EPIDEMIOLOGIJA DEFINICIJA EPIDEMIOLOGIJE = grana medicine koja se bavi istraivanjem raspodjele bolesti na nekom podruju, te razlozima takve raspodjele

/ cilj epidemiologije je prevencija bolesti i ouvanje zdravlja utvrivanje etiologije ili uzroka ili rizinih faktora bolesti odreivanje proirenosti bolesti u populaciji istraivanje prirodnog tijeka bolesti i njezine prognoze vrednovanje novih preventivnih i terapijskih mjera osiguranje temelja za razvoj javnozdravstvene politike i regulative koja se odnosi na okoline probleme ENDEMIJA, EPIDEMIJA, PANDEMIJA endemija = dugotrajna prisutnost bolesti na nekom podruju (npr. endemska nefropatija kod Slavonskog Broda, trbuni tifus u Slavoniji, guavost u okolici Samobora) epidemija = pojava odreene bolesti na nekom podruju u veem broju nego se oekuje (na barem 200 000 stanovnika) masovno (zajedniki izvor zaraze) i progresivno irenje (irenje sa osobe na osobu) pandemija = pojava bolesti u kratkom vremenu u vie zemalja ili kontinenata (npr. gripa) INFEKTIVNA DOZA infekcioznost = sposobnost prijenosa uzronika bolesti na druge osobe (najjae izraeno u vrijeme inkubacije, no mogue i za vrijeme trajanja bolesti, kao i nakon preboljenja bolesti kliconotvo) infektivna doza = koliina patogenih mikroorganizama koja e izazvati infekciju u osjetljivih osoba (to je vei broj unesenih uzronika, vea je vjerojatnost da e domain reagirati infekcijom i infekcioznom boleu) / potrebna mala koliina uzronika ospice, potrebna velika koliina uzronika - salomoneloza VIRULENCIJA, PATOGENOST virulencija = stupanj patogenosti patogenost = sposobnost uzronika da izazove bolest u osjetljivom domainu (mala patogenost TBC, velika patogenost ospice) IMUNITET = stanje imunosti, tj. sigurnosti protiv odreene bolesti moe biti humoralni (protutijela) i stanini (T limfociti) a. priroeni (dobiva se od majke) b. steeni (nastaje tijekom ivota) aktivan (nastaje nakon preboljenja neke zarazne bolesti, nakon cijepljenja ili prokuivanjem infekcijom) pasivan (nastaje unosom imunog seruma, gamaglobulina, putem krvi tijekom trudnoe i mlijekom tijekom dojenja) EPIDEMIOLOKI LANAC VORGALIKOV LANAC = uvjeti za pojavu i irenje zaraze na odreenom podruju izvor zaraze (zaraen ovjek ili ivotinja ili zdrav ovjek kliconoa ) putovi irenja zaraze (kontaktom, hranom, vodom, zemljom, lankonocima, posteljicom) ulazna vrata infekcije (probavni ili dini sustav, sluznice, koa)

koliina i virulencija uzronika, te okolina osjetljivost ili dispozicija domaina (morbili e uvijek izazvati bolest, dok je za npr. poliomijelitis ili meninokokni meningitis potrebna velika koliina uzronika)

IZVOR ZARAZE (inficirani ovjek ili ivotinja, kliconoa) KLICONOTVO = zdrava osoba koja u sebi nosi uzronike bolesti, te ih izluuje u okolinu slinom, krvlju, stolicom ili mokraom - kliconoom se postaje nakon preboljenja bolesti ili nakon infekcije - po trajanju kliconotvo moe biti: akutno: ee kronino: rijetko (trbuni tifus, paratifus, hepatitis) PRIJENOS BOLESTI HRANOM - najee mesom i mlijenim proizvodima - najee se prenose crijevne zarazne bolesti i alimentarne intoksikacije (salmonela, stafilokoki, klostridiji) - ovim nainom prijenosa unese se vei broj uzronika, pa ove bolesti imaju krau inkubaciju i teu kliniku sliku - izbijaju eksplozivno, kratko traju - ee u ljetnim mjesecima HIDRINA EPIDEMIJA - najee iz zdenaca (jer se voda u vodovodu kontrolira) - najee se prenose crijevne zarazne bolesti - vodom druge namjene (npr. za kupanje) mogu se prenijeti leptospiroze, virusni konjunktivitis, streptokokoze - udisanjem vodenih kapljica prenosi se legionela - u vodi se uzronici ne razmnoavaju, ve razrjeuju, pa je infektivna doza unesena u organizam manja dua inkubacija, blaa klinika slika, kratko trajanje (rep epidemije) - izbija eksplozivno sa nespecifinim proljevima - kemijska analiza vode upuuje na fekalno oneienje (poveanje nitrita i nitrata, te poveanje potronje kisika) - izolacija uzronika iz osumnjiene vode i oboljelih osoba INDEKS KONTAGIOZNOSTI = stupanj osjetljivosti domaina prema pojedinoj bolesti (broj oboljelih na 100 izloenih nekoj zaraznoj bolesti ) kod bolesti sa apsolutnom dispozicijom (morbili) taj e indeks biti 100, kod arlaha 30-40, kod polijomijelitisa 0 DESKRIPITIVNA EPIDEMIOLOGIJA epidemiologija: deskriptivna: tko obolijeva od odreene bolesti, gdje se bolest javlja, kada se javlja (planiranje zdravstvene zatite) analitika: uzroci bolesti (prevencija bolesti) eksperimentalna: kliniki i terenski pokusi epidemioloke varijable: mjesto

 vrijeme (sezonstvo < 1 god., periodinost > 1 god., sekularne promjene > 10 god.) osoba (dob, spol, zanimanje, brano stanje, imunoloko stanje) pristupi testiranja postavki: eksperimentalni (istraiva aktivno utjee na promjenu jedne karakteristike, kako bi eventualno registrirao promjene u drugoj) opaajni (istraiva je samo pasivni promatra zbivanja, registrator odreene promjene) Izvori informacija mogu biti redoviti izvori (bolnike i izvanbolnike informacije) i posebna istraivanja (anketiranje). Istraivanje se vri na uzorku (sluajni uzorak randomizacija ili stratificirani uzorak). EPIDEMIOLOKA ANKETA = nain provoenja posebnih ispitivanja, koristi se anketni list sa sastavljenim pitanjima i moguim odgovorima MORBIDITET (pobol) = broj oboljelih od neke bolesti na 100, 1 000 ili 10 000 stanovnika nekog podruja opi specifini Izvori podataka za ocjenu morbiditeta: prijave odreenih bolesti i povreda (npr. obavezno prijavljivanje zaraznih bolesti i povreda) registri za proirene kronine bolesti (tuberkuloza, dijabetes, IM, psihoze, rak) zdravstveni kartoni i periodiki izvjetaji ambulantno-poliklinikih ustanova bolnika statistika (dijagnoze i trajanje lijeenja prema bolniko-statistikom listiu) podaci zdravstvenog osiguranja o trajnoj i privremenoj rednoj nesposobnosti statistika osoba sa fizikim i mentalnim oteenjem podaci terenskih istraivanja STOPA INCIDENCIJE (uestalost) = broj novih bolesnika od neke bolesti na 100, 1 000 ili 10 000 stanovnika nekog podruja STOPA PREVALENCIJE (proirenost) = ukupan broj bolesnika od neke bolesti na odreenom broju stanovnika nekog podruja MORTALITET = broj svih umrlih osoba na nekom podruju na 1 000 stanovnika tog podruja u jednoj kalendarskoj godini SPECIFINI MORTALITET MORTALITET DOJENADI = broj umrle djece do navrene 1 godine starosti na 1 000 ivoroenih u jednoj kalendarskoj godini na odreenom podruju pokazatelj razvijenosti zdravstvene zatite PERINATALNI MORTALITET = broj mrtvoroene djece zbrojen s brojem ivoroene djece, ali umrle do 7. dana ivota na 1000 ukupno roene djece (mrtvoroena + ivoroena) na odreenom podruju u odreenoj godini pokazatelj zdravstvenog stanja ploda i trudnoe

NEONATALNI MORTALITET = broj djece umrle prije navrenih 28 dana ivota na 1000 ivoroene djece na odreenom podruju u odreenoj godini POSTNEONATALNI MORTALITET = broj djece umrle u dobi od navrenih 28, a prije navrenih 365 dana ivota na 1000 ivoroene djece na odreenom podruju u odreenoj godini LETALITET = broj umrlih na 100 oboljelih od neke bolesti MEUNARODNA KLASIFIKACIJA BOLESTI, OZLJEDA I UZROKA SMRTI 17 poglavlja, sva patoloka stanja izraena brojevima 000 do 999 (X revizija)

PROFESIONALNE BOLESTI = patoloka stanja nastala u neposrednoj vezi s redovitim zanimanjem bolesnika nastaju djelovanjem specifine nokse (plua fibroza silicij, karcinom mokranog mjehura anilinske boje, hepatitis zdravstveni radnici) KOLEKTIVNI IMUNITET imune osobe mogu u nekoj populaciji zatititi i one neimune kolektivni imunitet postoji ako je cijepljen dovoljan broj osoba 90 % (za morbile 95 %) / kod tetanusa nemogue postii kolektivni imunitet GRANICA GUSTOE = udio neimunih koji je potreban da bi se bolest mogla iriti (svaka epidemija zaraznih bolesti ograniena je u svom irenju granicom gustoe epidemija sama sebe gasi, jer je broj osjetljivih time to su preboljeli bolest smanjen, pa se infekcija nema na koga dalje iriti mehanizam samoregulacije epidemije) VRSTE ANALITIKIH ISTRAIVANJA - epidemioloko istraivanje: deskriptivno analitiko - prema smjeru promatranja epidemioloka istraivanja moemo podijeliti na: retrospektivno (cross sectional, case control) mjeri prevalenciju Framinghamska studija) prospektivno (kohortno, longitudinalno) mjeri incidenciju incidencija = broj novih bolesnika od neke bolesti prevalencija = ukupan broj bolesnika od neke bolesti RETROSPEKTIVNA ISTRAIVANJA - koriste zapaanja i informacije prikupljene u prolosti - ovamo pripadaju: studije prevalencije case control studije PROSPEKTIVNA ISTRAIVANJA - koriste zapaanja i informacije koje se sabiru poetkom istraivanja - longitudinalno ili kohortno istraivanje RELATIVNI I PRIPISIVI RIZIK apsolutni rizik = incidencija (broj novooboljelih u odreenom vremenu) relativni rizik = omjer apsolutnog rizika meu izloenima i apsolutnog rizika meu neizloenima, tj. pokazuje koliko je puta vei rizik u izloenoj skupini pripisivi (atributivni) rizik = razlika apsolutnog rizika meu izloenima i apsolutnog rizika meu neizloenima, tj. pokazuje za koliko je vei rizik u izloenoj skupini odds ratio (rizik ukrienog umnoka) slui za procjenu relativnog rizika u retrospektivnim studijama INTRAHOSPITALNE INFEKCIJE = infekcija koju bolesnik zaradi na bolnikom odjelu - javlja se u 5-10 % hospitaliziranih 5

(npr.

oko 3 % ih zavrava letalno uzroci: nedovoljna asepsa, antisepsa, sterilizacija, prenatrpanost bolesnika, manjak osoblja, neprovoenje aseptikih postupaka, zloupotreba antibiotika, uzronici bolnikih infekcija su virulentniji i rezistentniji na terapiju

PREVENCIJA ZARAZNIH BOLESTI primarna (profilaktike mjere) stalno se provodi ope mjere (higijensko-sanitarni postupci) 1. opskrba pitkom vodom 2. higijenska dispozicija fekalija i otpada 3. nadzor nad smjetajem i boravkom osoba u zajednikim prostorijama 4. nadzor nad istoom javnih povrina 5. nadzor nad prodajom svjeeg mesa 6. nadzor nad proizvodnjom i skladitenjem proizvoda 7. zdravstveni odgoj specifini (epidemioloki) postupci 1. mjere prema kliconoama 2. obavezna cijepljenja 3. mjere zatite graana koje se provode na granici (karantena) sekundarna (protuepidemijske mjere) provodi se tek onda kad se pojavi bolest epidemioloki terenski izvid epidemioloko ispitivanje (anketiranje) MJERE PREMA KLICONOAMA - provode se uglavnom u kroninih kliconoa trbuni tifus (salmonela, igela), paratifus A i B hepatitis B, AIDS - u akutnih kliconoa samo kod streptokoknih, stafilokoknih i meningokoknih bolesti (kliconoe se otkrivaju brisom drijela) potrebno je dobiti uzastopno 2 negativna nalaza da bi netko prestao biti kliconoa - kod pojave kliconotva u djejim ustanovama ili bolnicama obavezno se primjenjuje kemoprofilaksa - sulfonamidi - mjere prema kliconoama: otkrivanje kliconoa - provodi se meu osobama koje su preboljele neku od nabrojanih bolesti ili rade sa hranom ili vodom ili pak rade u vrtiima ili kolama (kod osoba koje rade u proizvodnji hrane pregledi se obavljaju prije stupanja u radni odnos i svakih 6 mjeseci; kod osoba koje rade u kolama i vrtiima pregledi se obavljaju prije stupanja u radni odnos i svakih godinu dana) - kod trbunog tifusa i paratifusa vri se pregled stolice i mokrae u 3 navrata i to: 7 dana nakon prestanka lijeenja, 24 sata nakon toga i ponovno nakon 24 sata (ako su sva 3 uzorka negativna, ponovni pregled je nakon 6 mjeseci) - kod dizenterinog otrovanja hranom vri se pregled stolice u 3 navrata i to 3 dana uzastopno nakon prestanka klinikih znakova bolesti - kod hepatitisa i AIDS-a vre se jednokratni pregledi krvi nakon prestanka klinikih znakova bolesti evidencija i prijava (karton kliconoe) kontrola kliconoa

kod trbunog tifusa i paratifusa vri se kontrola jedanput mjeseno u tijeku prve godine dok 3 uzastopna nalaza ne budu negativna (ako se ne uspiju dobiti 3 uzastopna nalaza u godinu dana, osoba se proglaava kroninim kliconoom da bi prestala biti kronini kliconoa, potrebno je dobiti 6 uzastopno negativnih nalaza, s tim da se pregledi obavljaju svakih mjesec dana) - kod dizeneterinog otrovanja hranom vri se kontrola 5. dana nakon utvrivanja kliconotva uzimaju se 2 stolice u razmaku 24 sata ako je nalaz pozitivan pregled stolice vri se nakon 14 dana, te ponovno svaka 3 mjeseca dok se ne dobije negativan nalaz - kod hepatitisa i AIDS-a vre se kontrolni pregledi svakih 6 mjeseci (prestaje se sa kontrolnim pregledima nakon dobivanja 2 uzastopno negativna nalaza) KLICONOTVO OD TRBUNOG TIFUSA, POSTUPAK - provodi se u osoba koje su preboljele trbuni tifus - vri se pregled stolice i mokrae u 3 navrata i to: 7 dana nakon prestanka lijeenja 24 sata nakon toga 24 sata nakon toga - ako je nalaz pozitivan, potrebna je prijava i evidencija takvih osoba na tkz. karton kliconoa i prijava epidemiolokom odjelu Zavoda za zatitu zdravlja RH - kontrola pozitivnih kliconoa vri se jedanput mjeseno u tijeku prve godine dok 3 uzastopna nalaza ne budu negativna vri se bakterioloki pregled stolice i mokrae - ako 3 uzastopna pregleda stolice i mokrae budu negativna, a k tome i pregled ui (vri se istodobno s treim negativnim nalazom), takvu osobu brie se iz popisa kliconotva - ako se u godinu dana ne uspiju dobiti 3 uzastopna nalaza, osoba se proglaava kroninim kliconoom otada se kontrola vri jedanput godinje, a da bi takva osoba prestala biti kronini kliconoa, potrebno je dobiti 6 uzastopno negativnih nalaza mokrae i stolice i jedan negativan nalaz ui, s tim da se pregledi obavljaju svakih mjesec dana KARANTENA - spada u mjere zatite stanovnitva koje se provode na granici - naziv dolazi od talijanske rijei quartana to znai 40, jer su Dubrovani jo 1377. godine 40 dana drali novopridole brodove u luci u tkz. karantenskom lazaretu - prema pravilniku u roku 24 sata treba prijaviti: KUGA, KOLERA, UTA GROZNICA - zdravstvenom pregledu u roku 7 dana moraju se podvrgnuti: ENDEMSKA MALARIJA - zdravstveni nadzor vri se 5. dana kod kolere, 6. dana kod kuge, 14. dana kod hemoraginih groznica PROTUEPIDEMIJSKE MJERE = mjere sekundarne prevencije zaraznih bolesti epidemioloki terenski izvid epidemioloko ispitivanje (anketiranje) potraga za tipini i atipinim bolesnicima, otkrivanje zaraenih uzimanjem uzoraka stolice, krvi i briseva protuepidemijske mjere mogu biti usmjerene: prema izvoru zaraze rano postavljanje dijagnoze izolacija i lijeenje evidencija i prijava

 dezinfekcija (unitavanje patogenih mikroorganizama na tijelu), dezinsekcija (unitavanje insekata koji prenose bolest pjegavac, povratna groznica, kuga, Brillova bolest, malarija), deratizacija (unitavanje takora kod kuge i leptospiroze) prema putovima irenja (pranje ruku, izbjegavanje kontakata, provjera vode, hrane, lankonoaca) prema osobama koje su u posebnom riziku da obole karantena (ogranienje slobode kretanja) zdravstveni nadzor (jedanput dnevno, kroz najdue vrijeme inkubacije) seroprofilaksa i imunoprofilaksa (bjesnoa, tetanus, hepatitis) kemoprofilaksa kolera tetraciklini u tijeku 3 dana od izloenosti TBC izoniazid ako je tuberkulinski test promjera > 6 mm malarija kinoloni 7 dana prije, za vrijeme boravka i 6 tjedana nakon povratka streptokokne bolesti bacilarna dizenterija - tetraciklini PREVENCIJA KRONINIH NEZARAZNIH BOLESTI primarna ope mjere odgovarajua prehrana, odmor, rekreacija, zdravstveni odgoj specifine mjere uklanjanje rizinih imbenika sekundarna otkrivanje bolesti u njenom ranom stadiju (skrining) tercijarna lijeenje bolesti (fizioterapija, rehabilitacija) SKRINING = otkrivanje bolesti u rano stadiju, kada jo nema vidljivih znakova bolesti,. ali postoji patoloki proces (npr. mjerenje tlaka, GUK, Papa test, sistematski pregledi vida, sluha) test mora biti brz, jednostavan, nekodljiv i jeftin VALIDNOST = tonost mjerenja odreene pojave ili promjene (identifikacija to vie bolesnih i proglaenje bolesnim to manje zdravih) ukljuuje 2 komponente: osjetljivost i specifinost (obrnuto proporcionalne) OSJETLJIVOST = sposobnost postupka da tono identificira jedinice promatranja s traenim obiljejem proporcija vjerojatno bolesnih meu zdravima SPECIFINOST = sposobnost postupka da tono identificira jedinice promatranja bez traenog obiljeja proporcija vjerojatno bolesnih meu oboljelim POUZDANOST pokazuje u kojem opsegu skrining daje identian rezultat kod ponovljenog testiranja istih osoba

ZDRAVSTENI NADZOR = postupak sekundarne prevencije kod akutnih zaraznih bolesti prema ugroenoj populaciji i kontaktima s njima sastoji se u tome da se takve osobe svakodnevno javljaju u zdravstvenu ustanovu kako bi se na vrijeme uoila eventualna pojava bolesti u njih EPIDEMIOLOGIJA KARDIOVASKULARNIH BOLESTI - najei uzrok smrti u industrijskim razvijenim zemljama - u RH godinje umre preko 4000 osoba od koronarne bolesti - 1979. u Zagrebu osnovan registar za AIM - 2/3 oboljelih su mukarci, 1/3 su ene - letalitet u ena vei - 2/3 umire prije hospitalizacije EPIDEMIOLOGIJA MALIGNIH NEOPLAZMI - svaki 3. stanovnik Europe obolijeva od raka - 2. uzrok smrti - u Hrvatskoj u mukaraca najee lokalizacije raka su plua, prostata, eludac, rektum i kolon, a u ena dojka, kolon, rektum, tijelo maternice, te plua

!!! REGISTRI = ureaji za poimenino, viegodinje, tj. doivotno praenje osoba s odreenim oteenjem zdravlja - razlikujemo: a) populacijski (dravninacionalni: psihoze, rak, samoubojstva, DM, ovisnici o psihoaktivnim drogama, AIDS, tuberkuloza, legionarska bolest, profesionalne bolesti, regionalni, lokalni AIM: Zagreb, nesree: Koprivnica) b) institucijski - potekoe: organizacija i prikupljanje podataka tonost podataka financiranje - zato? pregled klinikih i demografskih aspekata bolesti, uvid u lijeenje bolesti, brzo i efikasno prikupljanje podataka, usporedba lijeenja, izvor podataka, procjena smrtnosti - izvori podataka : podaci o umrlima / Dravni statistiki zavod, Sluba mrtvozorstva, Zavod za sudsku medicinu prijava iz bolnice za otputene bolesnike : Bolesniko statistiki listi / bolnice izvanbolnika prijava bolesti / Domovi zdravlja kopije histoloko citolokog nalaza DESET STEPENICA PRIMARNE PREVENCIJE MALIGNIH NEOPLAZMI 1. suzbijanje aktivnog i pasivnog puenja 2. ispravna prehrana bez suvika energetskih tvari 3. kontrola zagaenosti hrane 4. suzbijanje prekomjernog uivanja alkohola 5. kontrola kancerogenih noksi i procesa 6. kontrola ionizirajueg zraenja 7. kontrola virusnih oboljenja 8. suzbijanje venerinih bolesti 9. zabrana kancerogenih lijekova 10. genetski faktori rasta

mjere frekvencije incidencija (identifikacija rizinih faktora) stopa incidencije = broj novooboljelih / broj osoba x vrijeme praenja rizik incidencije = broj novooboljelih / broj osoba prevalencija (planiranje zdravstvene slube) = broj oboljelih / broj stanovnika (zdravi + bolesni) mjere povezanosti mjere odnosa RR = incidencija izloenih / incidencija neizloeni OR mjere razlike PR = incidencija izloeni incidencija neizloeni mjere potencijalnog uinka

10

11