiseonik u tenom vzduhu u veoj koncentrciji u jedinici zpremine nego to je to sluj u vzduhu ko gsu. Ptrone od hrtije npunjene u, uronjene u posudu s tenim vzduhom i ktivirne slbom kpslom prskve ive koriste se u rudnicim uglj ko sigurnosni eksplozivi. Ekspolzivn sng tenog vzduh je blisk snzi dinmit, li vzudh im prednost to je neopsn z mnipulisnje i izren su mu svojstv sigurnosti u rudnicim uglj. Primjen tenog vzduh je izren u nunim lbortorijm u proizvodnji visokih vkum i z postiznje njniih tempertur. Due vrijeme se teni vzduh moe uvti u tzv. Dewarovim sudovim (Djur) slik 96. Sl. 96. Devar-ove posude To su stklene posude s dvostrukim zidovim izmeu kojih se nlzi vkum rdi sprevnj kontktnog prenos toplote. Zidovi posud su prevueni srebrnim ogledlom rdi refleksije toplotnih zrkov. Z uvnje i trnsport veih koliin tenog vzduh upotrebljvju se metlne posude s dvostrukim zidovim u obliku kugle. 2. KISEONIK, O2, oxygen (liquefied) To je njrsprostrnjeniji element u prirodi, jer vie od polovine svih tom koji ine zemljsku koru litosveru su tomi kiseonik. Kiseonik se nlzi slobodn u tmosveri, vezn s vodonikom u vodm oken, mor, jezer i rijek u hidrosveri vezn s drugim elementim, njee s luminijumom i silicijumom u litosveri ili zemljskoj kori. Dobij se rektifikcijom ili isprvnjem tenog vzduh ko i elektrolizom vode. Pri normlnim uslovim kiseonik je gs bez boje, ukus i miris. U tenom i vrstom stnju im svjetloplvu boju. Zbog velike hemijske ktivnosti lko se spj s veinom drugih element periodnog sistem Mendeljejev. Proces sjedinjvnj element s kiseonikom nzvn je oksidcijom, koj moe biti tih korozij metl, disnje i sgorijevnje hrne u orgnizmu; ili burn gorenje zpljivih proizvod. Svi procesi oksidcije u istom kiseoniku su intizivniji nego u vzduhu, p se n tome zsnivju i njegove primjene u tehnici. Koristi se z dobijnje visokih tempertur z topljenje teko topljivih: pltine, volfrm, kvrcnog stkl, kod sinteze drgog kmenj itd. Visoke temperture se postiu sgorjevnjem gorivih gsov vodonik, cetilen, vodenog gs i dr. u struji kiseonik. Otud primjen kiseonik u tehnici zvrivnj i reznj metl i legur. U medicini se primjenjuje u prtim z vjetko disnje ili u slujevim trovnj njee otrovnim gsovim. Isto tko, prilikom pokuj dvljenj, z potrebe nrkoze i inhlcij, ko i z lijeenje nekih plunih bolesti. Kiseonik se pkuje sbije u eline boce pod pritiskom 150 atm. Obojenog grli boce (plvom bojom) odrvju se u to istijem stnju jer bi zbog pristup reducir-ventilu msnim rukm ili msnom krpom moglo doi do smozpljenj i eksplozije. U Jugoslviji, kiseonik proizvode i isporuuju g orgnizcije: Dlmcij Dugi Rt, uro kovi Slvonski Brod, Go Krljevo, Idol Novi Sd, Jugo mont Zgreb, Kisikn Zdr, Lepenc ore Petrov, Litostroj LJubljn, Milo Mmi Zemun, Fbrik kiseonik i citelen Rkovic, Uljnik Pul, Tovrn duik Rue, eljezr Jsenice, Elektor Bosn Jjce i Hemijsk industrij Pnevo.

3. OZON je lotropsk modifikcij kiseonik i molekul ozon je gren od tri tom kiseonik O3. Osobine ozon se u mnogoemu rzlikuju od osobin kiseonik. Gsoviti ozon je svjetlo plve boje. Pri temperturi od -112C ozon prelzi u tmnoljubistu tenost. Ozon im krkteristin miris po kojem je dobio ime, jer ozon n grkom jeziku zni mirisv. Molekul ozon je nestbiln, zbog eg, bilo d je u gsovitom ili tenom stnju moe se lko dovesti do eksplozije, kd se oslob toplot i nstje kiseonik. Stog, ozon djeluje veom oksidtivno n emu bzir njegov primjen. U prirodi nstje prilikom elektro prnjenj tmosfere i pri oksidciji nekih mterijl. Zto posle oluje, u vzduhu borovih um gdje se oksidiu smole, n morskim oblm gdej se oksidiu lge izbene iz mor i sl. nlze se odreene koliine ozon. Njvei dio ozon se porizvodi rdi potreb ozonizirnj ili dezodorizcije vzduh u pozoritim, bolnicm, kolm, ribrnicm i drugim jvnim objektim. Ozonizirnjem se postie ubijnje ptogenih bkterij p se primjenjuje ko sterilizcij pitke vode u velikim grdovim ko to su Priz i Bilbu, pri emu se istiskuje iz prkse prktinije i jeftiniji hlor. Ozon se proizvodi i z potrebe konzervirnj msne robe i drugih ivotnih nmirnic; ko i z bijeljenje ulj, msti i dr. proizvod. Mle koliine ozon povoljno utiu n zdrvlje ovjek, pogotovo kod bolesti orgn disnj. Vee koliine ozon izzivju glvobolju, povrnje, krvrenje iz nos, uplu sluznic i tekoe pri disnju. U velikim koncentrcijm djeluju smrtonosno. Proizvodnj ozon je uvjek n mjestu potronje. 4. AZOT, N2, nitrogen. To je gs bez boje i miris, prilino intern tko d se teko jedini s drugim elementim periodnog sistem. Nije zpljiv. U njegovoj tmosveri ne moe se ivjeti. Kd je odreenim jedinjenjim ktivn nstju odreeni produkti. Pkuje se sbijen u eline boce pod pritiskom od oko 150 atm. U industrijskim rzmjerm dobij se rektifikcijom tenog vzduh. Njve potronj zot je pri sintezi monijk i proizvodnji ubriv klcijum-cijnmid, ztim, ko gs se upotrebljv kod konzervirnj lko-kvrljivih proizvod i z punjenje elektrinih rulj. 5. VODONIK, H2, hydrogen (liquefied) Dnnj modern industrij troi velike koliine vodonik z sintezu monijk i rzne procese hidrirnj. Zbog velike potronje vodonik, ko i zbog elje d se koristi ko pogonsko gorivo kod vozil, ko i zbog elje d se mnotvo metod z industirjsko dobijnje vodonik. To su: eletroliz vode, rzlgnje vode prevoenjem preko usijnog eljez, ktlitiki proces dobijnj iz vodenog gs (smjee CO + H2), cijepnje ugljovodonik itd. Provoenjem vode n 650C preko usijnog eljez dolzi do sledee rzgrdnje: 3Fe + 4H2O = Fe3O4 + 4H2 pri emu nstje 99% i vie ist vodonik. Dlje nstli mgnetit redukuje se vodenim gsom prem: Fe3O4 + 2CO +2H2 = 3Fe + 2CO2 + 2H2O tko d molekuli vode imju kruni ciklus u izvjesnom iznosu. Nstjnje vodonik cijepnjem ugljovodonik obezbjeuje istovremeno i dobijnje i koj se upotrebljv ko ktivno punilo kod prerde kuuk. Cijepnje ugljovodonik n 1200C moe se prikzti rekcijom: CH4 2H2 + Ca Zemlje bogte zemnim gsom koji sdri ugljovodonike forsirju dobijnje vodonik ovim postupkom.

Vodonik je gs bez boje, miris i ukus. U vzduhu i kiseoniku gori i stvr vodu. Njlki je gs, gotovo 16 put lki od vzduh. i stvr vodu. Njlki je gs, gotovo 16 put lki od vzduh. Zpljiv je eksplozivn. Pomjen s vzduhom i zpljen sgorijev rzvijjui temperturu od 1960C. Ukoliko sgorijev u istom kiseoniku rzvij temperturu i do 2500C. Vodonik se sve vie upotrebljv z dobijnje benzin hidrirnjem slbijih vrst ugljev, ko i z proizvodnju izooktn. Vodonik je znjn ko gsovito gorivo, jer im toplotnu mo od 34100 kcal. Trnsportuje se sbijen u elinim bocm prvilno obojenih crvenom bojom pod pritiskom od 150 do 200 atm, ko i u specijlno ninjenim vgon-cisternm zpremine do 2000 m3. U Jugoslviji vodonik proizvode i isporuuju sledee orgnizcije: Elektro-Bosn Jjce, OHIS (orgnsko hemijsk industrij) Skoplje, OKI Zgreb, Jugovinil Kotel uurc, Split; ko i fbrik zotnih ubriv z svoje potrebe. 6. UGLJEN-DIOKSID, CO2, carbon dioxide, dry ice Ugljen dioksid ili nhidrid vrlo nepostojne ugljene kiseline (H2CO3) u prksi se esto nziv ugljenom kiselinom. Slobodnog im neto u vzduhu, u lulknskim ekshlcijm, u svim prirodnim vodm u mlim koliinm u minerlnim vodm neto vie. N mnogim mjestim iz zemljine kore izviru iz unutrnjosti vee koliine ovog gs. Poznt je psj pilj kod Npulj. Vee koliine ugljene kiseline nlze se vezne z klcijum i mgnezijum u minerlim krenjku, mgnezitu i dolomitu. Z dobijnje veih koliin iste ugljene kiseline dns se koriste gsovi sgorijevnj i sirovi gsovi koji nstju prilikom prnjenj krenjk i mgnezit u industrijskim peim. Moe se dobiti i prerdom koks. Koks se prvo u genertorim prevede u genertroski gs, ovj sgorijevnjem dje gsove koji sdre 16-18% CO2 . Gsovi koji nstju prnjenjem krenjk ili mgnezit u industrijskim peim sdre 30-40% CO2. D bi se dobil ist ugljen kiselin morju se izvriti procesi koncentrcije i ienj. Oien i osuen ugljen kiselin sbij se u eline boce pri emu uz hlenje i odreeni pritisk prelzi u tenost. Ako se sbij n normlnoj temperturi od 0C protrebn je pritisk od 36 atm. Uobijene eline boce z trnsport ugljene kiseline iznose 10 do 20 kg, dok vgon-cisterne mogu primiti do 10.000 kg. Glvne koliine ugljene kiseline se troe z pripremnje sod-vode, vjetkih minerlnih vod i rznovrsnih drugih osvjevjuih pi, ko i z toenje piv. Dlje, slui z vtrostlno sklditenje benzin, z genje vtre i ko rslhldno sredstvo u postrojenjim z proizvodnju hldnoe. U novije vrijeme sve vie se uvodi upotreb ugljen-dioksid u vrstom stnju, koji pod imenom suvog led dolzi n trite. Ako ugljen-dioksid preveden u teno stnje biv izloen nglom isprvnju, dio ugljen-dioksid preveden u teno stnje biv izloen nglom isprvnju, dio ugljen-dioksid zbog ngloh hlenj prelzi u vrsto stnje, i izgled ko snijeg bijel phuljst ms. Tj snijeg se presuej u hidrulinim presm u blokove od 20 50 kg. Blokovi reltivno sporo isprvju i pri tome dobro rshluju okolinu. Suvi led uspjeno zmjenjuje vodeni led pri uvnju od kvrenj lko-kvrljivih proizvod ko to su ivotne nmirnice u trnsportu. Osim tog to slui ko rshldno sredstvo suvi led se uspjeno poinje primjenjivti u ugljenokopim ko dodtk eksplozivu. Postvlj se u buotinu (lgum) ispod uobijenog eksploziv. Od toplote eksplozije momentlno isprv, grdi veliku koliinu gs i n tj nin povev efekt eksplozije. S druge strne sprev nkndnu eksploziju upljivih gsov, metn i ugljene prine. U mlim koncentrcijm ugljen-dioksid ne utie tetno n ljudski orgnizm. U veim koncentrcijm, nprotiv, ozbiljno poremeuje ivotne funkcije orgnizm. Dobro se podnosi do koncentrcij od 15% dok se voe s debelom korom moe izloiti i vzduhu s 20 % CO2.

7. SUMPOR-DIOKSID, SO2, sulphur dioxide Sumpor dioksid je nhidrid vrlo nepostojne sumporste kiseline. To je bezbojn gs specifinog, otrog miris i kiselstog ukus. Ve mle koncentrcije u vzduhu jko ndruju orgne disnj. Biljn vegetcij tkoe strd od sumpor-dioksid, nroito kod kombint gdje se preruju sulfidne rude. Prnjenjem sulfidnih rud dobijeni sumpor-dioksid se izle hlenju; suenju pomou klcijum hlorid (CaCl2) ili sumporne kiseline i n krju pri normlnoj temperturi od 0C sbij u eline boce prevoenjem u tenost pod pritiskom od 3 atm. eline boce iznose 100 kg cisterne mogu d prime od 10000 do 14000 kg. Teni sumpordioksid upotrebljv se ko rshldn tenost u urejim z proizvodnju hldnoe; u tekstilnoj industriji z bijeljenje vlkn koj su osjetljiv n hlor (proizvodi od vune, svile i perj); z bijeljenje celuloze u industriji hrtije i ko preventivno sredstvo protiv tetnih mikroorgnizm u vinrstvu i prehrmbenoj industriji. N krju treb dodti d je sumpordioksid sirovin z dobijnje sumporne kiseline. 8. HLOR, Cl2, chlorine Hlor je otkrio 1809. Davy i do mu je ime prem grkoj rijei chloros, to zni utozelen. Zbog velikog finitet prem drugim elementim u prirodi se nlzi u jedinjenjim, njvnije je kuhinjsk so (NaCl). Hlor se dobij n vie nin, jer se troi z bijeljenje tknin i druge primjene. Hlor je pri normlnim uslovim gs zelenksto ute boje krkteristinog zguljivog miris. Vrlo je otrovn, ve 0,0001% Cl2 u vzduhu dri n klj, dok 0,1% Cl2 brzo dovodi do smrti, zbog guenj. Tei je od vzduh 2,5 put. Bio je upotrebljen ko prvi otrovni gs ili bojni otrov u I svjetskom rtu. Pored primjene z bijeljenje celuloznih vlkn upotrebljv se z proizvodnju hloro-vodonik (HCl) i hlornih derivt (hlort i perhlort); ztim, z dezinfekciju pitke vode, u metlurgiji zlt i srebr, z dobijnje brom, z skidnje klj s bijelog lim, u industriji boj i z dobijnje vnih orgnskih jedinjenj. Ve pri normlnoj temperturi od 0C hlor u specijlno grenim kompresorim pod pritiskom od 6 atm. prelzi u tenost. Puni se u eline boce neto teine do 50 kg, metlne sudove od 5001000 kg i u vgon-cisterne zpremine do 35 ton gdje se nlzi tkoe pod pritiskom od 6-8 atm. Pre pkovnj hlor sudovi se morju dobro oprti i idelno osuiti. U protivnom, hlor bi s vodom grdio hlorovodonik (HCl) odnosno, kiselinu koj bi ngrizl sudove. U Jugoslviji hlor proizvode: Jugovilin Ktel uurc, Split, Elektro-Bosn Jjce, fbrik sode Lukvc, fbrik celuloze u Bnj Luci, Ivngrdu i Sremskoj Mitrovici, OHIS Skoplje i tovrn keminih izdelkov Hrstnik. 9. AMONIJAK, NH3, ammonia anhydrous, gas NH3 + H2O = NH4OH, ammonia solutions Amonijk ko jedinjenje zot i vodonik u prirodi nstje svud gdje su procesi truljenj osttk uginulih ivotinj i bilj ili njihovi otpdk. U njveim koliinm dobij se sintezom zot i vodonik. Pri normlnim uslovim monijk je gs krkteristinog estokog, otrog miris. Pri temperturi od 0C sbijen pod pritiskom od 8 atm prelzi u tenost. Otrovn je. Gsoviti monijk ve u mlim koncentrcijm od 0,5% NH3 u vzduhu ndruje sluznice oiju i disjnih orgn. Pri jem trovnju dolzi do ozbiljnijeg oteenj onog tkiv i tkiv disjnog trkt tj. do uple plu. Ko sredstvo prve pomoi slue svje vzduh, ispirnje oiju vodom i udisnje vodene pre.

Amonijk se vrlo iroko primjenjuje u prksi: s dobijnje zotne kiseline i ko jedno od njboljih rshldnih srestv u urejim z hlenje jer im veliku toplotu isprvnj. Uopte u tehnici se koristi ko jeftin i slb bz. Velike koliine se preruju u monijne soli koje uglvnom slue ko vjetk ubriv. Amonijk se lje pkovn u stklenim bocm i blonim ko 25-30% vodeni rstvor i koprimovn u elinim bocm pod pritiskom od 9 atm, gdje je u koncentrciji od 99,7%. Po hemijskim lbortorijm i gbrikm jvlj se i ko 5% i 10% vodeni rstvor ili monijn vod. 10. ACETELEN, C2H2, acetylene dissolved (dissous) Proizvodi se djelovnjem vode n klcijum-krbid prem jednini: CaC2 + 2H2O = Ca(OH)2 + C2H2 Klcijum krbid se dobij renjem ivinog kre (CaO) s koksom u elektrinim peim n trite dolzi u obliku sivocrnih kristlnih zrnc pkovn u metlnim bubnjevim. U noj zemlji klcijum krbid proizovde fbrike Dlmcij u Dugom Rtu kod Omi i Rue kod Mribor. Acetilen je bezbojn gs, slbog krkteristinog miris. Po sstvu je nezsieni ugljovodonik s jednom trogubom vezom u molekulu. Odlikuje se svim onim osobinm koje su krkteristine z nezsien ugljenikov jedinjenj, te nlzi iroku primjenu ko industijsk sirovin u sintetikoj hemiji tko d se iz njeg proizvode: vjetki kuuk, plstine mse, piritus, siretn kiselin itd. Toplotn mo mu je oko 14000 kcal/Nm3. Sgorijvnjem rzvij veliku toplotu i jku svjetlos, oko 250 put ju od svjetleeg gs. Upotrebljv se z osvjetljenje, z gsno zvrivnje i z mnoge druge poterbe. Pomjen s vzduhom grdi eksplozivne smjee, te se njime mor oprezno rukovti. Proizvodi se n smom mjestu potronje, li se lje u promet u elinim bocm i to rstvoren u cetonu CH3 CO2 CH3 koji nstje termikim rzlgnjem klcijum-cett. Acetilen zbog svoje jko nezsiene prirode ne podnosi sbijnj i pri njmnjem spoljnjem impulsu bilo povienoj temperturi ili pritisku, lko i eksplozivno se rspd n vodonik i ugljenik uz oslobnje velikih koliin toplote, prem: C2H2 2C + H2 + Q Zto se pkuje ko dissous gas jer jedn zpreminski dio ceton rstvr 300 djelov cetilen pri pritisku od 12 atm, kod pitisk od 1 atm sveg 25 zpreminskih dijelov. Meutim ko ni cetilen upijen u cetonu nije potpuno sigurn od eksplozije to se pri punjenju elinih boc postup n sledei nin: n dno boce se stvlj porozn ms drvenog uglj i ciment koj upij ceton posle se pod pritiskom od 12-15 atm ubcuje cetilen. Tko pripremljen boc je potpuno sigurn. Boce zpremine 100 litr sdre 12-15 m3 cetilen. Veom je vn upotreb ceilen z proizvodnju njegovih hlornih derivt, kd se rzle trogub vez i nstju prem dtim uslovim: dihloretilen (Cl-H-C=C-H-Cl), ili tetrhloretn (Cl2HC-CHCl2) iz kojeg se izdvjnjem vodonik-hlorid (HCl) dobij jo vnije jedinjenje trihloretilen (ClHC = CCl2). Postoje jo penthloretn (Cl3C-CCl2), tetrhloretilen (Cl2C=CCl2) i hekshloretn (Cl3C-CCl3). Sv t jedinjenj su nezpljive tenosti koje posjeduju veliku sposobnost rstvrnj msti, ulj, smol, cett celuloze i dr. p se zbog tog upotrebljvju ko odlini rstvri u industriji lkov, vjetke svile i filmov. Koriste se z hemijsk ienj tknin gdje zmjenjuju opsni upljivi benzin. 11. PROPAN, BUTAN i METAN: (CH3)2 CH2 , propane (CH3)2 (CH2)2 , n-butane CH4 , methane

Propn i butn se dobijju iz zemnog gs. Sve vie se upotrebljvju ko ogrevno sredstvo u dminstvim. N tritu dolze u elinim bocm pod pritiskom od 10 atm, prevedeni u tenost. Boce su sdrj 50, 80 i 100 litr. Ko pogonsko gorivo motor s unutrnjim sgorijevnjem istih su krkteristik ko metn. U tu svrhu metn dolzi sbijen ili komprimovn n 200 atm. Zpremin boce je 40 litr przn im teinu oko 55 kg. Pri normloj temperturi i pritisku od 200 atm boc sdri 10 m3 metn, odnosno, 7,2 kg. Zni, boc je te skoro osm put od teine sdrnog gs. Prednost smjete butn i propn nd metnom je u tome to su boce lke. Nime, boc zpremine od 52 litr im teinu 30 kg i sdri 22 kg tene smjee butn propn pod piritiskom od 10 atm. Stog tein boce izren u kg z 1000 kcal iznosi z metn 0,57, z smjeu propn i butn smo 0,12 kg. Dlje pri mnipulisnju s bocm metn pod tko velikim pritiskom upkovnim potrebn je i dleko ve pnj. Ako bi se boce izloile djelovnju toplote Sunc pritisk bi mogo tko porsti d zidovi boc ne mogu izdrti i dolo bi lko do eksplozije. Md metn im visok oktnski broj i lgno stvlj motor u pogon, to je svkko prednost u donosu n benzin, ipk, ne moe biti znjniji z pogon benzinskih motor. U novije vrijeme propn i butn gsovi imju znj i ko vne sirovine z brojne hemijske sinteze. Posebnim postupdcim se prvo prevede u olefine (propilen i butilen) d bi se oni upotrijebili z proizvodnju lkohol, eter, sintetikih benzin, ceton i vjetkog kuuk. 9.6. Mterije podklse Ie Posebnu podklsu opsnih vrstih mterijl u trnsportu ine proizvodi koji u dodiru s vodom rzvijju zpljive ili eksplozivne gsove. Njpozntiji porizvod koji esto u prometu s vodom intezivno reguje i grdi cetilen, je ve pominjni klcijum-krbid, CaC2 (calcium carbide). Isto tko s vodom burno reguje lklni metlni: nrijum i klijum, ko i zemnolklni metn klcijum, pri emu se oslob vodonik koji s vzduhom moe d ngrdi veom zpljive i eksplozivne smjee, ili 2Na + 2H2O = 2NaOH + H2. Osjetljivost prem vodi pokzuju i mlgmi lklnih metl, odnosno, pojevi ive s klijumom i ntrijumom ko i nki drugi proizvodi. Pkovnje ovih proizvod koji su u vrstom stnju veom osjetljivi n djelovnje vlge zhtjev dobro ztvorenu mblu od inktivnog mterijl. 9.7. Smozpljive mtrije - Kls II Fosfor, P4, ordinary phosphorus Fosfor se jvlj u vie lotropskih modifikcij, dok tehniki znj imju smo bijeli i crveni fosfor. Nglim hlenjem fosfornih pr nstje uvjek bijeli fosfor. Bijeli fosfor je mekn mtrij koj se ree ko vosk. Topi se kod 44C isprv n 280C. U vodi je nerstvorn rstvrju g msn ulj i msti, ko i terpentisnko ulje. Lko se rstvr u ugljen disulfidu i drugim orgnskim rstvrim. Ve pri 50C sm se zpli n vzduhu i svijetleim plmenom sgori u oksid P2O5. Zbog velike zpljivosti uv se pod vodom. Z rzliku od crvenog fosfor bijeli fosfor je i vrlo otrovn. Ve 0,1 g bijelog fosfor djeluje smrtonosno n ovjek, odnosno podrzumjev letlnu smrtnu dozu. Zbog tog se bijeli fosfor moe uzeti z trnsport i ko otrovn mterij. Ko protivotrov njbolje je upotrijebiti 2%-ni rstvor plve glice, CuSO4 5H2O, koj vezuje fosfor i dovodi do povrnj. Svkih 5 minut dje se jedn kik dok se ne uslovi povrnje. Vru bijeli fosfor rzr kou i stvr bolne rne koje teko zcjeljuju, mogu biti uzor opteg trovnj orgnizm povreenog.

Dobro je d se rne operu rstvorom klijum-permngnt, KMnO4, ili srebro nitrt, AgNO3, d se fosfor n rni oksidie, p ond isprti vodom i uviti zvojem. U sluju d doe do trovnj bijelim fosforom morju se izbjegvti uzimnj msno-mlijek, slnine, msnog mes i sl. Zbog sveg izloenog s bijelim fosforom mor se oprezno postupiti. Ukoliko g treb rezti to se ini pod vodom jer usled trenj sjeenjem n vzduhu dolzi do pljenj. Nikd se komdii bijelog fosfor nesmiju izimti golim rukm. Bijeli fosfor se upotrebljv z dobijnje crvenog fosfor; ztim, z dobijnje hemijskih jedinjenj s sumporom i hlorom; z porizvodnju fosfid bkr i klj, fosforne kiseline itd. Upotreb bijelog fosfor z izrdu ibic ili pogic. Trndsportuje se pod vodom u zlemljenim limenim knticm. I u veim koliinm uv se pod vodom i ko je mogue u mrku. Crveni fosfor nstje tko to duim stnjem bijeli fosfor vrlo lgno uz oslobnje toplote prelzi u crveni. Tj proces se ubrzv djelovnjem svjetlosti. Crveni fosfor je ljubisto-crvene boje, ne rstvr se u ugljen-disulfidu. Mnje je kotivn od bijelog fosfor: n vzduhu se zpli tek pri jkom zdrijvnju i suprotno od bijelog nije otrovn. Upotrebljv se z proizvodnju sigurnosnih ibic i z fosfornu municiju z zmgljivnje. N trite dolzi u prhu u limenim knticm. Smozpljivost se veom esto moe jviti kod ugljev nstje ko posledic odreenih hemijskih, biohemijskih i fizikih proces koji mogu nstti pri sklditenju i trnsportu veih koliin vrstih gorivih mterij, ko to su rzne vrste ugljev. Iznd temperture od 50-60C dolzi do nglog smozpljivnj uglj n sklditu koje vode do pljenj. U tom sluju potrebno je odmh pristupiti rzgrtnju sloj. Polivnje vodom bi smo pogorlo situciju. Zto se ispituje sposobnost ugljev z lenje n sklditu djelovnjem istog kiseonik n uzork uglj z vrijeme od 30 dn pri temperturi od 135-150C, p je: uglj je vrlo postojn ko uzork od 20 g psorbuje do 20 cm3 O2, ugnj je postojn ko uzork od 20 g psorbuje do 50 cm3 O2 i uglj je nepostojn ili sklon rspdnju ko uzork od 20 g psorbuje vie od 50 cm3 kiseonik. 9.8. Zpljive tenosti podklse IIIaPodsetimo se d je gregtno stnje jedne mterije zvisno od temperture i pritisk. Tenosti su mterije koje kod 15C pri normlnom pritisku imju teno gregtno stnje. Mnoge od tenosti imju osobinu d se n odreenoj temperturi u dodiru s plmenom, vrnicom ili drugim uzronikom zple. Zpljive tenosti nisu podjednko opsne u trnsportu. Ko mjerilo zpljivosti uzim se tk zpljivosti njni tempertur pri kojoj se pre tenosti izdvjju u tolikoj mjeri d s vzduhom grde zpljivu smjeu u dodiru s vtrom. Ov tempertur je konstntn veliin z svku tenost i zvidi od osobin tenosti. Pored tke zpljivosti z ocjenu zpljivosti neke tenosti treb uzeti u obzir i: tku pljenj, gustinu pr i brzinu isprvnj ko i intervl zpljivosti ili z neke tenosti eksplozivnosti. Tk pljenj je njni tempertur n koju treb zgrijti tenost d bi se zplil i produil d trjno gori. N ve definisnoj temperturi tke zpljivosti zple se smo pre skupljene iznd tenosti, dok se n temperturi tke pljenj zpli cjelokupn tenost i produi d gori. Brzin isprvnj mor biti ve ukoliko je tk kljunj rzmtrne tenosti ni. Meutim, im i izuzetk od tog prvil. U prksi se brzin isprvnj odreuje u odnosu n etr i to: mjerenjm vremen potrebnog d 0,5 ml odreene tenosti ispri n hrtiji z cjeenje, uzimjui d je brzin isprvnj etr 1. Ko mjerilo isprvnosti moe d bude i npon pr z tenosti n odreenim temperturm. Ukoliko je tenost lke isprljiv utoliko joj je vei npon pre.

Intervl ili podruje zpljivosti podrzumjev gornju i donju tempertrusku grnicu u okviru koje pre tenosti pomjene s vzduhom mogu d se zple. Smje pre zpljive tenosti s vzduhom moe biti zpljiv i eksplozivn. Koliki teb d bude procent pr u vzduhu d bi smje eksplodirl u dodiru s vtrom zvisi od vrste tenosti. Kod nekih tenosti tj procent je vrlo mlen kod drugih zntn. Zpljive i istovremeno eksplozivne tenosti mogu biti: ceton, etil-lkohol, etr, benzin, benzol, metil-lkohol i dr. Dok su u ktegoriji zpljivih: gotovo sv ten goriv, njvei broj orgnskih rstvr i dr. Kko se zpljive tenosti esto jvljju u trsportu, vein zemlj donjel je posebne propise o njihovom sklditenju i trnsportu. Propisi do detlj predviju kkve vrste mble, sklditenj i koliin moe biti kd je u pitnju trnsport zpljivih tenosti. Zpljive tenosti djele se u tri grupe: grup I tenosti tke zpljivosti ispod 21C, s podgrupm: A tenosti koje se ne mjeju ili djelimino mjeju s vodom i B tenosti koje se mjeju s vodom u svim odnosim. Tenosti grupe I su njopsnije z trnsport zbog niskih tempertur zpljivosti, jer se ple n obinoj temperturi. U tu grupu se svrstvju: lki benzini i goriv z mlzne motore, ztim benzol, etil-lkohol, metil-lkohol, ceton, etr, petroletr, toluol i dr. grup II tenosti tki zpljivsti od 21C do 55C. u ovu grupu spdju: srednji i teki benzini, petroleum z osvjetljenje, lk siesel goriv, siretn kiselin, terpentinsko ulje, butillkohol i dr. grup III tenosti s tkm zpljivosti od 55C do 100C, gdje dolze mnje poznte tenosti ko to su: nilin, srednj i tek dizel goriv, lk i srednj ulj z loenje i dr. Tenosti ije su temperture zpljivosti iznd 100C ne smtrju se opsnim u smislu zpljivosti. Tko tek ulj z loenje i mziv ulj nisu zpljive ve smo gorive mterije. D je tempertru pljenj njlkih derivt zemnog ulj njni, i obrnuto pokzuje prikz u tebeli. Krkteristine temperture z derivte zemnog ulj Opsnost od por je ve to je intervl zpljivosti iri donj grnic zpljivosti ni, ili ko se intervl zpljivosti ostvruje pri temperturm koje su njee u toku godine. Motorni benzin i dizel goriv ko lko zpljiv i zbog zntnog isprvnj uslovljvju d u zoni skldit ne smije biti nikvih izvor vtre, pojv vrnienj ili neobezbeene elektroinstlcije. Pkovnje zpljivih tenosti i uopte lko isprljivih tenosti mor se vriti u dobro ztvorenim sudovim kko bi se sprijeio svki gubitk tenosti nroito isprvnje. Ambl se izruje od mterijl koji je potpuno inktivn u odnosu n upkovnu tenost, moe biti: metl, stklo i elstine mterije. Prevoz se njee vri u smoj mbli ili kontejnerim, dok se veom velike koliine prevoze rznim vrstm tnker. Njmnje koliine se pkuju u metlne knte, burd i sl. ili pk u blone od stkl. uvnje zpljivih tenosti vri se u velikim rezervorim izgrenim od elinog lim ili specijlnog beton. Rezervori mogu biti pozemni i ndzemni po obliku njee su cilindrini. Mogu se postviti vertiklno i horizontlno. Dv osnov uslov z odrvnje povoljnog reim u skldiitu su dovoljno nisk tempertru i provjetrvnje. Mor se uzeti u obzir d su npr. ten goriv pored zpljivosti opsn pri mnipulisnju i zbog svoje otrovnosti. Mksimln dozvoljen koncentrcij benzinkih pr u vzduh iznos do 0,03

mg/l, ukoliko bi se povel dolzi do kutnog ili hroninog trovnj, zvisno od povenosti kocentrcije. ovjek koncentrciju u vzduhu od 0,03 mg/l ve osje kod 0,07 mg/l dolzi posle 15 minut do lkeg trovnj. Zbog tog prem propisim higijensko-tehnike ztite pri trnsportu benzin treb obezbjediti: ztitno odijelo, gs-mske, rukvice i drugu opremu z rdnike. Vre se redoni zdrvstveni pregledi zposlenih ljudi kod ljekr specijlist. Ztit od por mor svjesno d se obezbjedi jer pri njboljim uslovim rd u skldinim prostorim uvjek se nlzi odreen koliin pr zpljivih tenosti u vzduhu. Perventivne mjere zhtjevju: odrvnje elektro-instlcije u isprvnom stnju, zbrnu puenj i zbrnu korienj otvorenog plmen, odrvnje higijesnkih uslov, ne rzlivti ili pretkti u otvorenom sistemu, ne drti sudove otvorene itd., ne dozvoliti povienje temperture u sklditu ili pri trnsportu. Uglvnom sve prpisne mjere protivporne ztite PROUITI. 9.9. Zpljive vrste mterije podkls IIIb Zpljive vrste mterije se u potpunosti ili veim dijelom sstoje iz orgnskih jedinjenj. Gotovo svi osueni proizvodi biljnog porijekl su mnje ili vie zpljivi. Izrzito su zpljivi mnogi proizvodi orgnske hemijske industrije: boje, lkovi i smole, ztim, sumpor, neki metli i mnoge druge mterije. Njvnije grupe zpljivih vrstih mterij su: proizvodi od drvet, nroito drvn prin, strugotin, drvn vun itd.; celuloz, hrtij, vlkn i plstine mterije n bzi celuloze; sijeno, slm i druge stbljike; sv vlkn biljnog i ivotinjskog porijekl, prediv i tknine iz njih; msnoe i voskovi; boje i lkovi; kuuk, sflt, smole; ugljnjvi; sumpor, fosfor i mnog njihov jedinjenj; prh mgnezijum, luminijum i nekih drugih metl itd. Kod trnsoprt zpljivih vrstih mterij opsnost je mnje izren nego kod lko isprljivih zpljivih tenosti, jer su kod vrstih proizvod tke zpljivosti njee n temperturm preko 100C. Treb uoiti d n zpljivost vrstih mterij mnogo utie stnje smog proizvod. Rstresitost je veom vn. Nroito su lko zpljivi proizvodi s velikom povrinom po jedinici teine ko to je sluj s vlknstim mterijm, u vidu tnkih listov isl. Poznto je d su metli ko mgnezijum i lumijijum u obliku blokov potpuno bezopsni ko se jve u prometu i fini prh zpljivi su i eksplozivni. Ne smije se zborviti d prine s vzduhom grde k i smozpljive ko i eksplozivne smjee. Nroito su opsne prine od: ugljev, drvet, brn, duvn, eer, sumpor, mnogih plstinih ms, nekih metl i drugih mterij. Boje u prksi mogu biti prirodne i vjetke, odnosno neorgnske, orgnske i sintetike. Od njih se tri d su to istije, otporne prem svjetlosti, vodi, kiselinm, bzm, solim, sredstvim z prnje i prem tmosferskim uticjim. potrebno je d su izdne i d dobro pokrivju povrine koje treb d oboje. Ne postoje univerzlne boje, one koje ispunjvju sve pobrojne osobine, te se u prksi i industriji boj i ne zhtijev proizvod u svkom pogledu svren. Prirodne boje su postojnije od vjetkih. Meutim, njihov broj je ogrnien i dleko zostje z bojm koje se dns proizvode sintetiki. Trokovi proizvodnje i cijene sintetikih boj dleko su esto nie nego z prirodne.

1.Neorgnske boje su pigmentske, sstoje se od sitnih nerstvorljiv estic koje se prije upotrebe mjeju s pogodnim sredstvim z vezivnje, odnosno suivim uljim, firnjsim itd. Vezivno sredstvo se ksnije stvrdne u vrsti, prozrni i nerstvorljivi sloj film, i n tj nin jko povee pigment z podlogu i istovremeno je oboji. Prem porijeklu neorgnske boje su zemljne i minerlne. Prve se dobijju iz zemlje, druge su industrijski proizvodi. Suiv ulj su: lneno, konopljino, drvno, orhovo i dr. Neorgnske boje lju se u promet pkovne u jutne ili ppirne vree i u drvenu burd. Vree obino primju 50 kilogrm, burd 100 i 250 kilogrm. Mnje koliine se pkuju u kutije od krton ili u sudove od kljisnog lim, koji obino sdre 0,5; 1,0; 2,0 i 5,0 kilogrm. Oksidcij suivih ulj ko veziv moe se ubrzti dodvnjem mnjih koliin hmijskih jedinjenj bogtih kiseonikom ko to su: oksidi olov, mngn, hrom, koblt itd., koji djeluju slino ktliztorim. Poto ov srestv ubrzvju suenje nzivju se siktivi. Ulj obren pomou pomenutih sredstv nzivju se firnjsi. Firnjsi se dobijju i provoenjem kiseonik kroz suivo ulje, koje je istovremeno zreno i ultrljubistim zrcim. N ovj nin, dobijeni proizvodi se nzivju ozonizirni firnjsi bez siktiv. esto se dog d se firnjsi flsifikuju dodvnjem minerlih ulj dobijenih iz zemnog ulj, ko i uljim iz rznih smol. Firnjsi se njvie upotrebljvju z pripremnje uljnih boj, lkov ikit. Kitovi su mjevine suivih ulj ili firnjs s 10-15% krede, gips ili drugih punil. Upotrebljvju se z kitovnje drvenog nmjetj pre lkirnj i bojenj, i z zstkljivnje prozor uvrivnje stkl u drvene ili druge rmove. Uljne boje su mjevine suivih lnenih ulj ili firnjs s odgovrjuim pigmenskim bojm. Od dvnin se upotrebljvju u vidu premz, z ztitu metl, drvet i drugih predmet od rznih tetnih uticj. Koriste se i ko slikrske boje i ko sredstv z uljepvnje. Vn premz z ztitu gvozdenih predmet je mjevin firnjs i minijum koji se nnosi n dobro oienu metlnu povrinu. Posle suenj se n nstli sloj, nnosi sloj neke druge uljne boje, koj je postojn n svjetlosti, jer je minijum n svjetlosti nepostojn. Ko spoljni premzi se njee upotrebljvju: bijele uljne boje, dobijene od olovnog ili cinkovnog bjelil i firnjs; crven od gvozdenog oker; zelen od mslinovog zelenil itd. Uljne boje dolze u promet u vidu pst ili u rzreenom stnju, koje je pogodno d se etkm rzmzuje u tnke premze. Pkovne su u limenim kutijm, ili kntm, i hermetiki ztvorene. Sidovi obino sdre 1,2 i 5 rijee 0,5 kilogrm. Njfinije, slikrske boje, se pkuju u tube. Lkovi su rstvori smol u lko isprljivim orgnskim rstvrim ili firnjsu i terpentinskom ulju. Oni koji se brzo sue nzivju se brzosuivi, z rzliku od sporosuivih lkov. Smole koje se upotrebljvju mogu biti prirodne ili zmjenjene vjetkim proizvodim. Primjenom vjetkih proizvod dobijju se lkovi izuzetnih osobin z prijenu nroito u industriji rznih prevoznih sredstv, z lkirnje kroserij i drugih dijelov. Smole koje se njvie upotrebljvju z proizvodnju lkov su: ilibr, kopl (ilibru slin drven smol koj se dobij od isuenog sok drvet rhus copallinum), kolfoniju (smol z mznje violinskog gudl, nzvn o mlozijskom grdu Kolofonu), elk (eng. shel-lac, je tvrd smol koj curi iz istonoindijskih smokv kd ih ubode insekt; slui z izrdu lkov z polirnje nmjetj, kitov i crvenog petnog vosk), benzoev smol, mstiks (blijedout i miriljv smol mstikovog drvet) itd. Od vjetkih proizvod z ove nmjene dolze u obzir: nitroceluloz, cettn celuloz i rzne sintetike smole. Rstvr ili otpl su vne komponente z proizvodnju lkov, jer oni rstvrju, rzrijeuju i zntno utiu n kvlitet lkov. Sstvorljivost pojedinih smol je rzliit, te se uvjek upotrijebi on vrst rstvr koj dje lk njbonjih osobin. Prem hemijskom sstvu, gri i osobinm rstvri mogu biti: liftini ugljovodonini benzini, petroleum i dr.; romtini ugljpvodonici benzol i njegovi homologi toluol, ksilol itd.; hlorirni ugljovodonici trihloretilen, tetrhlormetn, hlorbenzol i dr.; lkoholi metillkohol, etillkohol, butillkohol i

dr.; ketoni ceton, non, metilnon i dr.; estri butilcett, metilcett, milcett i dr.; etri dietriletr, glikoletr i dr. Probojni rstvri rstvrju sve vrste ulj, smol, plstinih ms i drugih sintetikih proizvod slinog sstv, dkle svih proizvod koji se upotrebljvju z proizvodnju lkov. Postoje i tzv. sfltni lkovi koji se upotrebljvju z ztitu vodovodnih, knlizcionih i drugih cijev, ko i rznih vrst kblov koji su izloeni tetnom uticju u zemlji, donjih dijelov kroserij, i dr. Lk boje ili emjli su mjevine lk i boje. Im ih rznih vrst i kvlitet, to zvisi os upotrebljenih sirovin. Tko se u prometu susreu: uljni, piritus, nitrocelulozni, cetocelulozni, plstinih ms i drugi emjli. Dijele se n lk boje z spoljnje i unutrnje rdove. Z spoljnje rdove se upotrebljvju msni, z unutrnje polumsni i mrvi. Njee se sstoje od 1-3 dijel lk i 1-2 dijel pigment boje. Pripremju se esto n mjestu upotrebe. Pkuju se u hermetiki ztvorene knte od bijelog lim. 2. Orgnske boje se dijele n prirodne i vjetke. Prirodne potiu iz biljnog i ivotinjskog svjet; gdje se u orgnizmim njee nlze gotove, te ih treb smo izdvojiti, ili je dovoljno d se n jednostvn nin obrde i pretvore u obojenu mteriju. Orgnskih biljnih boj im vie nego ivotinjskih. Nlze se u rznim dijelovim biljk: korijenu, deblu, kori, liu, cvijetu, plodovim itd. Iz biljnih dijelov boje se vde njee pogodnim rstvrim vodom, lkoholom itd., kko bi se iz nstlog rstvor isprvnjem dobilo tjesto ili prh boje. U prometu se boje susreu u obliku drvenih komd, smljevene kore, li, mse sline smoli, prh i dr. Ove boje su prilino postojne u vodi pri prnju i n svjetlosti. Njveim dijelom se upotrebljvju z bojenje hrtije, koe, tekstil, ivotnih nmirnic, lijekov itd. Rnije su se msovno proizvodile, dns ih potiskuju sintetike orgnske boje, nroito one z bojenje tekstil, dok su z ivotne nmirnice i lijekove ostle u primjeni prirodne boje. Sintetike orgnse boje se njee nzivju krtnske boje, jer se mnoge od njih dobijju iz proizvod koji nstju prerdom ktrn kmenog uglj. Oksidcijom nilin (C6H5NH2) koji se dobij iz ktrn (pored fenol, C6H5OH) moe se dobiti ljubistocrven boj. Sintetike orgnske boje se lju u promet u kristlim, prkovim, tjestim i rstvorim. esto se mijeju s rznim solim, glicerinom, dekstrinom i drugim mterijm. Pkuju se u krtonske kutije, kese od plstinih ms, sudove od bijelog lim, drvenu burd. Ambl prim rzliite koliine boj od 0,5; 1; 2; 5; 10; 25; 50; 100 i 200 kilogrm. Elementrni sumopor ko zpljiv vrst mterij esto se jvlj u prometu zbog svoje rznovrsne upotrebe. Koristi se z dobijnje sumporne kiseline, ugljendisulfid, z vulknizirnje kuuk u cilju dobijnj gume, z sumporisnje burdi, z proizvodnju crnog brut, ko sstojk smjee z vtrometne proizvode itd. Sumpor se jvlj u komdim, ipkm, prhu i n pltnu, ppiru, zbestu u vidu trk. Pkuje se u vree od 50 kilogrm. U Jugoslviji se dobij u mnjim koliinm u koksrm prerdom uglj u Lukvcu i Zenici. Kd se trnsportuju kbste zpljive vrste mterije koje nije mogue lko upkovti (sijeno, slm, vlkn) potrebno je obezbjediti ztitu od vtre (vrnice, opuk) primjenom ztvorenih vozil ili prekrivnjem teret ztitnim cirdm. 9.10. Oksidirjue mterije koje lko oslobju kiseonik podkls IIIc To su mterije koje sme z sebe nisu zpljive, li lko oslbju kiseonik i ktivirju sgorijevnje mterij koje su u okolini. Tkvi su skori svi proizvodi bogti kiseonikom, ko to su: peroksidi vodonik, ntrijum, klijum, brijum i dr.; hloriti i hlorti: KclO2, NaClO2, KclO3 i NaClO3; perhlorn kiselin i perhlorti: HclO4 H2O, KclO4, NaClO4; permgnti: KmnO4 ;

nitrti: NaO3, KNO3, NH4 NO3 i dr. Zbog lbilnih grup u ovim jedinjenjim lko dolzi i do pojve ekspolozivnosti. Ambl z pkovnje ovih proizvod treb d je vrst i jk s svojstvim inktivnosti. Pkovnje se obino osigurv od otvrnj ili prsnu. Vodonikperoksid, H2O2 + H2O, hydrogen peroxide U velikim koliinm dobije se, uglvnom elektrolizom 50% rstvor sumporne kiseline. Moe se dobiti i djelovnjem sumporne kiseline n metlne perokside, prem: BaO2 + H2SO4 = BaSO4 + H2O2 U ob postupk nstje rzbleni (20-30%) vodonikperoksid koji se ztim, n rzliite nine koncetrie. ist vodonik peroksid je gust tenost bez miris, lko rstvorljiv u vodi. Ko ist prilino je postojn n normlnoj temperturi. Ako kp H2O2 doe u dodir s koom stvr se bijeli plik, uslijed jkog oksidcionog dejstv. Rzblen rstvor vodonikperoksid je tkoe stbiln. Im udn metln ukus; 3% moe d stoji godinu dn bez primjetnih promjen. Meutim, u bznoj sredini, ko i prisutvu rznih primjes silicijumdioksid, luminijumtrioksid, eljez, mngn, prine, vlknc, itd. vodonikperoksid se rzle n vodu i kiseonik koji vri oksidciju sredine, prem: H2O2 H2O + O Veliko oksidiue djelovnje vodonikperoksid koristi se z potrebe bjeljenj svile, pmuk, kostiju, zubi i sl. U koncentrcijm preko 80% vodonikperoksid se upotrebljv ko pogonsko gorivo z rketne motore, torpede, podmornice, projektile itd. N trite H2O2 dolzi ko 3%, 30%, 50%, 85%, 90% p k i 100%. Njvie se prodje ko 30% rstvor od kojeg se rzblivnjem dobijju ostli 3%, 6% i 9%. U visokim koncentrcijm ko gorivo ili pomjen s drugim gorivim prevoze se u metlnim cisternm. Z mnje koncentrcije koristi se mbl od stkl ili plstinih ms. U noj zemlji proizvodi g Belik LJubljn. Klcijumhlort, KSlO3, potassium clorate Dolzi n trite u bezvodnim, bijelim i providnim ploicm. Zbog svog lbilno veznog kiseonik djeluje ko jko oksdtivno sredstvo. Upotrebljv se z proizvodnju ibic i eksploziv. Ntrijumhlort, NaClO3, sodium clorate Dobij se elektrolizom vodenog rstvor NaCl zgrijnog do 80C. Jvlj se u vidu kristlne soli istoe oko 90% NaClO3. proizvod je jko oksidciono sredstvo, koje pri jem udru moe i d eksplodir. Zpljiv je, ngriz metle i u vodi je lko rstvorljiv. Vrlo je higroskopn p ne nlzi primjene u tehnici, ve se upotrebljv z proizvodnju hlort klijum, KSlO3 i monijk, NHSlO3. Klijumpermngnt, KMnO4, potassium permanganate To je jko oksidciono sredstvo, jer oslob tomski kiseonik. Upotrebljv se z dezinfekciju koe, pribor z jelo, pi i vode z pie i to stjnjem u njegovom 0,1% vodenom rstvoru oko 5 minut njmnje. 9.11. Otrovne mterije podkls IVa Otrovne ili toksine mterije pri unoenju odreenih koliin u orgnizm prouzrokuju fizioloke poremeje ili smrt. Jedn ist mterij moe biti i lije i otrov. Orgnizmu ovjek potrebne su svkodnevno veom mle koliine rsen i dobij ih preko nekih ivotnih nmirnic. Odreene doze rsen se koriste i ko lijekovi. Meutim, ko se u orgnizm unese pretjern koliin rsenovih jedinjenj nstupju teki poremeji i smrt. Arsen je poznt ko jedn od jih otrov, i njegovo otrovno dejstvo nstup kd odreen koliin bude rstvoren u krvi.

Otrovi mogu dospjeti u orgnizm ovjek n rzne nine: preko orgn z vrenje, preko orgn z disnje, kroz kou i sluzokou ili dorektno unoenjem u krvotok inekcijom, to je rjei sluj. Ako ovjek u reltivno krtkom vremenu unese ili primi toliko otrov d doe do odreenih poremej u orgnizmu ke se d je nstupilo kutno trovnje. Ukoliko se otrov unosi u orgnizm tokom dueg vremen u veom mlim koliinm u vidu pre, prine i sl. pri proizvodnji olov n primjer, ko nije dobr ztit rdnik nstup tzv. hronino trovnje ili profesionlno trovnje, to n lost nije rijetk pojv. Zkonom o proizvodnji i prometu otrov (Slubeni glsnik SR Srbije, 21. mj 1977.) nzneno je Ako su otrovi po svojoj prirodi zpljivi ili eksplozivni primjenjuju se pored odredbi ovog zkon i propis koji se odnose n proizvodnju i promet zpljivih i eksplozivnih mterij. Pored otrov u prometu se jvljju i preprti od otrovnih supstnci nstli rzreivnjem, rstvrnjem ili n neki drugi nin. Proizvodnjom otrov ne mogu se bviti grni. Orgnizcije koje dolze u posjed otrov: uvozn, trnsportn i PTT orgnizcij, zdrvstven orgnizcij, lbortorije z ispitivnje ili nlizu otrov, inspekcijsk slub crinrnic i dr. morju d obezbjede smjetj i uvnje otrov pod uslovim odreenim ovim zkonom. Orgnizcij koj se bvi proizvodnjom ili korienjem otrov mor d povjeri ndzor zposlenom hemiru, tehnologu, frmceutu, ljekru, veterinru, ili gronomu jer oni poznju toksikoloke osobine otrov koji se proizvode ili koriste. Rdnici koji dolze u dodir s otrovim treb d poznju osnovne osobine otrov s kojim rde, nin dejstv n orgnizm i prve vidljive znke trovnj, propise i ztitu n rdu i d ovldju rukovoenjem i korienjem sredstv z linu i kolektivnu ztitu. Objekti gdje se proizvode, koriste ili skldite otrovi treb d su izgreni tko d ne ugrovju bezbjednost rdne i ivotne sredine. Treb d obezbjeuju odrvnje temperture, vlnosti, osvjetljenosti, ventilcije i druge uslove potrebne z bezbjednu proizvodnju i uvnje otrov. Pri rdu s otrovim treb rspolgti urejim, opremom i sredstvim z odrvnje opte i line higijene, ko i sredstvim z prunje pomoi i uklnjnje otrov .U prostorijm gdje se uvju otrovi mor se postviti trjni ntpis: OTROV NEOVLAENIMA ULAZ ZABRANJEN. N mbli i sudu z otrovne mterije mor biti nzneno: - ime, generini (rodni) i hemijski nziv otrov; - sdrj ktivnih supstnci otrov; - ntpis: OTROV i prikz mrtvke glve s dvije kosti koriste se z otrove iz Grup I i II. Ntpis OTROV dovoljn je z otrove iz Grupe III ntpis PANJA z otrove iz Grupe IV. Orgnizcije udruenog rd koje se bve prometom otrov dune su d po prijemu otrov utvrde d li su primljene supstnce-otrovi nvedene u Rjeenju o utvrivnju liste otrov koji se mogu stviti u promet prem Sl. listu SFRJ, br. 12/77, odnosno d li su primljeni preprti izreni od otrovnih supstnci, ko i d li su ispunjeni propisni uslovi u pogledu mble, pkovnj i oznvnj otrov. Ako se utvrdi d primljeni otrovi ne ispunjvju propisne uslove treb obustviti promet otrov i obvjestiti ndleni optinski orgn uprve z poslove snitrne inspekcije. Prije preuzimnj otrov u promet spoljn strn mble mor biti potpuno ist, tko d ne zguje kontminir podove i zidove prevoznih sredstv i skldit. Dns su otrovi dovoljno ispitni i ninjene su tblice o tetnosti pojedinih otrovnih mterij s propisnim doputenim mksimlnim koliinm DMK koje smije d sdri vzduh u rdnim prostorijm. Ove koliine se izrvju brojem miligrm otrovne mterije u 1 m3 n 20C tj. mg/m3, 20C. Nekd se mogu izrziti i brojem zpreminskih djelov otrovnog gs ili pre n milion djelov vzduh tj. p.p.m.v/v skrenic potie od ltinske

frze: Pars per milion. Z prinu otrovnih mterij moe se koncentrcij izrziti brojem estic n 1 cm3. Doputene mksimlne koncentrcije gsov i pre u rdnoj tmosferi bez primjene ztitnih sredstv -JUS Z.BO.001Doputene mksimlne koncentrcije otrovnih mterij u vidu prine, dim i mgle to je ni vrijednost doputene mksimlne koncentrcije mterij je ve otrovnost, odnosno redoslijed bi bio: Hg, Pb, Sb, As2O3, Cl2, HCl, HCN, SO2, CS2, CO, NN3 itd. Arsenik As2O3 je otrovno brno koje nstje prenjem rud rsen kd kondezcijom sublimisnih pr izdvj se oksid. To je bijeli prh bez miris, sltkog ukus, slbo rstvorljiv u vodi. Jk je otrov, li se ovjek moe postepeno priviknuti i n vee doze. Upotrebljv se z dobijnje drugih rsenovih jedinjenj, z potrebe medicine, z bistrenje stkl, u bojdisrstvu, z konzervirnje drvet, koe, preprt itd. Pri rdu s sirovinm koje sdre rsen moe nstti izvnredno otrovno jedinjenje rsenvodonik AsH3. Dns se proizvodi ogromn broj otrovnih mterij. Rzni otrovni preprti slue ko sredstv z ztitu bilj, z unitvnje insekt, korov, z ztitu sjemen, z dezinfekciju prostorij, ko lijekovi itd. Otrovne su i mnoge boje, rstvri, neki metli i njihove soli, rzne kiseline i tsl. Zbog tog su reltivno est hronin trovnj kod ljudi koji due vremen rde s otrovnim mterijm. Stog, veom je vno pridrvnje propis u cilju higijenske ztite ljudi, od hroninih ili kutnih trovnj. Prodju otrov i otrovnih preprt mogu vriti smo ovlene orgnizcije: z promet lbortorijskog, medicinskog i veterinrskog mterijl, poljoprivredne poteke, frmceutske poteke i dr. Podjel otrov vri se prem rznim kriterijumim i to njee prem porijeklu, hemijskom sstvu i gregtnom stnju. Uzimnjem u obzir podjele prem porijeklu i hemijskom sstvu otrovi ili otrovne mterije mogu biti: 1. minerlni otrovi; 2. biljni otrovi i 3. sintetiki otrovi. 1. Minerlni otrovi su neorgnsk otrovn jedinjenj rzliitih gregtnih stnj. Od gsovitih poznti su: vodonikfosfid ( RN3), rsenovodonik (AsN3), hlor, sumpordioksid, vodoniksulfid, sumportrioksid, ugljenmonoksid, koksni gs i dr. Krkteristike gsovitih otrovnih mterij su uglvnom poznte, pojedine su ve nlizirne. Ko lko isprljivi teni i vrsti minerlni otrovi poznti su: cijnvodonin kiselin s ne vie od 20% NSN, ugljendisulfid (SS2) i vrsti bijeli fosfor, ko i druge otrovne mterije. U tee isprljive tene minerlne otrove treb uvrstiti jke kiseline, u vrste: jedinjenj rsen, ntimon, ive, olov, ponek jedinjenj cink, hrom, tlijum; ztim, sme hemijske elemente ko to su ntimon, iv, olovo i dr. 2. Biljni otrovi su orgnsk jedinjenj prisutn u odreenom bilju. Od biljnog otrov njvniji su: opijum, morfin, kokin, strihnin, brucin, tropin, kofein, nikotin, solnin i dr. OPIJUM je zgusnut i osuen mlijeni sok koji se dobij zrezivnjem nedozrelih ur plodov bijelog mk. To je tmnocrvenosme tvrd ms krkteristinog ommljivog miris, gorkog ukus. Sdri oko 25 rzliitih lkloid njee veznih z sumpornu, mlijenu ili mekonsku kiselinu. Podsetimo se: lkloidi su heterociklin orgnsk jedinjenj s zotom, jkog fiziolokog djelovnj. Nlze se u nekim biljkm vezni z orgnske kiseline. Hemijski se mnogo rzlijuju, li svi lkloidi ko to ine bze, s kiselinm dju kristlne soli, obino

slbo rstvorene u vodi dobro u orgnskim rstvrim. Od brojnih lkloid sdrnih u opijumu njvniji je morfin, kojeg im 8-18% u sirovom opijumu; ztim, nrkotin (4-9%), kodein (0,8-2,5%), ppverin (0,5-2,5%), tebin (0,5-2,0%) i nrcein (ispod 0,6%). Ostli sstojci su gume, smole, msti, bjelnevine, eeri, sluzi, pigmenti i minerlne soli. Preprti opijum se u medicini upotrebljvju veinom z smirivnje, nroito hipermotorike crijev njpozntiji preprt je tinotur opii. Ztim, opijum se koristi ko sirovin z proizvodnju morfin, kodein, ppverin i nrkotin. Z medicinske potrebe njvie poijum proizvedu: Indij, Tursk, SSSR i Jugoslvij. Opijum proizveden u SR Mkedoniji smtr se njistijim jer sdri njvei procent morfin. Godinje se u svijetu proizvede oko 800 ton opijum ileglno jo oko 1200 ton. I pored meunrodnih konvencij kojim se ogrniv porizvodnj opijum n koliine potrebne smo z medicinsku upotrebu, sloenim procesim prerde mnoge droge p i opijum preruju se u opijum z puenje tzv. candu. Njvie opijum dolzi n ileglno trite iz zemlj jugoistone Azije i iz Turske. Veliki dio opijum se ileglno preruje u morfin i heroin, koji spdju meu njje i njopsnije droge. Droge (nrkotici), prirodne ili sintetike mterije djeluju n centr nervnog sistem izzivjui euforiju, hlucinciju i bunilo, ponovljenom upotrebom uslovljvju nviku i nesvldivu potrebu z dljim uzimnjem esto s postepenim povenjem doz. Duom upotrebom sve droge dovode do psihikih, neke i do fizikih podinjenosti i zvisnosti od droge. Drogm su po dijelovnju srodn sredstv z uivnje, ko to su lkoholn pi, duvn i kf, iko se smtr d on, uz rzumnu upotrebu nemju tko tetnih posljedic. Droge se mogu uzimti n rzliite nine: perorlno tbletm, hrnom, piem; ztim, potkonim i intrvenoznim inekcijm, inhlcijom, puenjem, vknjem, umrkivnjem, rektlno. Droge djeluju tko d izzivju krtko vrijeme osjej sree i zdovoljstv, pojno povjerenje u sopstvene sposobnosti i prividno otklnjnje umor, brige i ivotne tekoe. Neke droge pruju hlucincije, gresivnost, sklonost nsilju i kriminlnim deliktim. Nviku n droge prti hronino trovnje, prekid uzimnj droge dovodi do izrenih simptom pstinencije. Iko drog u veem stdijumu trovnj obino ne uzrokuje euforiju, uivlc je primorn d je i dlje uzim, jer su posljedice prekid teke i neizdrive dugotrjne nesnice, teki poremeji probve, jk rzdrljivost, jki grevi mii, delirju moe i kolps, slom. Robovim droge njlke postju psihoptske, neotporne i slbe linosti. Morfin C17H19O3N + H2O dobijen iz opijum prestvlj njdjelotvorniji nlgetik u medicini. NJegov dicetilin ester: heroin, C17H17ON (OOS SN3)2 u vidu bijelog prh opsniji je i ji p se vie ne koristi u medicini. Obe mterije izzivju njtee oblike toksikomnije (strst z uivnjim koj sdre otrov): morfinizm i heroinizm. Poznto je d vknje listov junomerikog grm koke i umirkvnjem kokin, S17N21O4N, glvnog lkloid te biljke izziv loklnu neosijetljivost, utie n centrlni nervni sistem kod due upotrebe dovodi do hroninog trovnj kokinizm, s tekim posljedicm fizike i morlne rstrojenosti. Dns je geogrfski njvie rsprostrnjen drog knbis (hi, mrihun) koj se dobij iz konoplje Cannabis sativa. Knbis sdri opojnu smolu. Ne izziv fiziku potinjenost po djelovnju knbis je srodn s lkoholom; izziv hlucincije, ideje prognjnj, delirijum, gresivnost, optu slbost i n krju smrt. Strihnin S21N22O2N2 je bijeli kristlni lkloid koji se dobij iz sjemenki plod tropskog drvet koje rste n podruju izmeu Indije i Austrlije. Glvni lkloid u sjemenkm su: strihnin i brucin S23N26O4 N2 + 4N2O neto mnje otrovn od strihnin. Ovi otrovi uz neke druge lkloide iz biljki lijne dju poznti otrov kurre, kojim indijnci u dolini Amzon mu vrh strelic. Prodirnjem u orgnizm dovodi kurre do prlisnj svih mii i do nstnk smrti, zbog prlisnj mii z disenje. Kurre sdri oko 40 lkloid od kojih je

njznjniji tubokurrin S38N44O6 N2 koji se primjenjuje u hirurgiji kko bi omlohvili miie pri operciji. Strihnin je gorkog ukus, teko rstvorn u vodi eteru, lke u lkoholu ssvim lko u hloroformu. Izziv smrtonosn trovnj s grevim i ukoenou, p slui z tmnjenje glodr i grbljivih ivotinj. U mlim dozm primjenjuje se u medicini (zjedno s preprtim eljez i rsen) ko sredstvo z pospeenje i jnje probvnih funkcij. Atropin S17N23O3N je veom otrovn lkloid dobijen iz li i korijen velebilj i krunjk. Atropin iri zjenice i koi sekrecije ljijezd u medicini se njvie upotrebljv ko sulft. Poznt lkloid iz j i kfe je kofein, - S8N10O2N4 N2O koji u mlim koliinm dijeluje oivljvjue, u veim otrovno. Sredstvo je protiv glvobolje i drugih nervnih bolesti pod imenom kfein. Veom otrovn lkloid nlzi se u lii i sjemenu duvn vezn uz jbunu i limunovu kiselinu. Ine bezbojn i uljst tenost koj n vzduhu dobije smeu boju, poznt pod imenom nikotin S10N14 N2 nziv po Frncuzu Den Nikotu koji je uneo duvn u Frncusku 1560. nikotin je jk otrov, djeluje n centrlni i periferni nervni sistem, 5 mg izziv kod ovjek teke greve, nesvjesticu i kolps; smrtn doz je oko 50 mg. Akutno trovnje nikotinom je rijetko; hronino trovnje posljedic je dugotrjnog i preternog puenj duvn. Simptomi su: podrhtvnje mii, lupnje src, pomnjknje petit, smetnje u probvi, nesnic, smetnje vidu, jko znojenje, hronini ktr dunik i bronhij (kod en eventulno i neplodnost), u teim slujevim vrtoglvice, nglo poputnje src do delirijum i smrti u komi. Solnin S45N75O15N ko lkloid se nlzi u listovim i krtolm nekih biljk, npr. u krompiru (nroito u klicm), prdjizu i dr. u obliku hidorhlorid upotrebljv se ko insekticid z potrebe poljoprivrede i ko lijek od stme i epilepsije. 3. Sintetiki otrovi se dns proizvode u velikim koliinm i u irokom sortimnu. Z njihovu proizvodnju upotrebljv se preko 200 rzliitih hemijskih jedinjenj koj slue ko podlog z dobijnje n desetine hiljd preprt. Sredstv koj se proizvode i koriste z suzbijnje biljnih bolesti, rznih tetoin i korov u poljoprivredi i umrstvu ko i u drugim grnm su rznolik i sstvljen iz rznih hemijskih jedinjenj i drugih dodtk. U prometu se jvljju pod zjednikim imenom pesticidi. Uobijeno je d se prem nemjeni dijele n sledee grupe: insekticide, rodenticide, fungicide i herbricide. Insekticidi se koriste z tmnjenje i suzbijnje insekt. Reltivno brzo i skoro potpuno ubijju insekte i ostle sline orgnizme, li im je mn, d neki od njih unitvju i korisne insekte, dok su neki tetni i z ljude i z ivotinje. Po porijeklu mogu biti neorgnski, orgnski i sintetiki i u svim gregtnim stnjim. Svi imju osobinu d u vrlo mlim koliinm djeluju n insekte, preteno unitvjui njihov nervni sistem. Insekticidi koji bi ubijli smo jednu vrstu insekt bili bi idelni, li, n lost, tkvih nem, ve je ili slbije djeluje tetno n vie insekt. Djelovnje insekticid n insekte moe biti: dodirom (kontktno), preko probvnih orgn (probvno) i preko orgn z disnje (respirtorno), li ih im koji djeluju n dv ili n sv tri nin. Njvniji insekticidi su: ) DDT (Di-Di-Ti) je sintetiki hemijski proizvod po sstvu dihlor-difenil-trihloretn, (SlC6N4)2 SNSSl3. osnovne sirovine z njegovu proizvodnju su: benzol, hlor, etillkohol, sod i sumporn kiselin. Proizvodi g fbrik Zork bc iji kpcitet iznosi godinje 650 ton. DDT je prvi put dobijen 1874. insekticidno dejstvo mu je otkriveno 1939. d bi se u toku drugog svjetskog rt u SAD proizvodio z uspijeno suzbijnje pjegvog tifus, odnosno z unitvnje bijelih viju koje prenose bcile ove opsne bolesti. U potrebi DDT- moe se zhvliti to je mlrij skoro iskorijenjen u mnogim krjevim svijet u kojim je rnije hrl, ko to je sluj u Mkedoniji. Hemijski ist DDT je bijel, rstvoren u pogodnom rstvru dje jedv ukst rstvor. Sirov proizvod je ukst ili sivomrk od prisutnog hidroksid gvo. Smljeven dje fini prh,

koji im specifin miris, koji podsje n miris hlor. N insekte i u vrlo mlim koliinm djeluje ko otrov z ljude i ivotinje je opsn smo u veim koncentrcijm. Mn mu je to unitv i korisne insekte, ko n primjer pele. U posljednje vrijeme se morju proizvoditi mjevine s veim procentom ktivne mterije, jer su mnogi insekti postli otporniji prem DDT. Upotrebljv se u vidu prkov i emulzij sm ili pomjen s drugim ensekticidim. Emulzij (kod ns rpein) im koncentrciju od 4,650% ktivne mterije, dok prkovi (kod ns pepein) sdre 5-10% DDT. Uspjeno tmni komrce, stjenice, buve, muve, vke, gubr, krompirovu zlticu, dudovc i mnoge druge insekte. Primjeeno je d ne ubij biljne vi. b) HCH (hekshlorcikloheksn), Cl6 S6 N6 ubrj se u hlornirne cikloprfine ili nftene. Proizvodi se iz benzol, sode i hlor, u fbrikm Hroms - Zgreb i Zork - bc. HCH se jvlj u vidu sitnih kristl, ukste boje, neprijtnog miris koji podse n miris bui. Dleko je ispnljiviji od DDT. Djeluje brzo kontktno, probvno i ko fungicid. Dleko je otporniji od DDT-, z ljude i ivotinje je mnje opsn. NJim se uspijeno suzbijju: dudovc, krompirov zltic, jbuni moljc, rzne muve, nroito skkvc, li nije pogodn z suzbijnje insekt n povru i vou, jer ovi upijju njegov miris, koji poslije stlno zdrvju. HCH dolzi u promet u vidu rstvor, emulzije, suspenzij i prkov rznih koncentrcij. NJegovi su preprti: gmdin, gmdin 10. gmdin 20. bentoks S-20 i brntoks prh, neke od njih proizvodi Zork bc. v) Lindn (gm HCH) je po hemijskom sstvu gmizomer hekshlorcikloheksn. Z njegovu proizvodnju se pored sirovin z HCH koriste i metil-lkohol. Lindn se proizvodi u vidu tblet ili tpi, koji se zgrijvnjem pretvrju u dim koji uspunjv prostoriju u kojim treb unititi muve, komrce i druge insekte. U prometu se jvlj u preprtim pod nzivom: lindpin, lindp prh, lindn ulje, zorlin, gmetnol, geolin, lindn E-10 i sl. Meu insekticide spdju i cijnvodonin kiselin (HCH), ugljendisulft (CS2), nikotin (C10N14N2) i rsenijt olov, Rb3 (AsO4)2. g) Ugljen-disulft (SS2), carbon disulphide proizvodi se od 1796. uvoenjem pr sumpor preko urenog uglj. Nstli proizvod se hldi, kondezuje i preiv. ist proizvod je bezbojn tenost koj je te od vode. Sirovi ugljendisulft im neprijtn miris, koji podse n miris trule repe, dok je ist proizvod prijtnog miris. Lko isprv i pre su mu vrlo otrovne i lko zpljive. Ugljen-disulfid je odlin rstvr sumpor, fosfor, smol, ulj, msti, kuuk, gume i mnogih drugih proizvod. Ubrj se u sredstv koj svojim prm ubijju insekte fumignt. Uspijeno unitv insekte i druge tetoine po sklditim ko i z suzbijnje filoksere n korijenu vinove loze. Kko je tei od vzduh sudovi s SS2 se postvljju u gornje dijelove skldit. Ugljen-disulfid moe uspjeno d unitv i glodre, hrkove, tekunice i njim sline ivotinje te je pored insekticid i rodenticid. Ugljen-disulfid se pkuje u eline sudove koji sdre 100 kg tenosti z potrebe industrije; dok je z potrebe hemijskih lbortorij pkovnje u bocm od 500 g. Sudivi morju biti hermetiki ztvoreni, uvni n hldnom mjestu, dleko od zpljivih mterij i ivotnih nmirnic. U Jugoslviji ugljen-disulfid proizvodi Viskoz Loznic. Rodenticidi su mterije kojim se suzbijju tetni glodri, njee mievi i pcovi. Ove tetoine nnose poljoprivredi i njenim proizvodim velike tete, kd ih ne bi suzbijli, toliko bi se nmnoili d se od njih ne bi moglo ivjeti. Pored tog preko njih se prenose neke zrzne bolesti, ko npr. kug. Ko rodenticidi upotrebljvju se rzni proizvodi: Fosfid cink (Zn3R2) so cink i fosforovodonine kiseline (N3R). Ovj proizvod je crnosiv prh koji sdri 60-90% ktivne supstnce. Neobino je otrovn z sve glodre, dome

ivotinje i ljude, te se s njim mor oprezno i pljivo postupti. Z trovnje se pripremju mmci, iji je miris slin mirisu bijelog lik. Nije njefiksniji jer se glodri brzo nue d g izbjegvju. Njvie se upotrebljv z unitvnje miev po gusto nseljenim mjestim i po sklditim. U pormetu se jvlj u sledeim preprtim: fosfin-pst, cinkfosfid i cinkfospidzrn. Fungicidi su sv on sredstv koj se u poljopirvredi koriste z suzbijnje biljnih bolesti. Kko su ove bolesti rznolike i mnogobrojne to je i njihovo suzbijnje teko i komplikovno, tko d se stlno morju triti nov i efoksnij sredstv z uspjenu odbrnu od njih. Meu fungicidim se njee nlze: ) Plvi kmen ili plv glic, po sstvu (CuSO4 5N2O) kristlni sulft bkr. U vodenom rstvoru disosuje n ktjon bkr (Cu++) i njon SO4--. Uoeno je d bkrni ktjoni imju izuzetno otrovno dejstvo n mnoge przite, tko d se vodeni rstvor soli uspijeno upotrebljvo z dezinfekciju sjemen itric i toplih lej z gjenje povr i spremnj rsd rznih biljk. Ksnije je ov primjen nputen, jer se pokzlo d sulft bkr tetno djeluje n njenije djelove biljk ko i n klijvost sjemen. Bkrni sulft dns se njvie koristi u vidu bordovske orbe z suzbijnje plmenje (peronospore) i veine pozntih przit i spd u njizrzitije preventivne fungicide. Upotrebljv se u koncentrcijm od 1-1,5-2%. Kod pripremnj potrebno je u 100 litr vode rstvoriti nvedeni broj kilogrm plve glice i dodti potrebu koliinu genog kre. Geni kre se dodje d s njim u vzduhu prisutni ugljen-dioksid grdi krenjk, koji u vidu kore zdrv odreenu koliinu plvog kmen n liu ili kori biljke, ine bi vodeni rstvor plve glice kd se osui vijetr mogo lko otresti. Bordovsk orb se priprem neposredno prije upotrebe i prije sipnj u posudu z prsknje nuno je dobro izmjeti. Z specijle ztite orb se mije s odgovrjuim insekticidim. b) Sumpor je fungicid koji se tkoe esto upotrebljv z suzbijnje tetnih izziv n penici i nekim drugim biljkm, uspjeno se koristi i z unitvnje grinj. Moe se primjeniti i ko prh z zprivnje ili u vidu suspenzij. Pomjen s vodom sumpor dje finu orbu, vrlo pogodnu z suzbijnje pepelnice i mnogih drugih przit koji ive n biljkm. Preprti sumpor nose nziv: tiovit, kumulus, kosn i elosn. Fungicide n bzi sumpor treb uvti u suvim i hldnim prostorijm, n proizvo je fbrik Zork bc. v) Formlin je 40% vodeni rstvor formldehid, NSNO. Formlin se dobij kd se pr metillkohol pomjene s vzduhom provode preko udijnog bkr ztim uvode u vodu. Nstli gsoviti formldehid se jkim hlenjem prevodi u tenost koj kulju n -21C. Ov tenost nije postojn i lko se polimerizuje u bjelu msu. Formldehid im krkteristin i vrlo otr miris. Koristi ko odlino sredstvo z dezinfekcione svrhe, z konzervirnje ntomskih preprt i u proizvodnji plstinih ms. Kko je formldehid jk otrov prilikom njegove primjene vodi se run d ne doe do trovnj osoblj koje n tome rdi. Herbicidi su hemijsk sredstv i preprti kojim se suzbijju korovi i druge divlje biljke koje ometju prviln rzvoj i bogt prinos biljk svih vrst itric i drugih kultivisnih biljk. Kko su korovi otporniji, izdrljiviji i z ivot sposobniji od kultivisnih biljk potrebno jnj primjenjivti herbicide. Rnije se suzbijnje korov postizlo smo okopvnjem ili plevljenjem, to se dns zdrlo smo u povrtlrstvu dok u msovnoj proizvodnji itric i drugih kultivisnih biljk mor se vriti primjen herbicid. Herbicidi se proizvode industrijski po svom hemijskom sstvu su dost sloen jedinjenj i imju rzliit imen. Nejee sdre soli monijum, klijum i ntrijum pomjene s vjetkim ubrivom, mogu biti u vrstom ili tenom stnju. 9.12. Ztit okoline od otpdnih otrovnih mterij.

Veliki problem u prksi predstvljju otpdne koliine otrovnih mterij velike toksinosti. List tih supstnci je tkv d se ovjeku mor podii kos n glvi teni cijnidi, dimei otrovi, korozivne hromne i hidrofluorne kiseline, prljivi i kencerogeni otpd zbest; polihlorirni bifenili (ubice velikog broj divlji), zgen burd od orgnofosfornih pesticid, rstopi z metlizirnje koji sdre cink i bkr, mle boice s mterijm u prhu s nznkom otrov koriene u lbortorijm; n desetine hiljd litr prljvog msnog mulj punog olov pomjenog s vodom i rom itd. To su otpdi koji se ne mogu jednostvno sipti u neku rupu i ztrpti, jer su previe opsni. Zto je n junoj obli Velike Britnije podignut novi pogon projektovn od beton, elik i stkl, okruen trvnjcim i drveem, tko d se ne moe vidjeti psolutno nit od neugodnih proizvod: dim, mterij neugodnog miris, jlovine ili skldit s otrovnim kiselinm koje isprvju. Tj pogon u Pntipool-u ostvruje unitvnje industrijskih otpd iz oblsti junog dijel Britnije. Sgreni pogon koji stje 750. 000 funti moe d uniti sv otrovni i riskntni otpd koji dolzi iz industrije u krugu od 100 km. Tu pripd cio kompleks junog Walses-a, jedne od jih britnskih industrijskih zon, s gigntskom eljezrom kompnije British Steel, rfinerijom BP (British Petrol) i drugim velikim fbrikm. Otpd se doprem kiperim, kmionim i slinim vozilim smjeten u burdim, bvm, bocm ili specijlnim kontenjerim - cisternm. Orgnski otpd smje ulj i vode iz rfinerij, ztim prljvi industrijski rstvr iz frmceutske industrije ko to su: toluen, ksilen, trihloretilen, polihlorirni bifenili, lkoholi i vrst mterijl npr. prljve krpe i msni muljevi odlze u urej nzvn incinertor (n sl. 97) gdje sve sgorijev n 1200C. Odrvnje tko visoke temperture postie se plmenicim. Isprljive mterije tj. produkti isprvnj hlornih i sumpornih jedinjenj se izdvjju iz gsovite fze prije nego to se on ispusti iz dimnjk visokog 50 metr. Sl. 97. Inicioner z sgorijevnje otrovnih otpd Poslije sgorijevnj zostli pepeo iz incinertor prvo se ispit d li je bezopsn p tek ond odvozi n odreen mjest. Sgorijevnjem n visokoj temperturi incinertori unite 2 t/h tetnih orgnskih tenih i vrstih otrovnih i riskntnih otpdnih mterij, istovremeno proizvode korisne produkte: pepeo, vodu i vzduh. Unitvnje otrovnih tenosti predstvlj ozbiljn problem. U pogon one pristiu u cisternm od nerjueg elik ili obloenim plstinim msm kd su u pitnju fluorovodonin i sline kiseline. Struno osoblje u ztitnim odjelim s gumenim rukvicm, izmm i mskm prebcuje opsne supstnce u sldit z prerdu obloen plstinom msom, gdje su ugrene mjelice od nerjueg elik. Veom otrovni cijnidni rstvori prvo se oksidiu i td prevode u bezopsne gsove: ugljen-dioksid i zot. Smrtonosno otrovni rstopi hromne kiseline nutrliu se u bezopsni hidroksid. Iz rstop z metlizirnje izdvjju se bkr, odnosno nikl, zvisno od tog kojim metlom je vreno metlizirnje. Prerdom otrovnih otpd postie se djelimin recikrulcij, jer oko 10% od teine otpd izlzi ko korisn sirovin. Njznjnije je dobijnje bkr i cink iz rstop z glvnizciju, ko i nekih orgnskih rstvr. Projektom je plnirno d se koristi i toplot otpdnih gsov koji izlze iz incinetor s temperturom od 1000C. T toplot bi mogl d se upotrijebi pri destilciji drugih rstvr ili z pogon turbin u elektrinoj centrli, z pogon elektrolize u cilju izdvjnj drgocijenih metl iz rstop z metlizirnje, i to u vrlo istom stnju (Cu, So, Sd, Sn i Rb). Tko se mnogo vie od 10% otpd iskoristi ko ponovn sirovin. U incinertoru prereni opsni otpd dje gsove, tenosti i vrste proizvode, koji se mogu djelimino direktno pustiti u tmosferu, u knlizciju ili skupljti n odreen mjest to odgovr strogim propisim, z borbu protiv zgivnj okoline. Smtr se d dv

incinertor mogu d unite oko 100. 000 ton/godinje rzliitih otpd ili 1/10 ukupnog otpd u Britniji. U svkom od pet njveih industrijskih bzen Britnije od 1980. poinju s rdom izgreni incinertori. 9.13. Rdioktivne mterije u prometu Podkls IVb Potrebno je rzlikovti prirodnu i vjetu rdioktivnost. Kod prirodne ovjek je posmtr ustnovljuje i nlizir pojvu; kod vjetke rdioktivnosti ovjek izziv nstjnje pojve, rdei ktivno n eksperimentisnju koje prevzilzi oblst posmtrnj. 1. Otkrie prirodne rdioktivnosti. Poznto je d je njemki fizir Rntgen otkrio 1895. tzv. X-zrke, odnosno rdijciju dobijenu bombrdovnjem negtonim (elektronim) velike brzine n vrstu povrinu. Izmeu ostlog Rntgen je utvrdio d ovi zrci izzivju fluorescenciju kod drugih mterij. Te pojve su nstvili d izuvju Becquerel (1896) i brni pr Curie (1898), n solim urnijum i torijum. Marija Curie je z sreu dobil od ustrougrske vlde tonu rude iz nlzit u Joachimstal-u (ehoslovk), koji su td bili jedini eksplotisni rudnici urnijum n svijetu. Poslije tri godine deliktnog rd dobil je decigrm rdijum-hlorid iz tone rude. Svremenim postupcim dns se dobij 1 g rdijumove soli iz tro tone prrene pehblende. Ine, nziv rdijum potie od ltinske rijei radius zrk, ktivnijim im isto znenje n grkom jeziku. Definicij rdioktivnosti podrzumjev: svojstvo koje posjeduje jezgr nekih element d spontno emituju kompleksno zrenje, pri emu se jezgr koj zre trnsmutujuprobrvju u drug jezgr, d bi se n krju dolo do stbilnog element. Ov definicij koj vi i z vjetku rdioktivnost zhtijev izvestn broj npomen: 1. rdioktivnost je nuklern pojv ne tomsk, budui d sjedite ove pojve nije tom, ve jezgro tom; 2. run se d im ukupno 60 prirodno rdioktivnih element koji se svrstvju u tri odvojene rdioktivnosti fmilije iji su preci: - urnijum 23892U z fmiliju urnijum-rdijum, - urnijum 23592 U z fmiliju urnijum-ktinijum i - torijum 23290U z fmiliju torijum. Glve ovih fmilij se dezintegriu (rspdju) u niz drugih vie ili mnje brojnih element, d bi se konno zvrlo s stbilnim elementom, odnosno nerdioktivnim elementom: - olovom 206 z fmiliju urnijum-rdijum, - olovom 207 z fmiliju urnijum-ktinijum i - olovom 208 z fmiliju torijum. Rdioktivne fmilije se nlze pri krju Mendeljejeve tblice, elementi imju tomski broj iznd 84 (polonijum) do 92 (urnijum). U svkoj od fmilij nlzi se rdioktivni gs nzvn emncij (rdon, toron i ktinon gsovi); 3. pojv rdioktivnosti je spontn. Moe se rei d jezgr eksplodirju i d se dezintegriurspdju; 4. rdijcijom nstju tri vrste zrk koje se oznvju prvim slovim grke zbuke: , , i . Krkteristike ovih zrenj su ve nlizirne kod oznvnj rdioktivnih mt. 5. ko se posmtr izvjestn broj jezgr koj odgovrju dtom rdioktivnom elementu, uvijek se rspd u jedinici vremen odreen i konstntn proporcij ovih jezgr. Period T polurspd nekog rdioktivnog element nziv se vrijeme poslije kojeg proporcij rspdnutih jezgr dostie 50 procent. Ovj period moe u zvisnosti od posmtrnih element biti zntno rzliit od 1,4 1010 godin (z torijum 232) do 3 10-7 sekundi (z torijum S ');

6. kd jezgro emituje zrenje, ono se trnsformie. Pojve trnsformcije mogu se reprodukovti vie put uzstopno. Ovj ciklus, meutim, nije beskonn i n krju se dolzi do moment kd jezgro vie ne zri; postlo je stbilno i proces se zustvlj; 7. ovjek stlno ivi u rdioktivnom mbijentu koji je posljedic prirodne rdioktivnosti uslovljene sledeim fktorim: ) kosmikim zrenjem uzrokovnim esticm veom velike energije, koj spd meu njvee energije koje poznjemo; b) zgenost kojih im u Zemlji i tmosferi. Prirodne rdioktivne stijene, klsirne u tri fmilije, rspdju se u niz mnje ili vie brojnih i sloenih element, d bi se konno zvrilo s obrzovnjem stbilnog olov; v) supstncijm sdrnim u ljudskom tijelu. U ljudskom tijelu postoji klujim 40, trgovi rdijum i njegovih produkt, ko i ugljenik 14; g) niklernim otpcim. Otpci nzvni fisioni, koji nstju pri nuklernim eksplozijm, obino imju krtk vijek trjnj (red sekunde ili minute), li postoje neki iji je period dug; ovi elementi povevju rdioktivnost sredine. Glvni su: ugljenik 14 (5700 godin), cezijum 137 (30 godin), stroncijum 90 (28 godin), prometeum 147 (2 godine), rutenijum 106 (1 godin). 2. Otkrie vjetke rdioktivnosti. Brojnim istrivnjim dolo se do konsttcije d pored spontnih trnsformcij od strne rdioktivnih tijel mogu se dobiti i IZAZVANE trnsformcije. Prve izzvne nuklerne rekcije izveo je Rdzerford 1919. Englez edvik otkrio je 1932. neutron, koji je ko nenelektrisn estic predstvljo ideln projektil z bombrdovnje jezgr i dobijnje trnsmutcij preobrj. Tko su 1934. Iren i olio Kiri otkrili vjetke rdioktivnosti. Fermi je 1934. do npomenu od izvnrednog znj i domet: ono to otev dobijnje nuklerne rekcije bombrdovnjem pozitivno nelektrisnih jezgr drugim pozitivnim jezgrim, to je elektrosttiko odbijnje koje se ispoljv izmeu nelektrisnj istog znk. Meutim, ovo odbijnje bi iezlo ko bi se koristio neutron. Drugim rijeim, pomou neutrlne estice moe se izzvti vjetk rdioktivnost svih element. Ov fundmentln npomen predstvlj bzu proizvodnje rdioktivnih element. 9.13.1. Jedinice i osnovni zkoni rdioktivnosti. Rdioktivn jezgr su po prirodi nestbiln jezgr i stlno su u potrzi z rvnoteom, koju dostiu smo kd zrenje prestne. Ako je z jedno dto jezgro moment emisije, dkle trnsmutcije (preobrj), psolutno nepredvidljiv, z dtu koliinu rdioktivnih jezgr moe se predvidjeti broj jezgr koj e, u odreenom vremenskom intervlu vremen, pretrpijeti ovu trnsmutciju. Ove spontne pojve proizilze iz run vjerovtnoe i izgled br z sd d je nemogue, bilo kojim fizikim sredstvim, uticti n njihov ritm. Ako se posmtr dti broj N rdioktivnih jezgr, nkon beskonno krtkog vremen dt, izvjestn broj (reltivno mli) jezgr dN emotivno je zrenje, dkle, dezintegrisno rspo se. AKTIVNOST se nziv broj dezintegrcij (rspdnj jezgr) do kojih dolzi u jedinici vremen: Broj dezintegrisnih jezgr dN u vremenu dt proporcionln je: - broju N rdioktivnih jezgr, prisutnih u poetku, - vremenu posmtrnj dt, - izvjesnoj konstnti tzv. rdioktivn konstnt. Moe se dlje pisti

Znk minus oznv injenicu d se tokom vremen broj rdioktivnih jezgr smnjuje odnosno, izrv rspdnje jezgr. Sreivnjem obrzc bie Ovj obrzc pokzije d se rdioktivnost moe izrvti bilo u ktivnost, bilo u broju rdioktivnih jezgr; ove dvije veliine su proporcionlne i njihov odnos nije nit drugo do rdioktivn konstnt. Jedinic ktivnosti rdioktivnog izvor u kome se dev jedn rspd rdioktivnih jezgr u jednoj sekundi nziv se bekerel (Becquerel) Bq jednk je estici u sekundi n minus jedn. Rnij jedinic ktivnosti bil je kiri (Curie) Ci, z koju je broj dezintegrcij bio 37 milijrdi n sekund, to je veom velik jedinic i zto 1 Ci = 3,7 1010 Bq. Osnovni zkoni rdioktivnosti. Rdioktivne pojve se pokorvju sledeim osnovnim zkonim: 1) ul ovjek ne omoguv d se otkrije rdioktivnost i t nemo dje pomlo tjnstven izgled emisiji zrenj koj se niti vidi niti osje. Zto s svojih pet ul ovjek op smo dio svijet koji g okruv. Smtr se d neke ivotinje mogu otkriti prisustvo irdijcije; ovjek je dkle, u nepovoljnijem poloju. 2) Biolok dejstv zrenj nisu trenutn. On mogu biti ili tjelesn dejstv koj se uovju kod ozreng pojedinc, ili dejstv koj e se pojviti smo u njegovom potomstvu i koj se nzivju genetik dejstv. Smtr se d se orgnizm moe brniti od lkih i rzreenih ozrenj. Kod tjelesnih dejstv moe se postii izvjesno oporvljnje orgnizm, li to se ne bi moglo u genetikoj oblsti. Treb prviti rzliku izmeu spoljnje irdijcije i unutrnje irdijcije. U prvom sluju izvor se nlzi izvn izloene linosti; u drugom sluju, zbog inhlcije disnjem ili psorpcijom kroz kou (posekotin) izvor rdijcije se unosi u orgnizm. Treb podvui rzmk izmeu ozrvnj i pojve djelovnj irdijcije jer on moe biti veom dug, poto se izvjesn oboljenj rk pojvljuju tek nkon vie godin od irdijcije. 3) Rdioktivnost opd s vremenom. Vrijeme polurspd (T) nekog rdioktivnog element je vrijeme potrebno d bi se ktivnost smnjil z polovinu. Period T moe se mijenjti od dijel sekunde do milijrdi godin. Priblino se moe npisti 10-8s < T < 1010 godin Svki rdioktivni element im svoj sopstveni period koji predstvlj jedn od konstnti, koje mogu sluiti z njegovo krkterisnje i iidentifikciju. Izmeu rdioktivne konstnte i period T postoji odnos T = 0,693 = 0,7 koji dozvoljv d se odredi polzei od vrjednosti z period T, dtog u tblicm. 9.13.2. Detekcij zrenj. Kko ul ovjek ne omoguvju d se otkrivju prisustv zrenj i kko je suvik zrenj opsn, koristi se detekcij (otkrivnje) dejstvim: - n fotogrfskim plom; - u gsovim; - u vrstim djelovim. Princip dejstv n fotogrfske ploe je sledei: kd svijetlost pd n kristle srebro-bromid ond se srebro oslob u obliku metl u toliko veoj koliini ukoliko je svijetlost j. U poetku nije bilo mogue meusobno rzlikovti vidljivu svijetlost od -zrenj; dns, su meutim, nprvljene ploe koje dozvoljvju d se posle rzvijnj vide trgovi izvjesnih zrkov. Mjerenje duin posmtrnih putnj dozvoljv d se odredi energij estic.

Princip dejstv zrenj n gsove svodi se n pojvu jonizcije. Jonizovti zni izbiti jedn ili vie negton (elektron) iz tom gs, pri emu nstju pozitivni i negtivni joni. Ako se gs izloi jonizujuem zrenju, ztvori u sud, lko e se moi skupljti rzn nelektrisnj, djelujui n njih, n primjer, elektrinim poljem. Prolzk jon izzve pojvljivnje struje koj se moe mjeriti. To je princip jonizcionih komor. Ovj princip je kod Gjder-Milerovog broj koji je veom osjetljiv n -estice pod uslovom d se one mogu probiti u broj. Osjetljivost n -zrenje je tkoe veom zdovoljvju. Meutim, kod -zrkov koji imju mlu jonizcionu mo, efiksnost broj ne prekoruje nekoliko procent. Dejstvo zrenj n vrst tijel. Kd -estic pdne n cink-sulfid ili ntrijum-hlorid, zp se krtk bljesk; ovj svjetlosni impuls nziv se scintilcij, i objnjv se injenicom d se kinetik energij estice trnsformisl u toplotu i svijetlost. Poetkom stole nunici su posjedovli smo ovo sredstvo detekcije z brojnje estic. Ovo brojnje je bilo neugodno jer se oko ovjek brzo zmrlo, p je scintiltor povezivn s fotomultipliktorom koji trnsformie svjetlosne impulse u elektrine impulse koji se upuuju u brojilo. 9.13.3. Mksimlno dozvoljene doze irdijcije. Kko su zrenj rdioktivnih tijel opsn z ovjek postoje koliine irdijcije koje se ne smiju prekoriti. Grnice su odredili strunjci, to nije bilo lko, jer izvjesn dejstv zrenj n orgnizm nisu jo poznt. Energij zrenj slui z jonizciju i ekscitciju tom ili molekul. Sv biolok dejstv svode se shemtski, posle jonizcije, n niz sledeih proces: - kidnje molekulrnih vez; - kompleksne biohemijske rekcije; - pojvljivnje dejstv, tjelesnih ili genetikih. Z istu jonizciju, proizvedenu u nekom tkivu, to jest z istu energiju koju psorbuje to tkivo, bioloko dejstvo mijenj se u zvisnosti od prirode zrenj. Ukoliko je jonizcij gu n putnji zrenj, utoliko je proizvedeno oteenje znjnije i tekoe obnvljnj oteenog tkiv bie vee. Nprotiv, ko se rdi o irdijciji rspodjeljenoj homogeno po tkivu, obnvljnje moe biti bre. D bi se bolje rzumjelo dejstvo rznih zrenj n mteriju, uvedene su precizne jedinice: 1. Kulon po kilogrmu S/kg, je ekpozicion doz jonizirjueg zrenj koj u koliini vzduh mse jedn kilogrm moe stvoriti jone istog znk ukupnog nelektrisnj od jednog kulon, ko je gustin energetskog fluks ist u cijeloj koliini ozrenog vzduh. Rnij jedinic rentgen im 1R= 2,58 1010S/kg 2. Amper po kilogrmu A/kg, je sng ekspozicione doze zrenj u jedinici vremen. Rnij jedinic rentgen po su, 1R = 0,7167 10-7 A/kg. 3. Grej Gy, jednk je dul po kilogrmu J/kg odnosno, to je psorbovn doz u tijelu ij je ms jedn kilogrm kome je jonizujuim zrenjim stlne gustine energetskog fluks unesen energij od jednog dul. Rnij jedinic rd, 1rd = 10-2 Gy. 4. Dul po kvdrtnom metru J/m2, definie fluks energije. Rnij jedinic: 1erg/cm2 = 10-3 J/m2. 5.Vt po kvdrtnom metru W/m2, definie gustinu energetskog fliks. Rnij jedinic erg u sekundi i po kvdrtnom sntimetru im: 1erg/(scm2) = 10 W/m2. Doze irdijcije koje treb potovti nezvisno od tog d li su spoljnje ili unutrnje. Evo, nekoliko podtk koji su vezni z spoljnje irdijcije. Frncuski dekrt od 20. jun 1966. godine utvrdio je mksimlno dozvoljene doze, koje se ne odnose ni n prirodnu irdijciju ni n onu u medicinske svrhe. 1. Kod rdnik koji pri rdu dolze u kontkt s rdioktivnim supstncm, pojedinc ne smije primiti vie od 5 10-2 Gy n godinu, ili 0,1 10-2 Gy nedeljno, uzeto u obzir d rdi 5 dn po 8 sov.

2. Kod civilnog stnovnitv dozvoljene grnice su mnogo stroije, zbog moguih genetikih uticj. Rdnik poinje svoj profesionlni ivot oko dvdesete godine, dok meu stnovnitvom im veliki procent djece. Ztim rdnik preuzim rizik sm n sebe; nprotiv, stnovnitvo trpi. Iz tkvih rzlog, prethodno nznene norme morju biti smnjene z fktor 10 ili 50 u zvisnosti od ktegorije stnovnitv. 3. Prirodni mbijent im rdioktivnost koj ne bi sm po sebi bil opsn ko ne bi bil u viku. Kko se vikovi jvljju definisne su norme. Rzni fktori prirodne rdioktivnosti primorvju ns d posorbujemo izvijesne doze, svremeni ivot ns prisiljv d se izlemo i drugim (posebno medicinsk ispitivnj) ozrvnjim. Treb zpmtiti d ovjek u vidu prirodne rdioktivnosti psorbuje godinj doz koj je red 0,1 do 0,2 10 -2 Gy. 9.13.4. Ztit od spoljnje irdijcije. N ublvnje opsnosti od spoljnje irdijcije utiu tri fktor: -vrijeme; -rstojnje; -zklon. Fktor vrijeme uslovljv d izlgnje zrenju treb ogrniiti n minimum. Zto z svko rukovnje rdioktivnim proizvodim prethodno treb izvesti obuku, izvedenu s neutrlnim proizvodim kko bi se smnjilo nepotrebno kretnje ko i mrtvo vrijeme. Obuk treb d se izvodi u uslovim slinim relnim uslovim rd. Primljen doz je obrnuto proporcionln kvdrtu rstojnj. Stog, fktor rstojnj igr veom vnu ulogu jer se primljen doz smnjuje 9 put ko se, n primjer, rstojnje utrostrui. Zto se rukovnje rdioelementim vri n dljinu pomou mehnikih sredstv ili telekomndnih urej. Fktor zklon od prirode mterijl od kog je nprvljen zklon i od prirode rdioktivnog izvor definie se debljinom poludoze. To je debljin koj smnjuje z polovinu dozu koj bi bil primljen bez ztite. Z -zrenje problem spoljnje irdijcije se ne postvlj, budui d te estice ko zustvlj. Koriste se rukvice zbog opsnosti unutrnje kontmincije. Z -zrenje kd je udljenost nedovoljn, ztit se moe ostvriti pomou stkl ili providnih plstinih mterij (lusit: mterij slin pleksil-glsu) promjenljive debljine. Z -zrenje upotrebljvju se debeli zkloni s mterijlim velikog broj. 10. NAGRIZAJUE MATERIJE U TRANSPORTU Kls V Ngrizjue su one mterije koje pored otrovnosti imju i izrzito koroziono ili ngrizjue dejstvo n rzne mterijle i tkivo ovjek i ivotinj. Njee trnsportovni proizvodi ove grupe opsnih mterij su: A) tehniki vne minerlne i orgnske kiseline (sumporn, hlorovodonin i zotn od minerlnih; od orgnskih: mrvlj, siretn, oksln i dr.); B) tehniki vne bze (ntrijum i klijum-hidroksidi); C) ostle ngrizjue mterije, bilo ko elementi ili jedinjenj: brom, flourovodonik, jedinjenj sumpor itd. Isto tko u ngrizjue mterije treb uvrstiti i sve proizvode koje sdre neke od ngrizjuih mterij: kumultori, ztim, rzni otpci kiselin i bz i dr. Pkovnje ngrizjuih mterij, pogotovo tenih, mor biti u dobro ztvorenim posudm, kko ne bi dolo do rsipnj. Rsut ngrizju mterij rzoril bi mblu druge robe, osjetljive dijelove trnsportnog vozil i tkiv ljudi koji bi doli u kntkt. Kd se z pkovnje

koriste stkleni bloni, morju se stviti u drvene snduke, rmove ili korpe od drvet ili drugih pogodnih mterijl. Oko blon umee se rstresit mterijl ko ztit. 10.1. Tehniki vne kiseline u prometu. Sumporn kiselin Sulfuric acid, Vitriol oil, H2SO4 Sumporn kiselin je jedn od njvnijih proizvod teke hemijske industrije i im primjenu u svim grnm ljudske dijeltnosti, bilo d se upotrebljv neposredno ili posredno. On je od tkvog znj u industriji d se esto njen utrok u cijelini, uzim ko indeks tehnikog rzvitk jedne zemlje. U prirodi se vrlo rijetko nlzi i to smo u nekim minerlnim izvorim Tekss, Tenesi i Jve. Ztim, u pniji i kod ns n Koponiku. Soli sumporne kiseline (sulfti) rsprostrnjene su i nlze se u velikim koliinm u prirodi: gips (CaSO4 2H2O), nhidrit (CaSO4), brit (BaSO4), minerl mirbilit (Na2SO4 10 H2O ili Gluberov so) i dr. Dns se sumporn kiselin dobij iskljuivo industrijski, sgorijevnjem slobodnog ili veznog sumpor u piritu (FeS2), pri emu nstje sumpor-dioksid (SO2) koji se dljom oksidcijom prevodi u sumpor-trioksid (SO3) ovj s vodom dje sumpornu kiselinu. Prem tome, pored elementrnog sumpor piritn rud je veom vn sirovin z dobijnje sumporne kiseline jeftinij je sirovin os elementrnog sumpor. Poznt nlzit pirit su: u pniji (Sierra Morena, Rio Tinto), Portugliji, Norvekoj i Frncuskoj. I n zemlj obiluje velikim zlihm pirit u Boru, Trepi i Mjdnpeku. Prerd pirit renjem pored sumpor-dioksid obezbjeuje i nstjnje feri-oksid (Fe2O3), koji se ksnije koristi z dobijnje sirovog gvo. Sumpor-dioksid dobijen bilo oksidcijom elementrnog sumpor ili iz pirit prevodi se u sumpor-trioksid sledeim postupcim: u olovnim komorm, u tornjevim ili kontktnoktlitiki. Kod prv dv postupk oksidcij se vri pomou oksid zot, koji se dodju u vidu mjevine sumporne i zotne kiseline (nitroze). Poslije tog se dobijeni sumpor-trioksid dejstvom vode prevodi u sumpornu kuselinu koj nije koncentrovn niti ist. Obino se koncentrcije kreu od 58-62Be (75-82%). Od neisto njneugodniji je rsen koji u mnjim koliinm z proizvodnju vjetkih ubriv (sumpor-fosft) ne kodi, li se z mnoge druge upotrebe (z proizvodnju medicinskih preprt, z kumultore i dr.) mor potpuno ukloniti. Kontktno-ktlitiki postupk omoguv dobijnje istih i jkih kiselin (puljiv sumporn kiselin). Ako se vodom rzreuje puljiv sumporn kiselin dobijju se iste kiseline svih moguih koncentrcij. Obino koncentrovn kiselin im 66Be (93-96% H2SO4). Kontktno-ktlitiki postupk oksidciju sumpor-dioksid obezbjeuje dejstvom kiseonik iz vzduh u prisustvu ktliztor vndijum-pentoksid (V2O5) ili pltine. Oksidcij se vri u kontktnim peim kojih se nstli sumpor-trioksid uvodi u vrlo koncentrovnu (98,5-99%) sumpornu kiselinu koj snno upij pre SO3, grdei oleum. Zbog izdvjnj pre SO3 oleum se pui n vzduhu, otud nziv puljiv sumporn kiselin (formul H2SO4 xSO3). Sstv oleum moe biti veom rzliit. Njvie se proizvodi oleum 20% SO3, rijee s 35% SO3. esto se tri i oleum s 60-70% SO3. Proizvodi se destilcijom oleum s 20% SO3 u retortm od livenog gvo. Isterni sumpor-trioksid opet se psorbuje u 20% oleum. 10.1.1. Osobine i upotreb. Sumporn kiselin je bezbojn, uljst tenost, koj nem miris. Spd u vrlo jke minerlne kiseline. Hemijski je vrli ktivn. Jko ngriz kou o ostle orgnske mterije i rzr ih. Gustin joj je 1,84 n 15S, prelzi u vrsto stnje n 10S. Rijetko je bez vode. Jko upij vzdunu vlgu. Obin koncentrovn kiselin, koj se koristi u hemijskim lbortorijm i industriji, sdri njmnje 2% vode. Puljiv sumporn kiselin im gustinu 1,86-1,89, lii n gustu uljstu tenost.

Koncentrovn sumporn kiselin se odlikuje velikim finitetom prem vodi. Pri rzreivnju vod jko se zgrijev, zto se uvijek mor pljivo kiselin sipti u vodu uz stlno mijenje, nikd obrnuto VUK jer moe doi do eksplozije. Sumporn kiselin je jk dvobzn kiselin. U vodenom rstvoru disocir n vodonikove jone (N+) i jonsku grupu SO--4. Stepen disocijcije kree se 0,65-0,67, odnosno, 65-67% njenih molekul u vodenom rstvoru je disosovno u jone. to je vei stepen disocijcije kiselin je j. U prksi, odreivnje koncentrcije sumporne kiseline se njee vri reometrom u stepenim Antoine Baum-a, iko porst tih stepeni nije z vee koncentrcije (preko 97%) dekvtn porstu procentulnog odnos sstv kiseline. Zbog tih odstupnj z odreivnje koncentrcij iznd 97% primjenjuju se druge metode (titrcij, elektro-provodljivost). Tbel prem Kolbh-u pokzije odnos gustine prem Bume-ovim stepenim i procentulnom sstvu kod jih koncentrcij.

Skl po Bumeu je empirijski, n bzi iste vode i 10% rstvor kuhinjske soli u vodi. ist vod pokzije n reometru tku oznenu s 0, 10%-ni rstvor soli tku oznenu s 10. Meuprostor izmeu 0 i 10 podjeljen je n deset jednkih dujelov, t podjel je dlje interpolirn iznd 10, tko d skl im 70 podeok. Pkovnje i upotreb. Sumporn kiselin se u prometu jvlj sirovin ili tehnik, vrlo ist i hemijski ist z nlize. Apsolutno ist slui smo z nune svrhe. Pkuje se u stklene blone, sudove od plstinih ms, metlnu burd i cisterne od 10.000-15.000 kg. Ako je koncentrcij mnj od 75% elin burd i cisterne morju biti obloeni olovnim limom ili gumom. Z potrebe lbortorij, medicine i industrije lijekov pkuje se u stklene boce zpremine od 0,5, 1,0 i 5,0 kg. Boce morju imti stklene bruene zpue. Pri pkovnju, prevozu, smjeptju i uvnju sumporne kiseline mor se biti veom obzriv, jer je vrlo opsn hemiklij. U noj zemlji sumporn kiselin se proizvodi u fbrikm: Zork u pcu, Zork u Subotici, up u Kruevcu, u hemijskim fbrikm u Celju, Boru i Kosovskoj Mitrovici. Sumporn kiselin se upotrebljv: - z proizvodnju vjetkog ubriv (sumpor-fosft, monijum-sulft); - z dobijnje drugih kiselin: sone, zotne, fosforne i dr.; - z proizvodnju deterdent; - z regenerisnje stre gume; - z proizvodnju vjetkih svil i eksploziv (pikrinske kiseline); - z proizvodnju orgnskih boj, i celuloid; - z punjenje kumultor; - z potrebe lbortorij i hemijske industrije itd. 10.1.2. Vniji sulfti. Sulftim se nzivju soli sumporne kiseline. Neki se nlze u prirodi mnogi se dobijju vjetki. Z prksu su njvniji: 1. Modr glic, plvi kmen, bkr- sulft (CuSO4 5H2O). Jvlj se lijepim, krupnim i plvim kristlim u vodi prilino rstvornim, dok su lkoholu prilino nerstvorljivi. Zgrevnjem do 200S kristli gube vodu i prelze u bijeli prh, koji, primnjem vode, ponovo poplvi. Ov promjen se koristi, n primjer, z utvrivnje mlih koliin vode u lkoholu i drugim mterijm. Ko i sve bkrne soli bkr-sulft je OTROVAN, i rzmtrn je ko fungicid.

U noj zemlji plvi kmen proizvode fbrike: Zork u pcu, up u Kruevcu i Cinkrn u Celju. Dobij se rstvrnjem blister bkr (nerfinisni) n 90S u sumpornoj kiselini jine 30Be. Pkovnje i upotreb Plvi kmen se pkuje u vree od hrtije koje primju 50, 75 i 100 kg i u drvenu burd (bve) zpremine od 100, 200, 300 i 500 kg. Z potrebe industrije i poljoprivrede isto plvog kmen mor biti njmnje 98% CuSO4 5H2O. Z potrebe hemijskih lbortorij, medicine i industrije lijekov, skoro ist pkuje se u stklenke od 250, 500 i 1000 grm. Modr glic se njvie upotrebljv: - z potrebe poljoprivrede (prsknje vinove loze, prdjiz i drugih biljk od plemenje (peronospor) i to u vidu bordovske orbe; - u medicini; - u glvnoplstici tj. Z umnovnje umjetnikih predmet, novc itd., i - u hemijskim lbortorijm i hemijskoj industriji. 2. Zelen glic, gvoe-sulft (FeSO4 7H2O). Jvlj se u krupnim kristlim zelene boje koji se lko rstvrju u vodi. Kristli su n vzduhu prilino troni jer lko gube kristlnu vodu i prelze u bijeli prh. Dobij se industrijski, dijelovnjem vrue sumporne kiseline (od 60Be) n piritne izgoretine (FeSO3). Pkovnje i upotreba tehnik zelen glij dolzi u promet u drvenim burdim zpremine 100, 250 i 300 kg neto. Hemijksi ist z potrebe hemijskih lbortorij gvoe-sulft pkuje se u stklenkm od 250, 500 i 100 grm. Zelen glic se upotrebljv: - z prvljenje mstil; - z potrebe medicine (z dezinfekciju) i poljoprivrede; - u bojrstvu ko moilo i - u hemijskim lbortorijm. 3. Gluberov so, ntrijum-sulft (Na2SO4 10H2O). Nlzi se u velikim koliinm u prirodi, ili u vrstom stnju ili rstvoren u vodm mor i jezer. Dobij se ko sporedn proizvod pri proizvodnji sone kiseline dijelovnjem sumpornom kiselinom n kuhinjsku so. Bezvodni ntrijum-sulft (klcinisni) s preko 99% Na2SO4 je bijel vrst mterij u vodi prilino rstvorljiv. U noj zemlji ntrijum-sulft proizvode fbrike: Cinkrn u Celju i Zork u pcu. Pkovnje i upotreb ntrijum-sulft dolzi u promet u vrem od hrtije koje primju 50, 75 i 100 kg. Bezvodni ntrijum-sulft se upotrebljv: - z proizvodnju stkl gdje zmjenjuje skuplju monijnu sodu; - z proizvodnju ultrmrin i ntrijum-sulfid (Na2S); - z dobijnje sulftne celuloze i drugih ntrijumovih soli. Gluberov so (Na2SO4 10H2O) troi se u velikim koliinm u tekstilnoj industriji, primjenjuje se i u medicini ko purgtivno sredstvo. 4. Stipse. Stipsm se nzivju dvogubi sulfti jednovletnih (ntrijum, klijum i cezijum) i trovlentnih (luminijum, hrom, gvoe, vndijum i glijum) metl. Sve stipse kristliu u kockstim ili oktedrskim krupnim kristlim, prozrnim i u vodi prilino rstvorljivim. Meu svim stipsm svkko je njvnij klijum-luminijum-sulft, Kal(SO4)2 12H2O. Industrijski se dobij djelovnjem sumporne kiseline n glinu ili boksit i klijum-sulft. Jvlj se u krupnim i prozrnim kristlim. Pkovnje i upotreb stipse dolze u promet pkovn n isti nin ko i npred opisni sulft. Upotrebljc se: - z impregnirnje tknin i drvet; - z minerlno tvljenje koe;

- z proizvodnju mstil i lijekov; - z priptremu lijepil u industriji hrtije; - u bojrstvu ko moilo itd. 5. Aluminijum-sulft, Al2(SO4)3 18H2O je bijel kristln o iglistog oblik i kiselog ukus. Vodeni rstvor reguje kiselo, jer dolzi do hidrolitikog rspdnj n sumpornu kiselinu i liminijum-hidroksid, koji spd u slbe bze. Aluminijum-sulft bez vode je prh bijele boje. Dobij se rstvrnjem glinice (Al2O3) ili boksit (Al2O3 xH2O) u sumpornoj kiselini. Pkovnje i upotreb industrijski dobijen luminijum-sulft se pkuje u vree od hrtije koje primju neto 50 kg, i u drvenu burd (bve) zpremine od 100, 200 i 300 kg. ist proizvod se pkuje u stklenke od 200, 500 i 1000 grm. Upotrebljv se: - z minerlno tvljenje koe; - u industriji hrtije z pripremnje lijepil; - kod bojenj tekstilnih proizvod, ko moilo; - ko dodtk neistoj vodi, rdi ubrzvnj bistrenj u vodovodim; - z dobijnje drugih luminijumskih jedinjenj itd. O ostlim vnim sulftim bie govor kod vjetkih ubriv. 10.2. Hlorovodonin kiselin. Hydrochloric acid (aqueous solution), HCl + H2O Rstvrnjem gsovitog hlorovodonik u vodi dobij se ov kiselin, koj se jo nziv son kiselin. Veom je vn proizvod teke hemijske industrije iko se ne proizvodi u tko velikim koliinm ko sumporn i zotn kiselin. Slobodne sone kiseline im neto u vulknskim eshlcijm. Blizu 0,5% hlorovodonine kiseline nlzi se u eludnom soku ivih bi, to je vno z probvu hrne. U stomku ps im je neto vii procent to pome rzrnju kostiju. Ko mjevin sone i zotne kiseline, crsku vodicu, poznvli su je ve rpski lhemiri. Hlorovodonin kiselin se dobij n dv nin: djelovnjem sumporne kiseline n kuhinjsku so (pri 300-600S) i sintezom (direktnim spjnjem vodonik i hlor). Poznto je d se gsovi: hlor i vodonik meusobno eksplozivno spjju ko se njihov smje izloi svjetlosti Sunc ili iskri inicijlnog pljenj. D bi se tj problem rijeio pri industrijskoj sintezi koriste se plmenici nprvljene od dvije koncentrino postvljene cijevi od kvrcnog stkl, tko d kroz unutrnju cijev struji hlor kroz spoljnu cijev vodonik u mlom viku. N ovj nin hlor i vodonik se spjju bez eksplozije, iko se ob gs dovode pod pritiskom. Nstli hlorovodonik je veom ist, uvoenjem u vodu dje potrebne koncentrcije sone kiseline. 10.2.1. Osobine i upotreb. Hlorovodonik je bezbojn gs koji pod odreenim pritiskom ve pri obinoj temperturi prelzi u tenost. N vzduhu se pui, grdei s vlgom mglu. Vrlo je otrovn. Ve 0.05 mg/lit. izziv ndrj u nosu i grlu, probdnjem u grudim i osjej guenj. Kod hroninog trovnj mlim koliinm posebno strdju zubi. Vodeni rstvor hlorovodonik ili son kiselin, u istom stnju to je bezbojn tenost. Neist im ukstu boju od primes jedinjenj eljez. Hlorovodonin kiselin se ubrj u njje minerlne kiseline. Stepen disocijcije joj je 0,92, odnosno u vodenom rstvoru disocir 92% njenih molekul n jon. Ko jk kiselin rstvr mnoge metle: eljezo, bkr, cink i dr. Jin sone kiseline koj se postie uvoenjem hlorovodonik u vodu zvisi od temperture i koncentrcije gs. Tko npr. 100% HCl, pri 0S dje sonu kiselinu s mksimum 45,2% HCl, dok e 5% hlorovodonik kod 0S dti 36% sonu kiselinu, n 20S smo s 32% HCl, jer porstom temperture procent hlorovodonik opd. U prksi, odreivnjem koncentrcije hlorovodonine kiseline njee se vri reometrom u stepenim Baum-.

Tbel prem Kolbh-u pokzuje odnos gustine pre Bum-ovim stepenim i procentulnom sstvu kod rznih koncentrcij hlorovodonine kiseline. Prirunik z hemire, Zgreb, 1951.

U prometu se jvlj ko tehnik (sirov), ko kiselin ist i z nlize. Koncentrovn im gustinu 1,15-1,20 i zove se puljiv hlorovodonin kiselin. Pkovnje i primjen. Hlorovodonin kiselin se pkuje u stklene boce, blone i sudove od kmenine koji obino primju 100 lit. rezervori se s unutrnje strne oblu ploicm od porceln. Trnsportuje se njee u stklenim blonim (oko 60 litr) smjetenim u korm od vrbovog pru (ili metl) i obloenim slmom. U eljeznikom prometu (SR NJemk) koriste se velike posude od kmenine zpremine 5000 litr. Po deset tkvih posud montirno je n vgon, n kojem ostju sve vrijeme jer se pune i przne pneumtski. U Americi se z sklditenje i trnsport upotrebljvju eline posude (tnkovi, cisterne) s unutrnje strne prevuene kuukom. Hlorovodonin kiselin nmjenjen hemijskim lbortorijm i industriji lijekov pkuje se u stklene boce od 0,5, 1,0 i 5,0 kg. U noj zemlji ovu kiselinu proizvode: Zork u pcu, Jugovinil kod Split, Elektrobosn u Jjcu, fbrik celuloze u Ivngrdu, fbrik sode u Lukvcu i Tovrn keminih izdelkov u Hrstniku. Hlorovodonin kiselin se upotrebljv: - z proizvodnju polivinil-hlorid; - z dobijnje rznih hlorid; - z ienje metl (dekpirnje) i sudov od kmenc i drugih neisto; - z potrebe limeskog znt; - u hemijskim lbortorijm i fbrikm; - z dobijnje crske vode (3 dijel HCl i 1 dijel HNO3) ukojoj se rstvrju zlto i pltin; 10.2.2. Vniji hloridi. Hloridim se nzivju soli hlorovodonine kiseline. Neki se nlze u prirodi mnogi se dobijju vijetki. Z prksu su vne: 1. Kuhinjsk so, ntrijum-hlorid (NaCl). ist proizvod je bijele boje, slnog ukus, kristlnog oblik i skoro jednko rstvorljiv u hldnoj i vreloj vodi. ist ntrijum-hlorid nije higroskopn, meutim, ko sdri soli mgnezijum (MgCl2) n vhduhu lko ovli. U prirodi se kuhinjsk so nlzi ko kmen, morsk i izvorsk (slni bunri) u koliinm ije su zlihe prktino neogrniene. Kmen so se vdi iz rudnik, ko i svki drugi minerl. (Kod ns rudnik Tunj kod Tuzle). Morsk so se dobij isprvnjem morske vode u kojoj im oko 30 g/lit. vod Mrtvog mor u 1 litru sdri 79,3 grm soli. Ne solne su kod Ulcinj, Ston, Zdr, Pirn i Pg. Izvorsk so se dobij isprvnjem slne vode, koj se punpm vdi iz slnih bunr. Prem temperturi n kojoj se vod ukuvv, dobij se vren so rznog kvlitet. Ov so se u ns dobij u Tuzli. Pkovnje i primjen. So se pkuje i prevozi u tekstilnim (od konoplje i jute) vrem, neto tein od 50 kg; u krtonskim kutijm, limenim kutijm i poli-etilenskim kesm, koje primju njee 0,5 i 1 kg. Vree morju biti vezne knpom, plombirne i snbdijevne s krtonom n kome su zbiljenjni podci o vrsti, porijeklu i kvlitetu. So nmjenjen ljudskoj ishrni podlijee kontroli snitrne inspekcije, ko i sve ostle ivotne nmirnice. So je njbolje uvti u provjetrenim prostorijm, reltivne vlnosti vzduh ispod 85%. Prem finoi zrn, kuhinjsk so se dijeli n finu, sitnu, srednju i krupnu. Prem porijeklu moe biti: kmen, morsk i vren so. Morsk so moe biti sirov (siv) i ist (bijel). Specijlne vrste soli su: jodirn so (s 0,00008-0,0011% KJ) nmjenjen z suzbijnje guvosti. U noj zemlji je obvezno jodirn sv so koj slui z ishrnu. Cerebros so (im do 3% CaHPO4) se

upotrebljv ko dodtk hrni nmjenjenoj ishrni mlde stoke. Denturisn so je nmjenjen potrebm industrije obino sdri ugljenu prinu, nftu, gorku so, sumpornu kiselinu i slino, kko se ne bi mogl upotrijebiti z ishrnu. Kuhinjsk so se upotrebljv: - z ishrnu ljudi i stoke; - z konzervirnje hrne i koe; - z dobijnje hlor, ntrijum, ive sode, monijne i kristlne sode; - z proizvodnju hlorovodonine kiseline; - u industriji kermike i u medicini. 2. Nidor ili monijum-hlorid (NH4Cl). Nstje spjnjem hlorovodonik i monijk. Dobij se i ko sporedn proizvod prilikom proizvodnje monijne sode (Na2CO3) po Solvejevom postupku gdje su sirovine: kuhinjsk so, monijk, ugljen-dioksid i vod. Amonijum-hlorid je bezbojn proizvod, gorkoslnog ukus i u vodi je lko rstvorljiv. Iz vodenog rstvor kristlie u vidu vodenih kristl oktnjdrskog oblik. Zgrijvnjem sublimir i tom prilikom dolzi do termike disocijcije n monijk i hlorovodonik. Potpuno rspdnje nstje n 350S. Pkovnje i upotreb. Nidor se u prometu jvlj u plom i u blokovim. Moe biti i u vidu kristl, slino ko i ostle soli i ond se i pkuje ko ostle hemijske soli. Njvie se upotrebljv: - z punjenje glvnskih element; i ini elektrolit Leclanche-ovog element; - z kljisnje i lemljenje metl, jer titi metle od oksidcije u toku rd; - z glvnizirnje gvozdenih predmet, i - u medicini i tekstilnoj industriji. U frmceutske i medicinske svrhe pkuje se u stklenke koje primju 0,25, 0,5, 1,0 i 5,0 kg nidor istoe njmnje 99,5% NH4Cl. Proizvodi se u fbrici Pliv u Zgrebu. 3. Cink-hlorid (ZnCl2). Dobij se rstvrnjem cink u hlorovodoninoj kiselini. Kristlizcijom nstje bijeli kristlin prh koji je jko higroskopn. Tehnike istoe proizvodi se u Hrstniku z nlize u fbrici Pliv u Zgerbu, kd se pkuje u stklenke od 0,5 kg. Pkovnje i upotreb. Vodeni rstvor cink-hlorid koncentrcije 50% ZnCl2, odnosno, 52S B dolzi u promet u opletenim stklenim blonim. Njvie se upotrebljv: - z ienje metl od oksidnih nslg; - pri lemljenju i pocinkvnju; - u proizvodnji plstinih ms n bzi celuloze; - ko sredstvo z dehidrtciju i dezinfekciju i - z impregnirnje drvenih eljeznikih prgov, bnder itd. 4. Klcijum-hlorid (CaCl2). Dobij se u veim koliinm ko sporedni proizvodi pri fbrikciji monijne sode. Kristlizcijom iz vodenog rstvor nstju krupni kristli sstv CaCl2 6H2O iz kojih renjem odlzi vod i dobij se bijeli prh veom higroskopn. Pkovnje i upotreb. Klcijum-hlorid se u prometu jvlj u plom i blokovim bijele boje, sstv 72% CaCl2 i 24,32% H2O. Pkuje se u limenu burd koj primju 350 kg. Proizvodi g Koksno-hemijski kombint u Lukvcu (Tuzl). Jvlj se i ko 30% vodeni rstvor, kd se pkuje u stklene blone, ko to je sluj u Hrstniku. Upotrebljv se: - ko sredstvo z upijnje vlge; - u grevinrstvu; - z hlenje itd. O ostlim vnim hloridim bie govor kod vjetkih ubriv. 10.3. Azotn kiselin. Nitric acid, HNO3 U prirodi je nem slobodne, li se nlzi u vidu jedinjenj ili soli koje se nzivju litre (NaNO3 i KNO3). Rnije se zotn kiselin dobijl djelovnjem sumporne kiseline n ilsku

litru (NaNO3). U novije vrijeme dobij se oksidcijom monijk d nstne zot-dioksid koji spjnjem s vzdunim kiseonikom pomou elektrine energije i vode ngrdi zotnu kiselinu. U noj zemlji se dobij u fbrici zotnih jedinjenj kod Gord (Bosn) i u Pnevu, Lukvcu i Kutini. 10.3.1. Osobine i upotreb. U istom stnju zotn kiselin je bezbojn i puljiv tenost koj im specifin miris i jko upij vzdunu vlgu. S vodom se mije u svim odnosim. N svjetlosti se rspd n vodu i zotne okside (NO i NO2) p se mor uvti u bocm od mrko obojenog stkl. Azotn kiselin je vrlo jko oksidciono sredstvo, jer lko otput nscentni tom kiseonik. Izuzetno djeluje n ugljenikov jedinjenj, tko u dodiru s drvetom zpli g. Spd u vrlo jke minerlne kiseline, jer se njeni molekuli u vodenom rstvoru skoro potpuno rspdju n jone vodonik i jonsku grupu NO-3. zotn kiselin rstvr skoro sve metle, sem zlt, pltine, titn, tntl, iridijum i rodijum. Hrom i gvoe postju otporni prem zotnoj kiselini odreene koncentrcije, to se koristi u tehnici i industriji. Znjno je d ni rzblen ni koncentrovn zotn kiselin ne ngrizju luminijum ko ni legure sstv CrNiFe ili FeSi. Pkovnje i upotreb. Azotn kiselin z hemijske nlize se pkuje u stklene boce od mrko obojenog stkl, rznih zpremin. Vee koliine se pkuju u burd i cisterne od luminijum. Cisterne obino primju 10.000-15.000 kg. U prometu se jvlj ko: tehnik (sirov), ist, vrlo ist i z nlize. Koncentrovn im gustinu 1,4 puljiv 1,52. u puljivoj zotnoj kiselini rstvoreni zot-dioksid oboji je uto do crveno, ve prem koliini zot-dioksid. Koncentrovn sdri 60-65% HNO3, puljiv 96-99% HNO3. psolutn 100% HNO3 je postojn smo pri niskim temperturm (oko 40C). Koncentrovn zotn kiselin pomjen s koncentrovnom sumpornom kiselinom ne ngriz gvoe. Kko je t mjevin potrebn z nitrirnje glicerin i celuloze z industriju eksploziv, pkuje se i trnsportuje u gvozdenim cistrnm, pod nzivom Mischsure. Azotn kiselin je, pored sumporne kiseline, njvnij minerln kiselin i upotrebljv se: - z dobijnje vjetkih zotnih ubriv; - z dobijnje eksploziv: nitroglicerin, nitroceluloze, trinitrotoloul, pikrinske kiseline itd,; - z proizvodnju celuloze; - z ienje metl i dobijnje rznih hemijskih jedinjenj. 10.4. Neke vnije orgnske kiseline u prometu. Orgnskim kiselinm nzivju se sv jedinjenj koj sdre jednu ili vie krkteristinih krboksilnih grup COOH. Ove kiseline mogu biti zsiene i nezsiene. Zsiene kiseline su derivti prfin, nezsiene olefin i cetilen. Kko mogu d sdre jednu ili vie krboksilnih grup dijele se n: - monokrbonske ili jednobzne, - dikrbonske ili dvobzne i - polikrbonske ili viebzne kiseline s vie COOH grup. Od zsienih jednobznih ili msnih kiselin u prometu se njee jvljju: metnov ili mrvlj kiselin (HCOOH) i etnov ili siretn kiselin (CH3-COOH). Nii lnovi zsienih jednobznih kiselin su bistre tenosti, rstvorljive u vodi i s izrzito otrim mirisom (mrvlj, siretn). Srednji lnovi, od buterne (butnov) sve do ln s C10 su uljste tenosti neprijtnog miris, ij itkost opd s povenjem broj ugljenikovih tom u molekulu. Msne kiseline s vie od C10 tom u molekulu su vrste mterije, sline prfinu. Orgnske kiseline u vodenim rstvorim disosuju zntno mnje nego neorgnske. Dok je, recomo, jko rzblen hlorovodonin kiselin disosovn u vodenom rstvoru gotovo 100% mrvlj kiselin pod istim uslovim disosuje sveg 6%, siretn 1,7%, dlji lnovi sve mnje i mnje.

Od kiselin s veim brojem krboksilnih grup treb uzeti u obzir: - okslnu kiselinu s dvije krboksilne grupe (HOOCCOOH) i - limunsku kiselinu ko troboznu orgnsku kiselinu sstv COOH CH2 S(OH COOH) CH2 COOH, tko d spd u oksi kiseline. 10.4.1. Mrvlj kiselin, Formic acid, HCOOH Mrvlj kiselin nlzi se esto slobodn u orgnskoj prirodi ko n primjer u borovim iglicm i u otrovnom mrv, gusjenic, komrc, koprive itd. ist koncentrovn mrvlj kiselin je bezbojn tenost, otrog miris i mije se s vodom u svim rzmijerm. Pri dodiru s koom stvr plikove i rne, o emu u prometu treb voditi run. Mrvlj kiselin je jedn od njjih orgnskih kiselin. Soli joj se zovu formijti. Tehniki se dobij djelovnjem ugljen-monoksid n ntrijum-hidroksid n temperturi od 150-200 C i pri pritisku od 6-8 tm. Mrvlj kiselin je jk otrov jer sdri ugljen-monoksid. Pkovnje i upotreb. Jvnj se pkovn u stklenim sudovim od 100, 250, 500 i 1000 grm neto. ist kiselin se upotrebljv u medicini tehnik: - z konzervirnje vonih sokov; - u industriji koe; - u bojrstvu; - u orgnskoj hemijskoj industriji itd. 10.4.2. Siretn kiselin, Acetic acid, CH3COOH Siretn kiselin je ist bezbojn tenost koj ispod +17 C (u zimskim uslovim) prelze u vrsto stnje i lii n led, p se nziv leden ili glcijln siretn kiselin. Koncentrovn kiselin je veom jk otrov. Siretn kiselin moe d se dobije: suvom destilcijom drvet, sintetikim putem iz cetilen i oksidcijom rzblenih lkoholnih rstvor, izmeu ostlog i rzliitih lkoholnih pi: vin (vinsko sire), jbukove (jbukovo sire, vono sire) itd. Soli siretne kiseline zovu se cetti. Pkovnje i upotreb. U prometu se njee sree ko 80% rstvor, koncentrovn siretn kiselin ili esencij pkovn u etvrtste plstine ili stklene boce zpremine 0,5 i 1 litr. Z tehnike potrebe pkuje se u stklene blone od 25 i 50 litr neto. Prem propisim u noj zemlji, nije dozvoljen prodj koncentrovne siretne kiseline u kolonijlnim rdnjm n mlo, ve jedino u specijlizovnim prodvnicm, d bi se spreili slujevi trovnj dijece do kojih je rnije dolzilo. Dozvoljen je smo prodj rzblenih rstvor koji se troe u dominstvim (sire) s 3-10% CH3COOH. Upotrebljv se: - z konzervirnje povr; - ko rstvr nekih orgnskih jedinjenj; - u industriji boj; - u industriji plstinih ms (vinilcett, filmovi itd.); - u proizvodnji vjetke svile; - u industriji miris itd. 10.4.3. Oksln kiselin, HOOC COOH 2H2O HCOOH + 2H2O + CO2. To je vrst bezbojn i kristln mterij, koje nem slobodne u prirodi, li se njene soli, okslti, nlze u nekim biljkm. Zgrijvnjem se rspd u mrvlju kiselinu i ugljendioksid. U veoj koliini oksln kiselin je otrovn. Industrijski se dobij zgrijvnjem drvenih strugotin i ntrijum-hidroksid pod smnjenim pritiskom, tko d nstje ntrijumokslt iz kog se sumpornim kiselinom dobij oksln kiselin. Isto tko dobij se i ko sporedn proizvod u nekim grnm orgnske sintetike industrije. Pkovnje i upotreb. Pkuje se u stklene sudove koji mogu d prime 100,250, 500 i 1000 grm neto. isto joj je 99,8-100%. Prodje se n grm i kilogrm. Upotrebljv se:

- z izzive u fotogrfiji; - ko moilo u bojrstvu; - z venje mrlj od mstil ili re s rznih tknin, predmet itd. 10.4.4. Limunsk kiselin, COOH CH2 C (OHCOOH)COOH Limunsk kiselin spd u trobzne hidroksi-kiseline koje pored krboksilnih grup sdre jo i lkoholnu grupu (-ON). Od jednobznih hidroksi-kiselin njznjnij je CH3-CHOHCOOH , tj. Mlijen kiselin. Limunske kiseline im u soku limun 6-7%. Jvlj se u krupnim i bistrim kristlim koji se lko rstvrju u vodi i lkoholu. Vodeni rstvor im prijtn kiseo ukus, te se upotrebljv ko osvjevjui npitk. Industrijski se dobij iz mels, iji eer vrenjem prelzi u limunsku kiselinu pod uticjem posebnih mikroorgnizm. Pkovnje i upotreb. Limunsk kiselin (limuntos) pkuje se u stklenke koje primju 100, 250, 500, 1000 i 5000 grm. Prodje se n grm i kilogrm. istoe je 99,5%. Upotrebljv se: - u proizvodnji bezlkoholnih pi; - u industriji liker i bombon; - u tekstilnoj industriji prilikom tmpnj tknin; - pri prerdi vo u odgovrjue proizvode; - u medicini itd. 10. 5. Tehniki vnije bze u prometu. Poznto je d sve bze nisu iste jine jer se njihovi molekuli u vodenom rstvoru rzliito ponju. Kod nekih bz molekuli se skoro potpuno rzlu n jone, dok kod drugih ovo rzlgnje je mnogo slbije. U tom sluju prve se nzivju jkim bzm druge slbim bzm. Njvnije bze z tehniku primjenu su: 10.5.1. Ntrijum-hidroksid, Sodium hydroxide, NaOH Caustic soda solution, NaOH+H2O Poznti nzivi z ntrijum-hidroksid su: kmen ili kustin sod. Ubrj se u njvnije i njvie upotrebljvne bze. Kustin sod je bijel ili ukst vrst mterij, neprozrne i vlknste gre. Jko je krt i higroskopn, tko d stjnjem n vzduhu brzo ovli, poslije dueg stjnj primi veu koliinu vlge. Lko se rstvr u vodi i rstvor se zgrije od osloboene toplote. Stjnjem n vzduhu lko vezuje ugljen-dioksid i prelzi u ntrijum-krbont. Kustin sod je jko otrovn i njen koncentrovn vodeni rstvor ngriz kou. Zto se nziv jo i iv sod. Ntrijum-hidroksid rzr k i stklo, grdei s silicijum-dioksidom ntrijum-silikt (Na2SiO3) rstvorn u vodi, tko se dobij vodeno stklo. Slbije bze u prisustvu ntrijumhodroksid ponju se ko kiseline. Tko luminijum-hidroksid, Al(OH)3, grdi ntrijumlumint (NaAlO2) rstvorn u vodi, to se koristi kod dobijnj glinice iz boksit. Kustin sod se proizvodi iz monijne sode i genog kre u Lukvcu (Tuzl). Tj proces se nziv kustifikcij, te je po tome dobil ime. Dns se preteno proizvodi elektrolizom vodenog rstvor kuhinjske soli: n nodi se izdvj hlor, n kdoti vodonik dok u rstvoru ostje ntrijum-hodroksid. Tko se dobij u Jjcu. Pkovnje i upotreb. Tehnik iv sod se pkuje u limenu burd koj se morju hermetiki ztvoriti zlemiti. Burd primju 100-369 kg. Hemijski ist proizvod dolzi u promet u bijelim tpiim (in bacillis), lopticm (in rotulis), i drugim oblicim (in granulis), pkovn u stklenkm koje primju 250, 500, 1000 i 5000 grm. Tehniki proizvod se jvlj u rzliitim kvlitetim: tehniki ist s njmnje 99,8% NaOH; tehniki preien s njmnje 94,3% NaOH i II vrst s njmnje 90,5% NaOH. Hemijski

ist moe biti njmnje od 96-98% NaOH. Prodje se smo u specijlizovnim rdnjm zbog velike otrovnosti. Mor se drti n izolovnom mjestu, dleko od druge robe, nroito ivotnih nmirnic. Sud mor biti stlno ztvoren. Englesk je jedin zemlj gdje se jin kustine sode izrv procentim oksid-ntrijum. Tko Na2O podrzumijev 132,5% NaOH, odnosno, 100% NaOH podrzumijev 75,5% Na2O. 10.5.2. Klijum-hidroksid, Potassium hydroxide, KOH Caustic potash solution, KOH+H2O Klijum-hodroksid je vrst, bijel ms koj mnogo lii n ntrijum-hidroksid. U vodi se lko rstvr i grdi njju bzu. Iz vzduh pohlepno privli vlgu i ugljen-dioksid, p slui ko sredstvo z suenje i vezivnje ugljen-dioksid. Rstvrnjem u vodi oslob toplotu. Ngriz kou i jk je otrov. Istopljeni klijum-hidroksid ngriz porceln, u prisustvu kiseonik rzr i pltinu. Tehniki se dobij elektrolizom vodenog rstvor klijum-hlorid. Moe se dobiti i kustifikcijom pote: djelovnjem genog kre n klijum-krbont (K2CO3). Jo se bolji rezultti postiu ko se umjesto genog kre upotrijebi brijum-hidroksid, Ba(OH)2. Pkovnje i upotreb. Hemijski ist proizvod dolzi u promet u vidu bijelih tpi (in bacillis), sloenih u snopie i pkovnih u stklenke koje morju biti potpuno suve i hermetiki ztvorene. Jvljju se i u vidu bijelih loptic (in rotulis). Stklenke primju 250, 500, 1000 i 5000 grm. Prodje se n kilogrm i grm. Mnje se upotrebljv od ntrijum-hidroksid, jer je mnogo skuplji, te se koristi smo u slujevim, gdje ne moe d zdovolji jeftiniji ntrijumhidroksid. Upotrebljv se: - z proizvodlju mekih klijumovih spun; - z dobijnje lko rstvorljivog klijumovog vodenog stkl (K2SiO3); - u hemiji z rzne sinteze itd. 10.6. Ostle ngrizjue mterije. Osim kiselin i bz koroziono ili ngrizjue dejstvo n mterijle i tkivo ovjek i ivotinj imju i mnog drug jedinjenj i neki elementi, ko to je n primjer brom. 10.6.1. Brom, Bromine, Br2 Ko to je opt krkteristik z sve hlogene elemente i brom im veliki finitet prem drugim elementim. Brom je tmn broncrven tenost velike gustine (n 20C 3,12). Lko isprv i rzvij crveno-bron pre vrlo neugodnog miris (grki bromos zni smrdljiv). Uz ivu, brom je jedini element koji je n sobnoj temperturi ten. Kod -7,3C mrzne i prelzi u bron kristlnu msu metlnog sjj. Od fluor i hlor je mnje, od jod je rektivn. Brom je jk otrov i vee koliine njegovih pr u vzduhu dijeluje smrtno, dok ten izziv n koi teke rne. U prirodi se nlzi smo u jedinjenjim ko prtilc hlor i to u morskoj vodi i u nslgm soli nstlim isuenjem mor. Iz tih se dvju izvor i dobij. Pkovnje i upotreb. Pkuje se u jke stklene boce s bruenim zpuem koji primju njee 3000 i 4000 grm. Upotrebljvju se: - z proizvodnju bromovih soli i drugih jedinjenj; - u medicini (sedtivi su brimidi lklnih metl); - z fotogrfsku industriju; - z proizvodnju etilen-bromid koji slui z proizvodnju visoko-oktnskih benzin. 10.6.2. Fluorovodonin kiselin, Hydrofluoric acid (aqueous solution), HF+H2O Rstvrnjem gsovitog fluorovodonik u vodi dobij se ov kiselin. Fluorovodonik, jko ngriz stklo, grdei s silicijum-dioksidom isprljivi silicijum-tetrfluorid (SiF4) pri emu

ostju n stklu mutne povrine. Istovremeno vrlo tetno dijeluje n orgnizm ljudi, te se morju primjeniti ztitni ureji pri rdu s gsovitim fluorvodonikom. Metodom ngriznj moe se stklo ukrvti rznim crteim i rm. Povrin stkl se prevue tnkim slojem vosk ili prfin, pomou igle ili sklper se nnesu re p se dijeluje gsovitim fluorvodonikom pri emu nstje mutn crte. Ako se predmet od stkl potopi u fluorovodoninu kiselinu, n mjestim gdje je crtnjem skinut ztitni sloj vosk ili prfin nstju gltki udubljeni trgovi. Fluorovodonin kiselin se dobij dijelovnjem sumporne kiseline n minerl fluorit (CaF2), kd se rzvijene pre psorbuju u vodi. Pkovnje i upotreb. Pkuje se trnsportuje u sudivim od plstinih ms, koji se pune tko d 1/10 zpremine ostne neispunjen, zbog moguih temperturskih promijen koje mogu usloviti izdvjnje gs i povienje pritisk u sudu. Upotrebljv se: - z ngriznje stkl i proizvodnju svojih soli, fluorid; - z proizvodnju vjetkog kriolit (Na3AlF6); koji otp glinicu (Al2O3) pri elektrolitikom dobijnju luminijum; - z dobijnje orgnskih jedinjenj fluor vnih ko tenost z rshldne ureje. N primjer: freon 12 (dihloro-difluorometn, CCl2F2) ili freon 21 (dihloro-fluorometn CHCl2F); - z dobijnje plstinih ms otpornih prem visokim temperturm i hemijskim uticjim. 11. ZARAZNE I GADNE MATERIJE U TRANSPORTU Kls VI U prometu se jvljju i mterije koje sdre ptogene mikroorgnizme, uzronike rzliitih zrznih oboljenj. Zrzne bolesti se lko i brzo prenose p se tkve mterije smtrju opsnim teretim i tre mnipulisnje uz odreene mjere predostronosti. Osim zrznih, u prometu se mogu jviti i mterije koje oslobju veom neprijtne mirise koji izzivju osjej genj. Vrlo esto gdne mterije su istovremeno i zrzne. U klsu VI spdju: - ivotinjske sirovine i proizvodi koji ne slue ishrni ljudi: sirove koe, sirit; - rzni otpci klnic: vun, dlk, perje, kosti, rogovi, kopit, ppci, ile, usoljen crijev, krupic od kostiju i mes, kotno brno, brno od mes, riblje brno; - stjsko ubre i izmeti (feklije); - leevi itd. Odgovrjuim propisim nzneni su uslovi pkovnj, sklditenj, mnipulisnj i trnsport ovih mterij. Proprtn dokumentcij mor d sdri uvjerenje o porijeklu i zdrvlju ivotinjskih sirovin koje treb d se trnsportuju. Uvjerenjem se potvruje d sirovine potiu od zdrvih ivotinj preglednih prije i poslije klnj izvrnog u jvnoj ili eksportnoj klnici. Klnice morju biti pod stlnim veterinrskim ndzorom. Uvjerenje je grncij d se ne moe sumnjti d su ivotinje bolovle od zrznih bolesti, to podlijee obvezi prijvljivnj. 11.1. Sirove koe u trnsportu. Ko predstvlj tnki omot koji pokriv tijelo svih kimenjk. Ko sisr je pokriven dlkom, titi od hldnoe i drugih spoljnih uticj. U trgovkom pogledu rzlikuju se sirove i tvljene koe. Sirove koe brzo podleu rspdnju p se morju d bi suvle do prerde prethodno konzervirti (odmh poslije skidnj s ivotinjm): suenje, soljenje i kombinovnjem ov dv nin. Svijee sirovine koe koje nisu ni jednim postupkom konzervisne sdre 65% vlge. Suve koe sdre smo 17% vlge i ne sdre sredstvo z konzervirnje. Slne sirove koe sdre 45% vlge i 12%NCl (denturisn so) od ukupne mse sirove koe. Suvoslne koe sdre 17% vlge i 18% NaCl od ukupne mse sirove koe.

Osnovn hemijsk supstnc koe su bijelnevine koje s prisutnom vlgom dju idelnu podlogu z rzvitk mikroorgnizm, nroito bkterij koje izzivju rspdnje (truljenje). Greke i mne n kom mogu nstti jo z ivot ivotinj: zbog udr, jrm, ogrebotin, igosnj, od rznih przit (obd, prostrel ili crni prit). Greke nstju n kom i pri klnju, zbog loeg postupk drnj koe ili rvog i ksnog konzervisnj. Pri drnju koe npnjom moe d se zsee, veliin oteenj zvisi od mijest gdje se zsekotin nlzi. Njvredniji je leni dio koe tzv. krupon. Stog grek n kruponu njvie smnjuje vrijednost sirovih ko. Kko je sirov ko sporedn proizvod pri klnju, odnosno, dobijnju mes koliin sirovih ko u prometu bie uslovljen potrebm z mesom. Poto vrijednost mes prevzilzi vrijednost koe pri skidnju koe se ne vodi run d se to izvodi struno. Pored nvedenih rzlog n kvlitet koe utiu: rs ivotinj, nin odgjivnj, ishrne, njege itd. Koe mlih ivotinj su bolje od koe strijih; koe muijk su grublje od koe enki. Rzne vrste koe rzlikuju se prem porijeklu, nmjeni, tvljenju i dordi. Podijel prem porijeklu podrzumijev: - govee i konjske koe (govei i konjski boks); - telee koe (boks-klf); - ko od koz i ovc (evro); - svinjske koe z konu glnteriju i - uksuzne koe (krokodilsk, zmijsk, gutersk i dr.). Kon glnterij izruje se vrlo esto od koe jeln, kuni, ps, tuljn itd. Podijel prem nmijeni: - gornj ko z gornje dijelove obue, mor biti mek i elstin; - onsk ko mor biti vrst i vie od 5mm debel; - ko z remene i drug tehnik ko. Podijel prem tvljenju i dordi: - lk-ko, boks ili tele ko s sjjnom prevlkom lk od lnenog ulj; - semi-ko s brunstom prevlkom tvljenj msnom tvom; - glc-ko, ko od kozli i jnjdi tvljen bijelom tvom; - jelensk ko od divlji (srn, divokoz i jelen) koj je slin glc-koi; - uht, ko tvljen (biljnom ili vegetbilnom) tvom p poslije tog nmen uljem od brezovog ktrn; - sfijn, kozj ko tvljen sumhom i obojen. Oko 80% proizvodnje koe koristi se z proizvodnju obue; osttk z izrdu rukvic, pogonskog remenj, torbi, kone odijee, konjskih oprem, u tpetrstvu, knjigovezkom zntu u utomobilskoj industriji itd. 11.2. tvljenje koe. M kko spolj izgledle rzliite, sve vrste sirovih ko n sl. 98 imju slin hemijski sstv i gru. Gr se sstoji iz slojev: spoljni sloj ili pokoic (epiderm), srednji sloj ili prv ko (derm) i unutrnji sloj ili mesin (hipodrem). Sl. 98. Prikz presjek koe Srednji sloj ili prv ko sstoji se iz snopi vlkn s supstncom koj ih okruuje, zto im veliki finitet z tvne mterije, jer lko nstju jedinjenj koj nisu podlon trulenju. Stog pri tvljenju trb odstrniti spoljni sloj i mesini, koj ko otpdni mterijl slui z proizvodnju tutkl. Sm proces prerde koe dijeli se u tri osnovne fze: 1) pripremnje koe z tvljenje (dobijnje golice); 2) tvljenje golice i

3) dovrvnje tvljenj. Priprem se sstoji od uklnjnj suvinih dijelov koe (rogov, ppk, repov i sl.). Potom se vri kvenje koe potpnjem u bzene s tekuom vodom d se odstrne ukoliko su primenjen sredstv z konzervisnje. Nkon kvenj vri se luenje u betonskim bzenim pomou kre kombinovno s ntrijum-sulftom ili minski. Moe se ko okrenuti dlkom n gore postviti n kosu kldu d joj se tupim noem skine pokoic zjedno s dlkom. Potom se okrene s druge strne d se otirm noem skine mesin te dobije golic ili isti derm. Skidnje je uspijeno jer luin rzr sluzste mterije. Dobijen golic se ztim tretir rzliitim kiselinm ili specijlnim preprtim (penine mekinje) d se uklone vik kre i nstl jedinjenj koj nisu bil rstvoren u vodi, i d se dobije golic tko porozn d bolje prim tvne mterije. Z dobijnje gornje koe (z gornje dijelove obue) i koe z tehniki svrhe golic se mor izloiti i meknju pomou ferment, tj. preprt dobijenih iz pnkres goved, pri emu se sluzsti dijelovi koe bre rzrju. Kod hromnog tvljenj omekn ko se iz bznog stnj prevodi u kiselo, potpnjem u vodeni rstvor sumporne kiseline i kuhinjske soli (pikl-rstvor od engl. pickle). U drugij fzi prv ko ili golic se podvrgv tvljenju tj. hemijskom procesu spjnj tvnih mterij s konom supstncom. Poslije tog, tvljen ko vie ne podlijee rspdnju, zdrv i dlje izvijesnu mekou, elstinost i vrstou i dobij veu ili mnju nepropustljivost z vodu propustljivost z vzduh. Nin tvljenj zvisi od vrste koe i vrste upotrebljenog tvnog sredstv. Koriste se z tvljenje biljni ekstrkti, hromne soli, msn i sintetik tvil (ordovl, sintnin). Biljno tvljenje koristi biljne mterije n bzi tnin i piroglol koji se nlze u kori drvet, liu, plodovim i korijenu. Uzimju se kore hrst, omorike, breze, vrbe, kesten; lie domeg ruj ili sumh drvet korijen drvet bdn, kenerg i dr. Ovj stri nin tvljenj vri se u jmm. Jm se nizmenino puni tvnom mterijom i koom, ispuni vodom i pokrije. Poslije 6-10 nedelj ko se premjet u drugu jmu gdje se sle obrnutim redom. Tu ostje nekoliko mjeseci p prebcuje u treu jmu, gdje tkoe ostje nekoliko mjeseci. Kod teih ko biljno tvljenje moe d trje i do tri godine. Dns je biljno tvljenje usvreno i trje sveg nekoliko nedelj. Sd se golice podvrgvju postepenom djelovnju prvo rzrenog, poslije sve koncentrovnijeg biljnog tivil. Z to je potrebn sistem od 6 do 10 bzen. tvni proces krupon z onove trje oko 60 dn, vrtov, okrjine i gornjih ko oko 40 dn. Ako se biljno tvljenje izvodi u velikim rotcionim bvm (5 do 15 obrtj u minuti) tvljenje sitne koe moe se izvriti i z nekoliko sti. Krj tvljenj se odreuje kontrol prijesek koe, koji treb d bude skroz iste boje, bez svijetlijeg spoj u sredini presijek koe. Hromno tvljenje je novijeg dtum z rzliku od biljnog, zhtijev smo nekoliko sti pri emu se troe mle koliine hromnih jedinjenj. Hromno tvljenje koe im veu hemijsku otpornost u odnosu n koe koje su biljno tvljene. Z hromno tvljenje se koriste rstvori hrom-sulft (Cr (SO4)3) s dodtkom ntrijum-hidroksid ili ntrijum-bihromt (Na2Cr2O4) s neto sumporne kiseline. Msno tvljenje ili semiovnje koristi tvil n bzi suivih i nesuivih ulj. tvljenje suivim uljem (lneno i mkovo) nziv se semiovnje, pri emu se u kou upijeni sstojci ulj stjnjem n vzduhu vezuju s kiseonikom. Msn tvil jo mogu biti: loj, ist mst, lnolin, riblje ulje i dr. i upotrebljvju se z ntpnje koe. Semiovnje se vri u specijlnim minm z vljnje, gdje se ko vlj u zgrijnim uljim. Potom se ko iznosi n vzduh d bi se ulje oksidislo p ponovo vlj u minm i proces se ponvlj dok se tvljenje ne okon. Vik ulj iz koe odstrnjuje se presovnjem. tvljenje se moe primjeniti i kombinovno: tzv. Semihromno, ili biljno s hromnim ili biljno s msnim kd se dobij poznt glac-ko.

U treoj fzi, poslije izvrenog tvljenj ko je neugledn i podvrgv se rzliitim opercijm dovrvnj (mehnik obrd, suenje, menje, zbijnje, glnje, bojenje itd.). 11.3. uvnje, pkovnje i trnsport ko. Strove koe se uvju u sklditim to mnje izloenim svijetlosti Sunc. Zto se prozorsk stkl boje plvom bojom. Ngnut pod i zidovi (visoki njmnje 2 m) izruje se od nepropustljivog mterijl z tenosti potrebno je d se lko iste. Treb d se obezbijedi umjereno provjetrvnje. Soljenlj koe se slu u kupove do visine od 1,5 m. tko d lee rstresito n postolju koje je ngnuto. Ocedin iz krupov mor bez zdrvnj d se odvodi u knlizciju. Pri trnsportu soljenih ko sloenih i poveznih knpom priznje se tzv. trnsportni klo i to: do 31. mrt do 2% od teine soljene koe. Z suve i suvo-slne koe preko cijele godine priznje se uvijek trnsportni klo od 2%. Suve i suvo slne koe isporuuju se u blm teine do 100 kg. prem JUS G.Bl.016 iz 1961 godine. Suve sirove koe se slu u kupove do visine od 1 m. u sklditim s umjerenim provjetrvnjem d ne bi dolo do preternog isprvnj nftlin koji titi vunu n koi od tetoin. Primjenjuje se i vezivnje suvih ko u snopove. Stvljen ko se uv tkoe u sklditim koj treb d su suv, zrn, ist i bez tetoin. Obojene koe treb posebno tititi od uticj svijetlosti. Koe se obino slu u mnje gomile koje se povremeno pretresju. Kko koe po teini mogu biti krupne i sitne trnsportuju se u svenjevim po psminskim ktegorijm i kvlitetnim klsm. Tko se pkuje po dvije krupne govee sirove koe ukoliko svk tei do 17 kg. Ako gove sirov ko tei preko 17 kg svenj ini smo jedn ko. Teleih sirovih ko u svenju je obino pet. Isto tko pet u svenju bie i sirovih ko drijebdi, itd. Oznvnje koe vri se velikim slovim ltinice: G-gove, T-tele, Vbivolsk, M-ko mzgi, mgrc i mul itd. Sitne koe: svinj, koz i ovc ko su soljene trnsportuju se u svenjevim od po est komd iste klse-ktegorije. tvljen ko tj. leni dio koe ili krupon i vrtovi z onove se ne pkuju. Okrjine se pkuju u svenjeve po 10 komd i poveziju se konopcem. Glnterijsk ko se pkuje u ble od po 10 polovin ili 5 cijelih ko, licem spolj. Rmensk ko se pkuje po 5 komd licem unutr. Sitn tvljen ko pkuje se i trnsportuje u blm od 12 komd, koje se umotvju u hrtiju. Sve vrste tvljenih ko imju nznku proizvo, oznku klse, povrine i kontrolni znk.