Odgovorni stručni urednik: Popis suradnika u prijevodu i

Kuzman Ražnjević, dipl. ing. preradbi ovog 10. hrvatskog

izdanja:
Nakladnik:
Prof. dr. sc. Ivo Alfirević Mr.
»Axiom«, d.o.o., Zagreb
sc. Šimun Andrić Prof. dr. sc.
Jezicni savjetnik: Zdravko Doliner Prof. dr. sc.
Josip Živković Mladen Franz Prof. dr. sc.
Antun Galović Prof. dr. sc.
Tehnički urednik: Janez Indof Prof. dr. sc. Vinko
Slavko Vlahov Ivušić Prof. dr. sc. Franjo
Kovačiček Mr. sc. Damir
Kompjutorski slog: Markučič Prof. dr. sc. Milan
»Denona«, d.o.o., Zagreb Opalić Prof. dr. sc. Boris
Pavković Prof. dr. sc. Miroslav
Pečornik Dipl. ing. Kuzman
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i sveučilišna knjižnica, Zagreb Ražnjević Prof. dr. sc. Branko
UDK62K035) Somek Prof. dr. sc. Mladen
Stupnišek
KRAUT, Bojan
Krautov strojarski priručnik /
[odgovorni urednik: Kuzman Ražnjević;
suradnici Ivo Alfirević ... et al.L - 10.
hrvatsko izd. - Zagreb: Axiom, 1997. -
XVI, 768 str. : graf. prikazi; 15 cm
Izv. stv. nasl.: Krautov strojniški pri-
ročnik. - Bibliografija: str. 740. - Kazalo.
ISBN 953-97119-1-6

971121031

Tisak: »Kratis«,
Zagreb

Tisak dovršen: u studenom 1997.

© B. Kraut, 1954. (slovenskog izvornika) ©

AXIOM d.o.o., 1997. (hrvatskog izdanja)

ISBN 953-97119-1-6

Objavljivanje ovog djela novčano je potpomoglo Ministarstvo znanosti i

tehnologije Republike Hrvatske.
 PREDGOVOR

Ovo deseto hrvatsko izdanje Krautova strojarskogpriručnika doživjelo

je najveće promjene i preradbu u odnosu na sva prethodna hrvatska i
slovenska izdanja. Budući da je ova knjiga s mnoštvom brojčanih i ta-
bličnih podataka, naročita pozornost posvećena je glavama tablica kako bi
se otklonila dvojba pri očitavanju određenih brojčanih podataka.
Osim toga, u ovom izdanju uvedene su hrvatske norme i njihove
oznake (HRN), što će povećati i proširiti interes za ovim dobrim i nadasve
korisnim djelom, tim više što je ovo prva i, za sada, jedina knjiga iz ovog
područja znanosti, u kojoj su svi tablični brojčani i ostali relevantni
podatci iskazani hrvatskim normama i njihovim oznakama (HRN).
Nazivi i znakovi fizikalnih veličina i mjernih jedinica usklađeni su s
najnovijim nazivima i znakovima svjetskih normi i hrvatskim nazivljem.
Ova knjiga pokriva područje strojarstva u potpunosti. Namijenjena je
profesorima, strojarskim inžinjerima, studentima, tehničarima, đacima
tehničkih škola i strojarskim steručnjacima u praksi. Rabe je i električari,
kemičari, građevinari i arhitekti. Sadržaj gradiva za tako različite stup-
njeve znanja i školovanja velika je prednost i rijetkost ovog djela.
Cinjenica da je ovo djelo, do sada 12 slovenskih i 9 hrvatskih izdanja i
4 reprintna izdanja, ukupno 25 izdanja, tiskano u nakladi preko 300 000
primjeraka, dovoljno govori o njegovoj vrijednosti.
Toplo se zahvaljujem svima onima koji su neposredno ili posredno
sudjelovali na pripremi i izdavanju ovog djela.
Zahvaljujem Ministarstvu znanosti i tehnologije Republike Hrvatske
koje je novčano potpomoglo ovo izdanje.
U nadi da će i ovo novo izdanje biti dobro primljeno, unaprijed zahva-
ljujem čitateljima na korisnim napomenama i upozorenjima na možebitne
pogrješke.
Odgovorni i stručni urednik
Kuzman Ražnjević

III
 SADRZAJ
PRVI DIO
MATEMATIKA .......................................................................................................................... 1
Matematički znakovi ........................................................................................... 1
Kompleksni brojevi .............................................................................................. 2
RAČUNANJE S POTENCIJAMAI KORIJENIMA ..................................................... 3
APSOLUTNAISREDNJAVRIJEDNOST.................................................................. 4
BINOMNE FORMULE............................................................................................... 4
KOMBINATORIKA.................................................................................................... 5
NIZOVIIREDOVI - Aritmetički niz - Geometrijski niz ........................................ 6
Važniji redovi ...................................................................................................... 7
Kamatno-kamatni račun ...................................................................................... 8
DETERMINANTS ..................................................................................................... 8
Svojstva determinanata........................................................................................ 9
MATRICE................................................................................................................... 10
SUSTAVI LINEARNIH JEDNADŽBI......................................................................... 11
LOGARITMI .............................................................................................................. 12
Računanje s logaritmima - Dekadni (Briggsovi) logaritmi ................................... 13
Prirodni logaritmi ................................................................................................ 14
TRIGONOMETRIJSKE FUNKCIJE ......................................................................... 14
Osnovni odnosi među trigonometrijskim funkcijama ........................................... 15
Izračunavanje stranica i kutova trokuta ............................................................... 16
LIKOVII TIJELA - Površine i opsezi likova ............................................................ 18
Oplošja i obujmovi tijela ....................................................................................... 20
ALGEBARSKE JEDNADŽBE ................................................................................... 22
Jednadžba n-tog stupnja - Jednadžba drugog stupnja - Jednadžba višeg stupnja .. 22
TRANSCENDENTNE JEDNADŽBE ......................................................................... 23
Eksponencijalne jednadžbe - Logaritamske jednadžbe ...................................... 23
Trigonometrijske jednadžbe ................................................................................. 23
Numeričko rješavanje jednadžbi........................................................................... 24
NEJEDNADŽBE ....................................................................................................... 24
VEKTORI................................................................................................................... 25
Zbrajanje i oduzimanje vektora - Množenje vektora ........................................... 26
ANALITIČKA GEOMETRIJA - Pravac - Krivulje potencija .................................. 30
Čunjosječnice ....................................................................................................... 31
Cikloide ................................................................................................................ 32
FUNKCIJE- Elementarnefunkcije .......................................................................... 33
Eksponencijalna i logaritamska funkcija .............................................................. 34
Trigonometrijske funkcije - Pomaknuta sinusoida............................................... 34
Ciklometričke funkcije - Hiperbolne funkcije ..................................................... 35
DERIVACIJA FUNKCIJE - Diferencijal funkcije - Derivacije višeg reda ................. 36
Derivacija parametarski zadane funkcije ............................................................. 37
Geometrijsko značenje derivacije funkcije - Parcijalna derivacija ........................ 37
INTEGRAL - Neodređeni integral ........................................................................... 38
Određeni integral.................................................................................................. 39
Numerička integracija .......................................................................................... 40
- Višestruki integrali .............................................................................................. 41
DIFERENCIJALNE JEDNADŽBE ............................................................................. 42
Derivacija i integracija vektorskih funkcija - Krivulje u prostoru............ '. ............ 44
Skalarna i vektorska polja..................................................................................... 46
LAPLACEOVA TRANSFORMACIJA ............................. 48
STATISTIKA - Statistička vjerojatnost - Statistički prosjek ................................... 49
Razdioba učestalosti ............................................................................................. 50
Regresija i korelacija - Pogrješke mjerenja ......................................................... 52
FIZIKALNE VELIČINE I MJERNE JEDINICE ................................................... 53
Fizikalne veličine.................................................................................................. 53
Dimenzije fizikalnih veličina................................................................................. 54
Mjerne jedinice i brojčane vrijednosti - Nazivi i znakovi mjernih jedinica............ 56
Medunarodni sustav jedinica (SI) ......................................................................... 58
Decimalne mjerne jedinice .................................................................................... 62
Zakonite iznimno dopuštene mjerne jedinice izvan sustava SI ............................. 64
Tehnički sustav mjernih jedinica (TS) ................................................................. 67
Angloamerički sustavi mjernih jedinica................................................................ 68
Fizikalne veličine i jedinice Medunarodnog sustava (SI)......................................... 69
Veličine i jedinice SI elektromagnetizma .............................................................. 77
NEKE ZAKONITE I SI MJERNE JEDINICE - Geometrijske veličine ....................... 82
Vremenske veličine ............................................................................................. 83
Masene veličine .................................................................................................... 85
Protočne veličine - Veličine sile .......................................................................... 86
Energetske veličine - Toplinske veličine ............................................................ 88
Molarne veličine .................................................................................................. 90
Veličine zračenja - Električne veličine ................................................................ 91
Svjetlosne veličine ................................................................................................ 93
Odnosi između nekih starijih jedinica, različitih sustava i jedinica SI..................... 94
Baumova areometarska ljestvica - Beaufortova ljestvica jakosti vjetra................. 100
Potresi ................................................................................................................. 101
TVARI ...................................................................................................................... 102
SASTAVTVARI ......................................................................................................... 102
Kemijski elementi ............................................................................................... 103
Periodni sustav elemenata ................................................................................... 106
Svojstva elemenata............................................................................................... 107
KEMIJSKI SPOJEVI - Kemijske veze - Kemijske reakcije ..................................... 109
Hidridi'. ............................................................................................................... 110
Oksidi .................................................................................................................. 111
Karbidi - Nitridi ................................................................................................ 112
Sulfidi - Fosfidi ................................................................................................. 113
Kiseline i baze...................................................................................................... 114
Vrijednosti pH ...................................................................................................... 115
Soli ....................................................................................................................... 116
Organski spojevi.................................................................................................... 119
Polimeri ............................................................................................................... 123
Pregled tvari ........................................................................................................ 124
MEHANIKA .............................................................................................................. 125
Tehničke kovine i spojevi ..................................................................................... 125
Kutovi prirodnog nasipa ...................................................................................... 127
STATIKA - Sila ....................................................................................................... 128
Statički moment sile ............................................................................................. 130
Ravnoteža sila....................................................................................................... 131
Nosači .................................................................................................................. 132
Statika užeta ....................................................................................................... 133
TEŽIŠTA - Težišta homogenih krivulja .................................................................... 133

VI
 Težišta likova ...................................................................................................... 134
Težišta tijela ........................................................................................................ 135
TRENJE .................................................................................................................... 136
ČVRSTOĆA - Naprezanja......................................................................................... 139
Geometrijske karakteristike presjeka .................................................................. 140
Vlak i tlak - Savijanje ........................................................................................ 141
Smik (odrez) - Uvijanje (torzija) ........................................................................ 144
Izvijanje .............................................................................................................. 148
Faktor izvijanja.................................................................................................... 149
Složena opterećenja.............................................................................................. 150
DINAMIKA - Kinematika ......................................................................................... 152
Kinetika................................................................................................................ 154
Moment tromosti .................................................................................................. 157
Centrifugalna sila - Sudar ................................................................................. 159
Titranje ................................................................................................................ 160
HIDROMEHANIKA ............................................................................................... , 162
Viskoznost ........................................................................................................... 162
HIDROSTATIKA - Hidrostatički tlak ...................................................................... 162
Atmosfersko stanje ............................................................................................... 164
HIDRODINAMIKA - Jednadžba kontinuiteta - Bernoullijeva jednadžba................. 165
Sila mlaza na plohu ............................................................................................. 166
Brzina istjecanja - Količina istjecanja.................................................................. 167
Protok - Zakoni sličnosti strujanja .................................................................... 168
Otpori strujanja u cijevima i armaturama ............................................................ 169
Promjene presjeka ............................................................................................... 174
Otpori gibanja u fluidu ........................................................................................ 175
HIDRAULIČNI STROJEVI .................................................................................... 177
Dobavna visina .................................................................................................... 177
Dopuštena usisna visina ...................................................................................... 178
Stapne sisaljke ..................................................................................................... 179
Turbopumpe ........................................................................................................ 180
Ventilatori ........................................................................................................... 182
VODNE TURBINE - Vodnasnaga - Korisnipad ................................................... 183
Snaga turbine....................................................................................................... 184
Brzohodnost turbina ............................................................................................ 185
TOPLINA.................................................................................................................. 187
Specifični toplinski kapacitet - Entalpija - Toplinska rastezljivost (dilatacija) .... 187
OSNOVNI ZAKON TERMODINAMIKE .................................................................... 190
Prvi glavni zakon termodinamike - Drugi glavni zakon termodinamike ............ 190
Promjene stanja tvari - Kružni procesi .............................................................. 191
IDEALNI PLINOVI.................................................................................................... 192
Toplinska svojstva nekih plinova.......................................................................... 193
Povrative promjene stanja plinova ....................................................................... 195
Prigušivanje ........................................................................................................ 196
Smjese idealnih plinova - Zrak........................................................................... 197
PARE - Zasićena para - Pregrijana para ................................................................. 198
Zrak (toplinska svojstva) ...................................................................................... 199
Mollierov h,s dijagram za vodenu paru ................................................................. 200
Toplinska svojstva vrele kapljevine i suhozasićene pare {tablice) ......................... 202
Toplinska svojstva pothlađene vode i pregrijane vodene pare (tablice).................... 205
Vrela kapljevina i suhozasićena para rashladnih tvari (tablice) ........................... 218

VII
 Promjene stanja pare ........................................................................................... 230
SMJESE PLINOVAI PARA - Smjesa zraka i vodene pare (vlažan zrak) .................. 231
Toplinska svojstva suhog i zasićenog vlažnog zraka (tablica) ................................. 232
Mollierov h,x dijagram za vlažni zrak ................................................................... 233
Promjene stanja vlažnog zraka ............................................................................. 234
STRUJANJE PLINOVA I PARA - Brzina istjecanja .................................................. 235
Istjecanje iz sapnica - Prigušivanje..................................................................... 236
IZGARANJE - Potreba kisika odnosno zraka - Količina dimnih plinova.................. 237
Ogrjevne vrijednosti ............................................................................................ 238
Sastav dimnih plinova - Entalpija dimnih plinova ............................................ 239
Adijabatska temperatura izgaranja - Kontrola izgaranja ................................... 240
Goriva ................................................................................................................. 241
PRIJENOS TOPLINE - Toplinsko provodenje - Prijelaz topline ............................ 243
Toplinska svojstva tvari ....................................................................................... 245
Toplinsko zračenje (isijavanje) ............................................................................. 251
Prolaz topline ...................................................................................................... 253
Tehnički izmjenjivači topline................................................................................ 254
TOPLINSKI UREĐAJII STROJEVI .................................................................... 255
PARNI KOTLOVI - Ložišta ..................................................................................... 256
Izmjenjivač topline .............................................................................................. 257
Kapacitet (snaga) parnog kotla - Stupanj djelovanja (energetski) parnog kotla .. 258
Energija pare - Napojne pumpe .......................................................................... 259
RADNA SPOSOBNOST PARE - Raspoloživi pad entalpije........................................ 260
PARNI STROJEVI ..................................................................................................... 261
Stapni parni strojevi ........................................................................................... 262
Parne turbine ..................................................................................................... 263
KONDENZACIJA ...................................................................................................... 265
PARNA POSTROJENJA - Kondenzacijska parna postrojenja................................... 266
Regenerativno grijanje napojne vode .................................................................... 269
Medupregrijavanje .............................................................................................. 270
Proizvodnja električne i toplinske energije (toplane) ............................................ 271
MOTORI S UNUTARNJIM IZGARANJEM - Sustavi Otto i Diesel .......................... 272
Četverotaktni i dvotaktni motori .......................................................................... 273
Ekonomičnost rnotora s unutarnjim izgaranjem ................................................... 274
KOMPRESORI - Promjene stanja plina pri kompresiji ............................................ 276
Višestupanjska kompresija - Stapni kompresori .................................................. 278
Turbokompresori.................................................................................................. 280
PLINSKE TURBINE .................................................................................................. 280
Mlazni (reaktivni) motori...................................................................................... 283
TOPLINSKE PUMPE................................................................................................. 283
Apsorpcijske toplinske pumpe .............................................................................. 284
Rashladne smjese.................................................................................................. 285
KLIMATIZACIJAI SUŠENJE - Klimatizacija........................................................... 287
ELEKTROTEHNIKA................................................................................................ 289
Simboli ................................................................................................................ 289
ISTOSMJERNA STRUJA .......................................................................................... 290
Ohmovzakon - Kirchhoffovi zakoni - Snaga i rad istosmjerne struje ............... 290
Spajanje djelatnih (omskih) otpora ........................................................................ 292
Mjerenje temperature otporom - Termonaponi.................................................... 293
Faradayevi zakoni ................................................................................................ 295
MAGNETNOIELEKTRIČNO POLJE - Magnetno polje - Gustoća magnetnog toka . 296
Nosivost magneta - Induktivnost........................................................................ 297

VIII
 Električno polje ................................................................................................... 298
Kapacitet - Vodič električne struje u magnetnom polju ..................................... 299
IZMJENIČNA STRUJA - Otpor za izmjeničnu struju ............................................... 300
Jednofazni sustav - Trofazni sustav - Transformacija izmjenične struje ........ 301
ELEKTRIČNO GRIJANJE - Jouleova toplina.......................................................... 302
Proračun peći ...................................................................................................... 303
ELEKTRIČNA RASVJETA ....................................................................................... 304
ELEKTROMOTORI - Motori istosmjerne struje - Motori izmjenične struje............ 305
Snaga elektromotora - Izbor elektromotora........................................................ 307
ELEKTRIČNIVODOVI NISKOG NAPONA - Padnapona ...................................... 308
Zaštita vodova - Zaštitne mjere u niskonaponskim postrojenjima ...................... 309
ELEKTRIČNA OPREMA MOTORNIH VOZILA - Pokretač ...................................... 311
Generator i regulator - Uređaj za paljenje ......................................................... 312
Akumulatori......................................................................................................... 313
ELEKTRONIKA - Električni ventili......................................................................... 314
Diode ................................................................................................................... 315
Ispravljači ............................................................................................................ 316
Tranzistori........................................................................................................... 318
Osnovni tranzistorski spojevi - Tranzistori ......................................................... 319
MJERENJE ELEKTRIČNIH VELIČINA - Električna mjerila ................................ 320

OPTIKAIAKUSTIKA ........................................................................................... 322

Svjetlost............................................................................................................... 322
Zvuk,buka........................................................................................................... 323

UPRAVLJANJE REGULACIJA AUTOMATIZACIJA........................................ 328

REGULACIJSKI ČLANOVI ....................................................................................... 328
Vremenski odzivi ................................................................................................. 329
Spajanje regulacijski članova ............................................................................... 331
Mjerenje veličina .................................................................................................. 332
Regulacijska petlja ............................................................................................... 333
Regulacijski uredaj ............................................................................................... 334
Regulatori............................................................................................................. 335
ELEKTRONIČKA OBRADBA PODATAKA ........................ 338
Načelo analogne tehnike....................................................................................... 339
Načelo digitalne tehnike ...................................................................................... 340
Kodiranje digitalnih podataka .............................................................................. 342
Logičko zaključivanje............................................................................................ 343
Pohranjivanje podataka........................................................................................ 344
Aparaturna oprema .............................................................................................. 345
Programska oprema ............................................................................................ 346
Programski jezici ................................................................................................. 349
Procesna računala ................................................................................................ 350
Pomoć računala .................................................................................................... 351

DRUGIDIO
ISPITIVANJE TVARI.............................................................................................. 353
Ispitivanje mehaničkih svojstava - Vlačno ispitivanje ........................................ 354
Ispitivanje savijanjem - Tlačno ispitivanje .......................................................... 357
Ispitivanje žica uvijanjem - Ispitivanje žica izmjeničnim pregibanjem ................ 358
Ispitivanje žica navijanjem ................................................................................... 358
Ispitivanje udarom po Charpyju .......................................................................... 359

IX
ISPITIVANJE TRAJNE ČVRSTOĆE ......................................................................... 360
Ispitivanje statičke izdržljivosti - Ispitivanje dinamičke izdržljivosti ................. 360
ISPITIVANJE KOVINSKE TVRDOĆE - Ispitivanje tvrdoće po Brinellu .................. 362
Ispitivanje tvrdoće po Vickersu ............................................................................ 366
Ispitivanje tvrdoće kovina po Rockwellu............................................................... 369
Ispitivanje tvrdoće polimernih tvari ..................................................................... 374
Određivanje temperature omekšavanja plastomera .............................................. 375
NERAZORNAISPITIVANJA TVARI ......................................................................... 376
Ispitivanje rendgenskim zrakama - Ispitivanje gama-zrakama ............................ 377
Penetrantsko ispitivanje ............................................................. ,....................... 378
ISPITIVANJE SASTAVA TVARI - Kemijska analiza - Spektralna analiza ........... 378
Ispitivanje iskrenjem pri brušenju ...................................................................... 379
Metalografski pregledi.......................................................................................... 380
KOVINSKE TVARI ................................................................................................. 382
Kristalna struktura kovina .................................................................................. 382
Slitine (legure) .................................................................................................... 383
ŽELJEZO I NJEGOVE SLITINE - Čisto željezo - Tehničko željezo ...................... 384
Sustav željezo-ugljik ............................................................................................ 385
Utjecaj elemenata na strukturu čelika ................................................................. 389
Struktura čelika .................................................................................................. 391
TOPLINSKA OBRADBA ČELIKA - Žarenje čelika................................................... 392
Kaljenje čelika ..................................................................................................... 393
Opće upute za toplinsku obradbu čelika ............................................................... 396
ŽELJEZNI LIJEVOVI - Sivi lijev.............................................................................. 398
Nodularni lijev ..................................................................................................... 399
Austenitni sivi lijev .............................................................................................. 400
Tvrdi lijev - Legirani sivi lijev ............................................................................. 402
Temperirani lijev .................................................................................................. 403
Mikrostrukture lijevova ........................................................................................ 405
VRSTEČELIKA - Razdiobačelika ............................................................................ 406
Opći konstrukcijski čelici ..................................................................................... 407
Hladno vučeni neiegirani čelik .............................................................................. 409
Meki čelik za hladno preoblikovanje ..................................................................... 410
Čelici za tlačne spremnike .................................................................................... 411
Čelici za nitriranje ............................................................................................... 414
Čelici za cementiranje .......................................................................................... 415
Čelici za poboljšavanje.......................................................................................... 417
Čelici za obradbu na automatima ......................................................................... 421
Čelici za opruge .................................................................................................... 423
Čelici za ventile .................................................................................................... 424
Nehrđajući čelici ................................................................................................... 425
Nehrđajući čelici za precipitacijsko očvršćivanje .................................................. 427
ALATNI ČELICI - Neiegirani alatni čelici................................................................ 428
Legirani alatni čelici ............................................................................................ 429
Brzorezni čelici ..................................................................................................... 431
ČELIČNI LIJEV - Čelični lijev otporan povišenim temperaturama ......................... 432
Nehrđajući čelični lijev ........................................................................................ 433
OZNAKEČELIKA ..................................................................................................... 435
TVRDEKOVINE - Sinterirane tvrde kovine ............................................................. 441
Keramika - Cermeti - Kubično kristalizirani borni nitrid ................................ 444
Dijamant - Prevučene rezne tvari ...................................................................... 444
LAKEKOVINE - Aluminij ...................................................................................... 446
 Aluminijske slitine .............................................................................................. 447
Magnezijske slitine............................................................................................... 452
BAKARI BAKRENE SLITINE - Bakar ................................................................... 454
Bakrene slitine za gnječenje.................................................................................. 455
Bakrene slitine za lijevanje .................................................................................. 459
NIKAL I NIKLENE SLITINE - Čisti nikal............................................................... 463
Niklene slitine za lijevanje ................................................................................... 464
Niklene slitine za gnječenje .................................................................................. 465
CINKI CINČANE SLITINE - Čisti cink - Cinčane slitine za lijevanje .................. 466
OLOVO I OLOVNE SLITINE .................................................................................... 467
Čisto olovo - Slitine olova s kositrom i antimonom ............................................. 467
Slitine za obloge električnih kabela - Slitine olova s antimonom.......................... 467
Kositrene i olovne slitine za ležaje ....................................................................... 468
LEMOVI - Tvrdilemovi - Mekilemovi .................................................................. 469
Srebrni lemovi - Lemovi za aluminij .................................................................. 470
POSEBNE SLITINE ZA ELEKTROTEHNIKU.......................................................... 471
TITAN I TITANOVE SLITINE ................................................................................. 472
OBLICIKOVINSKIH POLUPROIZVODA ........................................................... 474
ODLJEVCI OD SIVOG LIJEVA - Cijevi s kolčakom .................................................. 474
Cijevi s prirubnicom ............................................................................................ 475
Fazonski cijevni komadi....................................................................................... 476
ČELIČNI POLUPROIZVODI - Čelik u šipkama ...................................................... 478
Vučeni čelik u šipkama ......................................................................................... 479
Plosnati čelik ........................................................................................................ 480
Čelični kutni profili .............................................................................................. 482
Čelični profili ........................................................................................................ 485
Željezničke tračnice .............................................................................................. 488
Čelični limovi........................................................................................................ 489
Čelične bešavne cijevi ........................................................................................... 490
Precizne čelične cijevi............................................................................................ 493
Čelične cijevi za cijevni navoj................................................................................. 496
Čelična žica........................................................................................................... 497
Čelična užad ......................................................................................................... 498
Čelični lanci ......................................................................................................... 504
ALUMINIJSKI POLUPROIZVODI - Aluminijske šipke i žice .................................... 506
Aluminijski profili ................................................................................................ 511
Toplo valjani lim od aluminija i aluminijskih slitina ............................................ 513
Okrugle cijevi od aluminija i aluminijskih slitina ................................................ 514
POLUPROIZVODI OD BAKRAIBAKRENIH SLITINA ............................................. 518
Bakrene šipke, lim i žica ...................................................................................... 518
Bakrena užad - Bakrene cijevi ........................................................................... 520
POLUPROIZVODI OD MJEDI, CINKAI OLOVA........................................................ 524
NEKOVINSKE TVARI............................................................................................. 525
ANORGANSKE NEKOVINSKE TVARI - Staklo - Beton ...................................... 525
Keramičke tvari ................................................................................................... 526
Vatrostalna keramička tvar ................................................................................. 527
DRVO ......................................................................................................................... 528
POLIMERNE TVARI.................................................................................................. 529
Mehanička stanja polimernih tvari ...................................................................... 531
Plastomeri............................................................................................................ 532
Elastomeri ........................................................................................ ,................. 536
Duromeri.............................................................................................................. 537
Posebni proizvodi od polimernih tvari .................................................................. 538

XI
STROJNI ELEMENTI............................................................................................. 541
Normni brojevi..................................................................................................... 541
SUSTAV ISO ZA GRANIČNE IZMJERE IDOSJEDE - Izmjere .............................. 544
Tolerancije mjerila .............................................................................................. 558
Dosjedi................................................................................................................. 560
POVRŠINSKA HRAPAVOST..................................................................................... 566
NAVOJI - Metrički navoji s trokutastim profilom ISO ............................................ 570
Tolerancije metričkih navoja ISO ........................................................................ 576
Navojni dosjedi .................................................................................................... 584
Cijevni navoji........................................................................................................ 585
Trapezni navoji .................................................................................................... 586
Pilasti navoji ........................................................................................................ 590
Obli navoji ........................................................................................................... 594
Navoji za bicikle - Edisonovi navoji .................................................................... 597
Navoji za oklopne cijevi - Navoji samoreznih vijaka ........................................... 598
DOPUŠTENA NAPREZANJA .................................................................................... 599
Dopuštena naprezanja najvažnijih kovinskih tvari ............................................... 600
Dopušteno naprezanje za čelične konstrukcije ....................................................... 603
Utjecaj oblika predmeta........................................................................................ 604
Utjecaj trajanja opterećenja - Utjecaj promjenljivog opterećenja ....................... 606
NERASTAVLJIVI SPOJEVI - Zakovični spojevi ...................................................... 610
Zavari ................................................................................................................... 611
Lemljeni spojevi - Lijepljeni spojevi ................................................................... 613
Stezni spojevi........................................................................................................ 614
RASTAVLJIVI SPOJEVI - Klinasti spojevi................................................................ 615
Utorni spojevi - Spojevi sa svornjacima i zaticima ............................................. 616
Vijčani spojevi....................................................................................................... 617
STROJNI DIJELOVIZAPRIJENOSKRUŽNIHGIBANJA......................................... 620
Vratila - Remenski prijenos ............................................................................... 620
Lančani prijenos ................................................................................................... 623
Zupčani prijenos ..,............................................................................................... 626
Čelnički parovi...................................................................................................... 628
Tolerancijski sustav za zupčanike s evolventnim ozubljenjem................................. 632
Dosjedni sustav za prijenosnike ............................................................................ 634
Proračun čvrstoće čelnika .................................................................................... 639
Parovi stožnika ................................................................................................... 648
Parovi hiperboloidnih zupčanika .......................................................................... 649
Cilindrični pužni prijenos..................................................................................... 650
LEŽAJI - Klizni ležaji ............................................................................................... 652
Valjni ležaji - Kuglični ležaji............................................................................... 653
Valjkasti ležaji ..................................................................................................... 657
Bačvasti ležaji ...................................................................................................... 662
Stožasti ležaji ....................................................................................................... 665
Aksijalni kuglični ležaji ....................................................................................... 667
Aksijalni bačvasti ležaji ........................................................................................ 672
Nosivost valjnih ležaja.......................................................................................... 674
MAZIVA ..................................................................................................................... 678
Ležajna, vretenska, osovinska i cirkulacijska ulja.................................................. 680
Ulja za visoki tlak, zupčanike i zupčane prigone ................................................... 681
Hidrauličko, kompresorsko, turbinsko i cilindarsko ulje ...................................... 682
Motorno ulje......................................................................................................... 683
Vazelinsko, izolacijsko ulje i ulje za obradbu ........................................................ 684
Masti za mazanje ................................................................................................. 685
Izbor maziva ....................................................................................................... 686

XII
TEHNOLOGIJA ....................................................................................................... 692
Lijevanje .............................................................................................................. 692
Oblikovanje deformiranjem ................................................................................. 697
Oblikovanje polimernih tvari ................................................................................ 699
SINTERIRANJE ........................................................................................................ 699
ZAVARIVANJE - Zavarivanje pritiskom................................................................... 700
Zavarivanje taljenjem............................................................................................ 701
Aluminotermijsko zavarivanje - Elektrootporno zavarivanje .............................. 702
Zavarivanje plinskim plamenom .......................................................................... 703
Rezanje kovina ..................................................................................................... 704
Elektrolučno zavarivanje čelika ........................................................................... 705
Zavarivanje polimera ........................................................................................... 710
LEMLJENJE .............................................................................................................. 710
LIJEPLJENJE KOVINA............................................................................................. 710
OBRADBA KOVINA ODVAJANJEM ČESTICA - Temelji ....................................... 711
Geometrija oštrice................................................................................................. 712
Tokarenje ............................................................................................................ 713
Blanjanje i dubljenje ............................................................................................ 716
Piljenje kovina ..................................................................................................... 719
Glodanje ............................................................................................................... 720
Brušenje ............................................................................................................... 723
Posebne obradbe................................................................................................... 726
Postojanost alata ................................................................................................. 727
Optimalna brzina rezanja..................................................................................... 728
Središnja gnijezda ................................................................................................ 729
Četverobridi za alat ............................................................................................. 730
Stožasti dršci za alat ............................................................................................. 731
MJERENJE KUTOVAI STOŽACA............................................................................. 733
KOROZIJAI POVRŠINSKA ZAŠTITA - Korozija ................................................... 735
Površinska zaštita ................................................................................................ 736
RAZNO ..................................................................................................................... 737
Tehničko pismo .................................................................................................... 737
Normalni formati papira - Mjerila - Grčka slova - Rimske brojke................... 738
IZGOVARANJE STRANIH IMENA............................................................................ 739
IZVORI BROJČANIH PODATAKA............................................................................ 740
KAZALO ..................................................................................................................................... 741

XIII
 UPUTA ZA UPORABU TABLICA Na primjer, treba odrediti kinematicku viskoznost v pri nadmorskoj
visini h = 20 km (tablica na stranici 164, zadnji redak):
Svaka se velicina može iskazati umnoškom brojcane vrijednosti i mjer- v/(mm2;s) = 160,0
ne jedinice. N eodredena velicina X može se pisati: slijedi da je vrijednost velicine kinematicke viskoznosti:
X = {X} [X], (1) v = 160,0 mm2;s.
gdjeje {X} brojcana vrijednost, a [XJ pripadna mjernajedinica. Jednadžba Ovakav nacin prikazivanja fizikalnih velicina je korektan i jednoz-
(1) može se pisati i u obliku razlomka: nacan, i nije potrebno posebno navoditi na koje se jedinice odnose
brojcane vrijednosti u tablicama (kao što je ona »u« koji se cesto rabi.
{X} =L , (2)
[XJ UPUTE ZA UPORABU PRffiUCNIKA
slijedi da je brojcana vrijednost {X} jednaka kvocijentu fizikalne velicine
Xi mjernejedinice [X]. 1. Pisanje razlomaka s kosom razlomackom crtom
To vrijedi za bilo koju fizikalnu velicinu. Na primjer, neodredena Zbog skucenog prostora i radi pojednostavnjenja tiskarskog sloga, ra-
velicina duljina i može se pisati: zlomci su pisani kosom razlomackom crtom. Pri tome se smatra da se
i = {l} [tj, (3) znacenje razlomacke crte proteže do prvog znaka plus, minus ili puta:
odnosno brojcana vrijednost {l} jednaka je: ab ab
l ab!cd = abl(cd) = (ab)/(cd)= cd ablc . d = (ablc) . d = --;;-d
=m . a+b b
{l} (4) (a + b)/(c + d) =- a + blc + d = a + - + d.
Kadje neka velicina odredena, odnosno poznata, npr. udaljenost izme-
c+d c
du dva grada iznosi 180 km, prema izrazu (3) to se piše: 2. Oznacavanje vektora
i = 180 km, Vektori su u ovom prirucniku oznaceni u tekstu i slikama debljim
gdje je 180 = {l} brojcana vrijednost, a km = [iJpripada mjerna jedinica tiskom simbola (a).
duljine.
3. Oznacavanje lucne mjere
Prema jednadžbi (2) i (4) brojcana vrijednost 180 je kvocijent velicine
duljine i i pripadne mjerne jedinice km, tj. Da pri uporabi formula ne bi došlo do zamjene izmedu mjere za kut co)
i lucne mjere (rad), simboli su oznaceni za:
180 = ~km . kut (u stupnjevima) a
kut u lucnoj mjeri (analiticki kut) li .
Brojcana vrijednost u tablici je kvocijent one fizikalne velicine i mjerne
jedinice koja se nalazi u istom stupcu u glavi tablice. U ovoj knjizi u Osim toga je u svim jednadžbama, gdje se pojavljuje lucna mjera,
glavama tablica nalazi se naziv velicine, kvocijent te velicine i odgovara- dodano još upozorenje: ii (rad).
juce mjerne jedinice, gdjegod je to prostorno moguce. Na primjer, treba 4. Uporaba formula u tehnici i fizici
odrediti specificni toplinski kapacitet c za aluminij. Na stranici 248 kvoci- Pri uporabi takvih formula sve velicine moraju biti izražene u kohe-
jent velicine c i jedinice kJ/(kg K) koji je u glavi tablice u stupcu za rentnimjedinicama, tj. u istom sustavu jedinica.
specificni toplinski kapacitet, treba izjednaciti sa brojcanom vrijednosti Sve SI jedinice su medusobno koherentne. Stoga je pri uporabi tih
0,896 koja se nalazi u istom stupcu i retku za aluminij: formula osobito preporucljivo rabiti te jedinice i dobit ce se pravilni
c rezultati.
kJ/(kgK) - 0,896 Ako se radi ojednostavnijim formulama onda se mogu uporabiti i drugi
slijedi daje vrijednost velicine specificni toplinski kapacitet za aluminij: prikladniji sustavi jedinica.
c = 0,896 kJ/(kg K). Kod složenijih formula moguce je pogrješke izbjeci iskljucivo upora-
Ako se brojcane vrijednosti nalaze u retku vodoravno kao što je tablica I bom SI jedinica. Ako su neke velicine zadane u drugim jedinicama valja ih
kinematicke viskoznosti na koncu stranice 164, onda se kvocijent velicine
najprije pretvoriti u SI jedinice.
i jedinice piše s lijeve strane na pocetku retka. Predmetni primjeri navedeni su na str. XVI.

XIV XY

J
 Primjeri 1) PRVI DIO
a) brzina V = s/t
Za: s=24km =24000 m MATEMATIKA
t = 20 min = 0,333 h = 1 200 s ~
Matematicki znakovi
je: V = 24 000 = 20 m/s jednako Iai apsolutna vrijednost
1200
} ~
istovjetno, identicno am a na (potenciju) m
ili -r
b) CvrstocaRm
V = 24 km = 72 km/h
0,333 h
= Fm/So
(= 20 m/s).
I * nije jednako
približno jednako r-
kvadratni korijen
n-ti korijen
slicno
= 7 500 N logb logaritan1 za bazu b
Za: Fm = 7,5 kN - sukladno,kongr11entno 19 dekadni logaritan1
So = 20 mm2 = 20 .1O-6m2 1. okomito In prirodni logaritan1
II usporedno, paralelno arc arkus
je: R =~=375 .106 N/m2 (= 375 MPa). # paralelno i jednako
m 20. 10-6 sin sinu s
< manje od
7 500 N cos kosinus
ili Rm = 20 mm z = 375 N/mm 2 (= 375 MPa) > vece od
,,; tan tangens .
manje ili jednako
~
cot kotangens
vece ili jednako
c) Brzina istjecanja Vo = >12 (g h + /'..p/Q) ! faktorijela
beskonacno
Za: g = 9,81 m/s2 = 9,81 m/s2
h = 510 cm const konstantJ,lo apovrh b
= 5,lm <t kut (~)
/:"p = 2,5 bar = 2,5 105Pa luk i imaginarna jedinica
Q = 1 kg/dm3 + (i2 = - 1)
= 1 000 kg/m3 plus - zbrajanje lim limes
je: Vo = --J2(9,81 . 5,1 + 2,5 . 105/103) = 24,5 m/s. minus - oduzimanje
--7 teži k
d) Toplinski tok <P= k(T1 - T2) A puta - množenje (O funkcija
x !
Za: k = 100 W/(m2 K) = 100 W/(m2 K) dijeljenje /'.. razlika
tI = 70 ac TI - T2 = 50 K razlomacka crta d diferencijal
t2 = 20 ac / kosa razlomacka crta dy
prva derivacija
A = 200 dm2 = 2m2 O okrugla zagrada y'= dx
je: <P= 100 . 50 . 2 = 10 000 W (= 10kW)- [J uglata zagrada d2y
{} viticasta zagrada druga derivacija
e) Prandtlov broj Pr = Q C vIA od-do
y" = dx2
Za: Q = 0,871kg/dm3 = 871 kg/m3 d
...( od - do iskljucivo parcijaIna derivacija
C = 1,850 kJ/(kg K) = 1 850 J/(kg K) dX
...) od iskljucivo do
v = 15,0 mm2/s = 15,0 . 10-6 m% % postotak, procent I- suma, zbroj
A = 0,144 W/(m K) = 0,144 W/(m K) I: %0 promil
ppm milijuntinka S integral
je: Pr = 871 . 1 850 . 15,0 . 10-6
- 0,144
= 167,8H- (partes pro millione) a;a oznake vektora 1)
1) Podatci desno od vertikalne crte su dani u SI jedinicama. Pri uporabi SI jedinica nije
potrebna dimenzijska kontrola. 1) U ovom su prirucniku vektori oznaceni debljim tiskom.

XVI 1
 Posebni matematichi znahovi Trigonometrijski oblik kompleksnog broja je o = Io I(cos rp + i sin rp).
E je element skupa (a E A: a je element skupaA) Ako je {3 = I{3 I (eos 1/J+ i sin 1/J)onda vrijedi
El'nije element skupa (b El'A:b nije element skupa A) o . {3 = I o I . I {3 I (cos (rp + 1/J) + i sin(rp + 1/J)),
C sadržan u skupu (A C B: skup A sadržan je u skupu B)
U unija skupova (A U B: unija skupova A i B sadrži sve elemente,
-o = -Io I (eos(rp -1/J) + i sin(rp -1/J».
{3 1{31
koji su ili u skupu A ili u skupu BJ
n presjek skupova (A n B: presjek skupova Ai B sadrži sve one Za potenciranje i korijenovanje vrijede ove Moivreove formule:
elemente, koji su ujedno i u A i u B) on = I a In (cos n rp + i sin n rp),
*
'I- nr;--:- rp + 2kn .. rp + 2kn
V nabla (Hamiltonov operator deriviranja) /::,Laplaceov operator '10 =vl o I (cos ;;--+ 1 sm ;;--, h = O, 1, ,." n-1.
)
RACUNANJE S POTENCIJAMA I KORIJENIMA
N skup prirodnih brojeva N = {I, 2, 3, ...} Potencije Korijeni
Z skup cijelih brojeva Z = {O,1, -1, 2, -2, ...} an = a . a . a ...a (n-puta) '!;Ja
= alln
R skup realnih brojeva (racionalni i iracionalni brojevi) a osnova, baza a radikand
Q skup racionalnih brojeva (razlomci) Q = {min; m, n E Z; n '" O} n eksponent n eksponent korijena
Iracionalni su svi realni brojevi koji nisu racionalni (mogu se prikazati =
aO 1 a * O
kao neperiodicni beskonacni decimalni razlomci), npr. -12,11,e al =a ti" =a
C skup kompleksnih brojeva C = a + bi
. a n = OzaO<a<l
lun
i imaginarna jedinica a realni dio \ b E R 00 za a > 1
(i2 = -1) b imaginarni dio I a, n->=
Parni (taki) eksponent (a > O)
Kompleksni brojevi (:t a)2n = + a2n 2~ }::ra
Kompleksni broj a:
a = a + bi 2~ =i2~-a
i.o. a Neparni (lihi) eksponenti (a > O)
Potencije imaginarne jedinice:
il = i, i2= -1, i3= -1, i4= 1, i5= i... =
(:t a)2n+ 1 :t a2n+ 1 2n+1~ a =:t 2n+1-rc;
rpje argument kompleksnog broja i odreden je jed- *

nakostima tan rp= bla, sin rp= ~ , Ia I je modul -n_- -l/n_~

10 I a - n
a a -'-lici
r.o. kompleksnog broja i vrijedi Io 1=-.Ja2+ b2.
amn = (am)n = (an)m am/n = v;m: = (.rayn
Za kompleksni broj o = a + bi konjugirano kom- aman = am+n
pleksni broj je a = a - bi. m
a m-n
Za kompleksne brojeve a = a + bi i f3 = c + di vrijedi , --;;- = a '~ = (a'/n)lIm = a1/mn ~n!;[;;
a
a:tf3 = (a:tc) + (b:td)i
of3 = (ac - bd) + (ad + bc) i anbn = (ab)n 'tJ: ';[IJ= 0ab

o ae+bd
-=-+-1
be-ad. 'va - n~
(Ih O) 'WJ- YI;
{3 c2 + d2 e2 + d2 :: =(~J
2 3
 *
(n =n(n - 1) (n - 2) ... (n - k + 1) - ~
on= O ';fO= O ~k ) 1.2.3 ... . k k!(n - k)!
ni = 1.2 . 3 . ... . n, n = 1, 2, 3, ... .
lim 1:.== lim 1:.=O "
n-+On n-+-n
Neodredeni izrazi: 1-, 00, 00°, O/O,00/=, O . 00,= - 00 .
a2 +b2 = (a + ib) (a -ib)
a2 - b2 = (a + b) (a - b)
APSOLUTNA I SREDNJA VRIJEDNOST a3 :!: b3 = (a :!:b) (a2 + ab + b2)
Apsolutna vrijednost
Definicija apsolutne vrijednosti Iairealnog broja a glasi: KOMBINATORIKA
a za a ~ O Broj permutacija (poredaka) skupa od n razlicitih elemenata:
lal= -azaa<O P(n) = ni = 1.2.3 ... n.
{
Apsolutna vrijednost kompleksnog broja a definirana je jednadžbom: Primjer: broj permutacija elemenata a, b i c (n = 3):

Ial = +...raa= + -Ia2+ b2 a = a + bi P(3) = 3! = 6, abc, acb, bac, bca, cab, cba.

lal=l-al a=a-bi Broj permutacija skupa od n elemenata, medu kojima je m jednakih:

n!
P(n)=-.
Za proizvoljne kompleksne brojeve a i f3 vrijedi: mi
I aji I = I a II f3 I II a I - If3 II :s I a + ji I :s I a I + I ji I Primjer: broj permutacija elemenata a, b i b medu kojima su dva
jednaka (n=3, m=2):
Srednje vrijednosti 3!
Za n realnih brojeva al> a2, ..., an bit ce: P(3) = 2! = 3, abb,bab,bba.
aritmeticka sredina A
Broj kombinacija skupa od n elemenata r-tog razreda:
1
A=-(al +a2+ ... + an) n
geometrijska sredina G
n bez ponavljanja Kr(n) =
()= I'
n +1'-1
I ni
r.(n-r)!
(n +r-1)!

harmonijska
G = !;Jal . a2 . ... . an
sredina H
al> ..., an > O s ponavljanjem K(n)=
r ( ) I'
=
r! (n - 1)!

Primjer: broj kombinacija drugog razreda elemenata a, b i c (n = 3,

.

H=1:.(-.l+~+ ... +-.l I' = 2):

al> ..., an * O.
n l al a2 an) bez ponavljanja K 3 - 3! 3 ab, ac, bc
2( ) - 21(3 - 2)1
. . (3 + 2 - 1)!
BINOMNE FORMULE s ponav IJanJem K2(3) = 6 a,b ac, bc, aa, bb, cc.
2! (3 -1)!
(a :!:b)2 = a2i 2ab + b2 Broj varijacija skupa od n elemenata r-tog razreda:
(a:!: b)3 = a3:!: 3a2b + 3ab2:!: b3 n
r! =~

(a':!:b)"= an :!:(~) an-lb + ... + (-1)k(~) an-kbh+ ... + (-1)"bn

bez ponavljanja
s ponavljanjem
Vr(n) =

Vr(n)
()
I'
=nr.
(n - 1')1

4 5
 Primjer: broj varijacija drugog razreda elemenata a, b i e (n = 3, Važniji redovi
r = 2):
3! ~1 111 1
,,-=-+-+-+ +- nema konacne sume
bez ponavljanja V2(3)= _3 2 = 6 ab, ba, ac, ea, be, cb nL-ln 1 2 3 000 n 000
( - )!
s ponavljanjem V2(3)= 32 = 9 ab, ba, ac, ea, be, eb, aa, bb, eeo
1 1 1 1 1
n~ln(n + 1) =I:2+~+H+ 000 + n(n+ 1) + 000 =1
NIZOVl I REDOVl
1 1 1 1 1
Niz: ah a2, a3, 000'an,..o o
L
n~O 2n ="1 +"2 + 4" + 000 + 2n + 000 = 2

Red: al + a2 + a3 + 000+ an + 000= L an o

1 1 1 1 1
L ,= 1 +,+,+,+
n~l

n~ono 1. 20 30
+,+
no
000 000 =e (O!= 1)
Aritmeticki niz

a, a + d, a + 2d, a + 3d, 000'a + (n - 1) d, "O ~ (-1)" 1 1 1 (-l)n 1

"-=1--+---+ +-=-
n-L..o n! I! 2! 3! 000 n! e
d = an - an-l = (an -al)/(n -1) = consto
Opci clan: an = al + (n - l)do 1 1 1 1 1 2
Suma n clanova aritmetickog niza:
L 2=2+2+2+
n ~ In1 2 3
000 +2+..0
n
=TC 16

Sn = !I:.(ul
2 + Un) =!I:.[2al
2 + (n - l)d] o
" n-l 1 1 1 1 1 2
.Li (-1) °2=2-2+2-2+000=TC 110
2
n~l n 1 2 3 4
Neke sume: Sl = 1 +2+ 3+ 000 +n =!I:.(1
2 +n)

1 Važniji Taylorovi redovi:

S2 = 12+ 22+ 33+ 000 n2 =-n(n + 1) (2n + 1)
6
eh =I:!: xiI! + x2/2! :!:x3/3! + 000

S3 =13 + 23 + 33 + 000 +n
3 1 2
=4"n 1 2
(n + ) o
x In u (In u)2 2 (In u)3 3
u =l+l!x+2ix +~x +000 u>O
Geometrijski niz
In (I:!: x) =:!: x - x2/2:!: x3/3 - x4/4:!: 000 -1 < x < +1
al, al q, al q2, al q3, 000 al qn-!,.oo

q = Un/Un-l =n:::~Un/Ul = const.

sin x = xiI! - x3/3! + x5/5! - x717! + 000

Opci clan: an = al q
n-l
o
cos X =1- x2/2! + x4/4! - x6/6! + 000

~- + 2+ 3
1:!:x-1_x+x _x +000' -l<x<l
Suma n clanova geometrijskog niza:

S n-
qn-1
_ u I-O
q-1
(1 + x)"
n
~
1 + [~)x+ (~)x2 + (~)x3 +
realm broJo
000' -1 < x < 1,

6 7
Kamatno-kamatni racun Svojstva determinanata
Kapital Ko naraste za n godina uz godišnje kamate od p % na iznos Kofaktorom Ai/, elementa ai/, determinante n- tog reda nazivamo deter-
n
minantu (n-1)-og reda koju dobijemo tako da u determinanti n-tog reda
K =K q q =l+~. precrtam9 i-ti redak i k-ti stupac i tako dobivenu determinantu pomnoži-
nO, 100 mo s (-1)'+il.
Godišnji otpis x % od vrijednosti neke investicije pri njenom trajanju od Primjer za determinantu 3. reda (n = 3):
n godina ako se otpisna svota ulaže u fond za obnovu uz kamate od p % je i = 1, k = 1: element an
x = p-- . kofaktor a22 a23
.1
qn - 1 An =
[
a32 a33 !

Godišnja amortizacijska kvota (anuitet) a % ako se dug x mora otpla- (-1)1+1= 1

civati n godina uz p % kamata je i = 1, k = 2: element a12
a = xqn.
kofaktor _ a2l a23 . (-1)
DETERMINANTE Al2 - l
a31 a33 I
Determinanta 1. reda: (_1)1+2 = -1
Vrijednost determinante n-tog reda racuna se tako da se skalarno
I ani =an . pomnože elementi nekog retka (ili stupca) s odgovarajucim kofaktorima
Determinanta 2. reda: elemenata tog retka (ili stupca), npr.:
razvoj po prvom retku
an a12
a21 a22 = an a22 - a21 a12 . D = allAll + a12A12 + a13A13 + ... + AlnAln'
I [

Determinanta 3. reda: 1. Vrijednost determinante se ne mijenja, ako je transponiramo, tj. ako

retke zamijenimo sa stupcima:
an al2 al3
a22 a23 a21 a23 a21 a22
a21 a22 a23 =all a32 a33
- al2
a3l a33
+ al3
a31 a32
an a12 a13 an a2l a3l
a31 a32 a33 1
[ I [ [ [ ! a21 a22 a23 = a12 a22 a32

=an (a22 a33 - a32 a23) - a12 (a21 a33 - a31 a23) +
a3l a32 a33 11 a13 a23 a33

+ al3 (a21 a32 - a31 a22) . 2. Determinanta mijenja predznak ako u njoj bilo koja dva retka (ili
bilo koja dva stupca) zamijene mjesta:
Determinanta 4. reda: an a12 al3 an al3 al2
an al2 al3 a14 a21 a22 a23 =- a2l a23 a22
a22 a23 a24 a21 a23 a24
a21 a22 a23 a24 a31 a32 a33 1 I a31 a33 a32
a31 a32 a33 a34 = an a32 a33 a34 - al2 a31 a33 a341 +
a41 a42 a43 a44
1 I
a42 a43 a44
1 I
a41 a43 a44
3. Determinanta se množi nekim brojem k tako da s k pomnožimo
elemente jednog njenog retka (ili stupca):
a21 a22 a24 a21 a22 a23
an al2 al3
+ a13 Ia31 a32 a34 - al4 a31 a32 a33"
kan a12 al3 kan ka12 ka13
a41 a42 a44 a41 a42 a43 k Ia21 a22 a23 = ka21 a22 a23 = a21 a22 a23
1 I

a31 a32 a33 11 ka31 a32 a33 11 a3l a32 a33

8 9
 4. Ako su u determinanti dva retka ili dva stupcajednaka ili proporcio- Umnožak matrica A = [aik],n, n B = [bik]".p je matrica
nalna, vrijednost determinantejednakaje ništici:
C =AB = [CilJm,p
au a12 a13 au au a13 au a12 ka12 gdje je: Cik = ai! b1l<+ ai2 b2h + ... + ain b"k'
au a12 a131 = O a2l a2l a231 = O a2l a22 k az21 = O.
Iz elemenata matrice A = [aidm,n možemo precrtavanjem redaka ili
a3l a32 a33 a3l a31 a33 a3l a32 'W32
stupaca tvoriti razlicite determinante.
5. Ako su u determinanti svi elementi jednog retka (ili stupca) jednaki Ako u matrici A = [aik]"" n zamijenimo retke sa stupcima onda dobiva-
zbroju dvaju pribrojnika ondaje determinantajednaka zbroju dviju deter- mo njoj pridruženu transponiranu matricu A' = [buJm, n, bih = ahi'
minanti: Ako je m = n, matrica je kvadratna. Svakoj je kvadratnoj matrici
pridružena njena determinanta. Matrica A je regularna, ako je njena
au + bu a12 a13 au a12 a13 bu a12 a13
determinanta razlicita od O.
a2l + b2l a22 a23 = a2l a22 a23 + b2l a22 a23
Kvadratna matricaje simetricna, ako je A' = A, a antisimetricna, ako je
a3l + b3l a32 a33 11 a3l a32 a33 11 b3l a32 a33 A' = -A.

6. Ako elementima nekog retka (ili stupca) dodamo korespondentne Matrica A = [auJm,nje r-tog ranga, ako je barem jedna determinanta
elemente nekog drugog retka (ili stupca) pomnožene istim brojem, onda r-tog reda matrice A razlicita od O, a sve determinante višeg reda su
se vrijednost determinante ne mijenja: jednake O. .
Rang matrice se ne mijenja, ako:
au a12 a13 all+ka13a12a13 all+ka3l a12 + ka32 a13 + k a33
- medusobno zamijenimo dva stupca (dva retka),
a2l a22 a23 = a2l + ka23 a22 a23 = a2l a22 a 23
a3l a32 a33 1I a3l + ka33 a32 a33 1I a3l a32 a33
- elemente nekog stupca (retka) pomnožimo brojem k (k eF O),
- stupac (redak) pomnožimo proizvoljnim brojem te ga pribrojimo k
drugom (stupcu) retku.
MATRICE SUSTAVI LINEARNIH JEDNADŽBI
Za matricu A kažemo da je tipa Ako je n = 1, matricu zovemo Sustav n jednadžbi s nepoznanicama Xl>X2,..., Xn
(m, n) ako ima m redaka i n stupaca jednostupacnom ili vektorom
au XI+ a12x2+ ... + aJnXn= bI
all a12 aln al
a12xl+ a22x2 + ... + a2nxn = b2
a2l a22 ... a2n a2

A= ,. = [ailJm", A= ,.

anI XI + an2x2 + ... + annXn = bn.

am 1 am2 ... amn am Sustav je homogen, ako je bI = b2 = ... = bn = O. Ako je barem i jedan
Dvije su matrice jednake, ako su istog tipa i ako su im odgovarajuci bI, eFO, sustav nehomogen.
elementi jednaki. Matricu kojoj su svi elementi O zovemo nulmatricom. N ehomogen sustav ima jedinstveno J:ješenje, ako je determinanta sustava
Zbrajati možemo samo matrice istog tipa: au a12 ... aln
A = [auJm.n B = [bik]m,n a2l a22 ... a2n
A + B = laik + bik]m", . A= eFO.
MatricuA = [aU,]mn množimo sa skalarom k (realnim brojem) tako, da
svaki element u mat~ici pomnožimo s k
anI an2 ... ann
kA = [k auJm, n .
10 11
 += za a>l
Rješenje sustava glasi tada: limlogx =
An x-+- -= za O<a<l
Al A2
XI=A' X2=A' X,,= A
Racunanje s logaritmima
gdje su: loga (uu) = 10& u + loga u

bI a12 ... aln all bI", aln all al2 ... bI loga ~v = logau - logav
b2 a22 ... a2n a21 b2 ... a2n a21 a22 ... b2
loga UU= V loga u
AI= A2= A,,=
v, 1
log, 'lU = -loga
v u.
bn anz... ann anI bn ... ann anI an2 ... bn
Primjer:
2a3 -Jb
Za nehomogen sustav dviju linearnih jednadžbi s dvije nepoznanice log 3cz-d = log (2a3-Jb)-log (3c2d)
alx+bIY=CI
1
a2x + b2y = CZ,
= log 2 + 3 log a + "2 log b -log 3 - 2 log c -log d .
aI bl
uz uvjet A= a2 b2 l =al bz - a2 bp' O
Pretvaranje logaritama
I

rješenje glasi: loga u = M logbu (Mje modul pretvorbe).

CI bI aI Cl U uporabi su dekadni (Briggsovi) logaritmi s bazom a = 10 i prirodni
Cz b2 I b2 Cl - bI c2 I a2 CzI al C2 - a2 Cl logaritmi s bazom a = e (e = 2,718282...).
I
X-- X---'
- A - al b2- a2 bI - A - al b2- az bI Dekadni <Briggsovi) logaritmi
Homogeni sustav ima ocito trivijalno rješenje xI = Xz = ... = xn = O. imaju bazu a = 10.
Netrivijalno rješenje ima samo onda ako je determinanta sustavaA = O. Oznacujemo ih 10glOu = 19u
1
npr. 1910 = 1
log 10 = -1 19!On= n.
LOGARITMI Svaki se dekadni logaritam sastoji od:
Logaritmiranje je racunska operacija, pri kojoj tražimo eksponent b iz a) karakteristil,e (cijelog broja u logaritmu), tj. potencije broja 10, koja
poznate potencije Ci baze a odgovara mjesnoj vrijednosti prve brojke u danom broju u;
ab= c. b) mantise (decimale u logaritmu), koje se za redoslijed brojaka u
danom broju u potraže u tablicama.
Broj b je logaritam broja Cza bazu a
Primjer:
b = logac
(gdje su a i c pozitivni brojevi). Il Karakteristika Mantisa 19Il
Za bilo koju bazu a > O, a '" 1 vrijedi: 642 191O2 = 2 .,8075 2,8075
lo&a = 1 64,2 Ig10' = 1 1,8075
6,42 1910° = O 0,8075
10&1=0 0,642 1910-' = -1 (ocita se iz tablica 0,8075 - 1
za a>l 0,0642 19 10-2 = -2 za broj 64 pod 2) 0,8075 - 2
limlogx= -=
X-+O += za O<a<l

12 13

. ""1\
Prirodni logaritmi Formn1e za svodenje na prvi kvadrant
O
:!:a 90°:!:a 180°:!:a 270°:!:a 3600 :!:a
imaju bazu a =e = 2,718282 ... '1'= rad :!:a ":!:a 2,,:!:a
(,,/2):!:a (3,,/2):!:a
Oznacujemo ih logeu = In u sin 'I' = :!:sina + cos a '" sina - cos a :!:sin a
npr. Ine=l In1:.=-l Inen=n.
e cos'f! = + cos a '" sin a - cos a :!:sin a + cos a
* tan'f! = :!:tana '" cot a :!:tan a '" cat a :!:tan a
Odnos dekadnih i prirodnih logaritama istog broja cot'f! = :!:cota '" tana :!:cat a '" tana :!:cota
19 u = 0,4343 In u In u = 2,3026 19 u
Osnovni odnosi medu trigonometrijskim funkcijama
Izracunavanje prirodnih logaritama iz dekadnih sin2 + coS2 = 1 sin a = :t ~1 - COS2 ;;;-
In 6,42 = 2,3026 . 19 6,42 = 2,3026 . 0,8075 = 1,8593. tan a = sin a/cos a cos a = :t ~1- sin2;;;-
cot a = cos a/sin a 1 + tan2 a = l/cos2 a
tan a cot a =1 i + cot2 a = l/sin2 a
TRIGONOMETRIJSKE FUNKCIJE
Važnije formule
Adicijske formule: sin (u :t fJ) = sin u cos /3 :t cos a sin a

~ u
C

b
sinus
.
a katete
Trigonometrijske ~ funkcije
- stranicea i buz pravi kut,
hipotenuza - stranice c nasuprot pravom kutu.
U prn.okutnmn trokutu kuta su omjeri
stranica pravokutnog trokuta:
sin a = a/c tangens tan a = a/b
cos (u :t fJ)

tan (u :t fJ)

cot (u:t fJ) =

= cos u cos /3 + sin u sin /3
tan a :!:tan /3
1 + tan u tan /3
cot u cot /3 + tan /3
cot /3:t cot u
kosinus cos a = b/c kotangens cot a = b/a
Za a = fJ vrijedi: sin2a=2sinacosa
cos 2 a = cos2 a - sin2 a
Vrijednosti trigonometrijskih fnnkcija cešce potrebnih kntova tan 2 a = 2 tan u/(l- tan2 a)
° 30° 45° 60° 90° 180° 270° 360° cot 2 a = (cot2 a - 1)/2 cot a
0°
u= rad O ,,/6 ,,/4 ,,/3 ,,/2 " 3,,/2 2"
Nadalje vrijedi: sin 3 a = 3 sin a - 4 sin3 a
sina= O -1 .!{2 .!{3 1 O -1 O cos 3 a = 4 cos3 a - 3 cos a
2 2 2
2 sin2 a = 1 - cos 2 a
cos a = 1 .!{3 .!{2 -1 O -1 O 1 2 COS2a = 1 + cos 2 a
2 2 2
Zbrojevi i razlike trigonometrijskih funkcija:
tanu = O .!{3 1 f3 :!:oo O :!:oo O
3 u+/3 u-/3
sin a+sin /3= 2 sin -ž-cos-Ž-
cot a = :!:oo 3 1 .!{3 O :!:oo O :!:oo
3 .. a+/3 . u-/3
SIlla - SIllfJ = 2 cos -ž- Slll-ž-
14 15
 a+{3 a-{3 b) Istostranicni trokut
cos a + cosfJ =2 cosT cosT a = (b) = (c)

~/t\:
. a+{3 . a-{3 a = <tJ) = (y) = 60.
cosa-cosfJ =-2S111TSlllT

tan a :!:tan fJ = sin (a ::!:.{3)

h =~ =O,866a a
cos a cosfJ c) Kosokutni trokut
sin ({3::!:. a)

cot a ::!:.cot fJ = sin

a sin fJ a+fJ+y=180.
2 sin a sinfJ = - cos (a + fJ) + cos (a - fJ) sina = sin <tJ+ y) b~a
2 sin a cosfJ = sin (a + fJ) + sin (a - fJ)
2 cos a cos fJ = cos (a + fJ) + cos (a -fJ)
cosa = -cos

Sinusov poucak
<tJ+ y)

a/sin a = b/sin fJ
~
= c/sin y
c

Izracunavanje stranica i kutova trokuta

a) Pravokutni trokut (y = 90.) Kosinusov poucak a2 =b2+c2_2bccosa

~ c
Visina na hipotenuzu h = ab/c Pitagorin
a + fJ= 90.
a/c = sin a = cosfJ = h/b
b/c = cosa = sinfJ = h/a
a/b = tan a = cotfJ
b/a = cot a = tanfJ
poucak a2 + b2 = c2
Poucak o projekcijama

Visina (nad stranicom c)

b2 = a2 + c2- 2 ac cos fJ
c2 =a2+b2-2abcosy
a =bcosy +ccosfJ
b =acosy +ccosa
c =bcosa+acosfJ
h =asinfJ=bsina
Poznato Tražimo
Poznato Tražimo
a, b c = --la'+b' h = abNa' +b'
tan a = a/b cosa = (b2 + C2-a2)/2 bc
tanjJ = b/a tJ=90"-a cos jJ = (a2 + C2 - b"J/2 ac
a,b,c cos y = (a2 + b2 - c"J/2 ab
a, C b=ff7 h=(alc) y = 180. - (a + jJ)
sin a = alc
cos tJ= alc tJ = 90. - a c = --la' + b' - 200 cosy
tan.a,= a.sin y/(b - a cosy)
a=--Ic'-b' a,b;y
b, c h = (bk) --Ic2- b' tanjJ = b siny/(a -b cos.y)
cos a = blc jJ=180.-(a+y)
sin tJ = blc tJ = 90. - a
c = b cos a :J:--Ia'- b' sin'a
a,a b = altan a = a cot a h=acosa 1 realno rješenje za: a =b sin a
c = alsin a tJ= 90. - a a,b,a 2 realna rješenja za: a > b sin.a
sin tJ = (b/a) sin a
a = b tan a = blcot a h=bsina y = 180. - (a + /3)
b,a c = blcosa tJ=90.-a
c,a a=csina iL= (c/2) sin 2 a b = a sinjJ/sin (jJ + y)
b=ccosa tJ=90.-a
a,jJ,y c =a sin y/.in (jJ+y)
a = 1800 - (jJ+ y)

16 2 - Kraut 17

,.:a".
 I
4. Praviini višekllti sa n stranica
LIKOVI I TIJELA
1 Središnji kut 2 I{)= 2n/n q5(rad)
Površine i opsezi likova 21{) = 3600/n
A - površina Površina A = n(a2/4) cot I{)
O-opseg
1. Trolwti Opseg O = na
Stranice a, b, e I Promjer opisane kružnice D = a/sinifJ
Kutovi a,(3,y Promjer upisane kružnice d = a/tan ifJ
b~a
Zbroj kutova

A
~ c
Visina na e
B Koordinate vrhova
a + (3+ y = 180°
k = a sin (3, (k 1-e)
Pravilui višeku ti
trokut
kvadrat
n
3
<p
1t/3
<p
60°
A

0,433 a2
O
3a
D

1,1547 a
d

0,5774 a
4 1t/4 45° a2 4a 1,4142 a a
A(x",YA), B(xB,YB), C(xc,YcJ,
A = ke/2 peterokut
šesterokut
5 1t/5 36° 1,7205 a2 5a 1,7013 a 1,3764 a
6 1t/6 30° 2,5981 a2 6a 2a
A=-Vs(s-a) (s-b) (s-e) 2s =a + b + e osmerokut 8 1t/8 22,5° 4,8284 a2 8a 2,6132 a
1,7321
2,4142
a
a
A = 1/2. ab sin y = 1/2. ac sin (3 = 1/2. be sin a
5. Krllg
A = 1/2. [XA(YB - ycJ + XB(yC - Y AJ + xc(y A - YB)]
O =a + b + e = 2s. Polumjer r, promjer d
2. Cetuerokllti
Stranice a, b, (e, d) Dijagonala D
A = r2n = d2n/4
O = 2 r n = dn (= duljina kružnice). LI2\]
Kutovi
rz;:71
~a a
a, (3,(y, o)
Kvadrat
Visina k

A
a (= b) = k,
= a2
a = 90°
Kružni isjecak i odsjecak
Polumjer r, središnji kut ifJ
Luk I = rq5 T .
q5(rad)

= 2r
. I{)
2
\J2J""
O=4a D=a-J2.
etIva t sm
tI'
~ Pravokutnik a * b = k, a = 90° Visina odsjecka

t2--1b
cl
a
A=ab
0= 2 (a + b), D = --Jaz+ b2.
Romba (= b)*k, a*90°
Površina odsjecka
h = r (1 - cos~ J
2
Ao = ':.- (rp- sin I{))
2
V.I{),
r2, Ir
LJa A = ak Površina isjecka
aa O= 4a= a2sinak = a sina. Ai = 2. rp= 2. .

Kružni vijenac
r~
EJ
a
h

ca
b
Paralelogram a * b * k, a et 90°
A=ak=absina
O=2(a+b), k=bsina.
Trapez a * b * e * d (a IIe)
Vanjski i unutarnji polumjer R, r
Vanjski i unutarnji promjer D, d
A = (R2 - r2) n = (D2 - d2) n/4.
~
d h
a Ð a
b
a+e
A=-k=-dsiua
2
a+e
2
O = a + b + e+ d k = d sin a.
6. Elipsa
Širina vijenca o = R

A = 2 lin o.
- r
Srednji polumjer Ii = (R + r)/2

3. Višekllti (poligoni)
Poluosi a, b
Broj stranica n. Zbroj unutarnjih kutova 180° (n - 2). A= abn
Površinu odredujemo rastavljanjem
zbroj duljina svih stranica.
višekuta na trokute. Opseg je
O = n [1,5(a + b) -1ab] . EEf
18 19
 Oplošja i obujmovi tijela
4,Klin
Vobujam, volumen, Ao površina osnovke (baze), Ap površina plašta,
A oplošje (ukupna površina), h visina Stranice osnovke a, b
1. Prizma Greben c
1 j1-~-t??
a
"'"
~ /~
.l--':::ot-

a
"
--
b
C Pravokutm paralelepIped sa stranIcama a, b, c
V=Aoh.
V = abc,
Dijagonala
A = 2 (ab + ac + bc).
d = -.Ja2 + b2 + c2.
V = (2a + c) bhl6,

Ap = (a + c) -.Jh2 + b2/4 + b -.Jh2 + (a

A = Ap + ab.
- c)2/4,

00
Kocka s bridom a 5. Stožac
I ,d V - a3 -
A o-a, 2
h --a,
1'\ -, V = 1:. r21th
.-l-~ -- A = 6 a2 r polumjer osnovke,
3 '
/ a Dijagonala d = a -ri.
Ap = ms, s = -.Jr2+h2,
r
2. Valjak
V = Aoh. A = m(s + r). Gt
r
@
Uspravni valjak s polumjerom r Prikraceni (krnji) stožac
"'" '
1- V= r21th, Ao = r21t, R, r polumjeri osnovki, h visina.
+----
A = 2 r 1t(r + h) , Visina stošca H = h RI(R - r).
Šuplji valjak s polumjerima R ir
Kut stošca tan (aI2) = (R - r)lh.
Rro V = (R2 - r2) 1t h, Ao = (R2 - r2)1t.
Šuplji valjak stankom stijenkom
V = (R2 + rR + r2)1thI3.

"'"

d§I I
--'
t::t~~'
' I
I
Debljina stijenke

Srednji polumjer

V = 2 'I 1t <5 h,
cl = R - r.
R +r
'1=-. 2
Ao = 2'1 1t <5.
6, Kugla Polumjer

V = i
R, promjer D

1tR3

A = 41tR2 = 1tD2.
= 4,1888 R3 = ~ 1tD3 = 0,5236 D3,

3. Piramida
Kuglin isjecak i odsjecak

~
'
1
V =~,3
- Ao h . -il Visina odsjecka (kalote) h
'"24!", Polumjer kugline paralele

el
"><:,..' "I'I'~ --
~)-- . ,~Kvadratnaipiraniida sa-stranicomosnovke a
i visinom h a = -..Jh(2R- h),
a V = a2h13, Obujam odsjecka
Kut a izmedu osnovke i pobocke Vo = 1th2 (R -hI3),

~
' tan a = 2 hla.
Obujam isjecka
Prikracena (krnja) kvadratna piramida sa
~"'" /->-' JL- stranicama osnovki a i b i visinom h V=~1tR2h=20944 R2h
/ a , 3 ' .
a Visina piramide h =H (a - b )Ia,
V = h(a2 + ab + b2)/3. Površina plašta odsjecka
Ap = 21tRh.
20
21
 ALGEBARSKE JEDNADŽBE
TRANSCENDENTNE JEDNADŽBE
Jednadžba n-tog stupnja Eksponencijalne jednadžbe
a,;xn + an-IXn-1 + ... + alx + ao = O, an te O Jednostavna se eksponencijalna jednadžba
ima u polju kompleksnih brojeva n korijena. Korijene takve jednadžbe \ aX = b a > O,a '" 1
odredujemo, u opcem slucaju, poželjnom tocnošcu metodama numericke rješava logaritmiranjem (naravnim ili dekadskim logaritmima).
matematike.
Rješenje glasi: x = In b/ln a.
Jednadžba prvog stupnja (linearnajednadžba) Ako se jednadžba može svesti na oblik af(x) = aU, onda se njezino
ax + b = O, a '" O rješenje dobiva iz f (x) = u.
ima tocno jedno rješenje Primjer: Rješenje jednadžbe 4x+I_16 = 2. 22x:
x = -bla. =
4 . 22x - 16 2 . 22x

Jednadžba drugog stupnja (kvadratnajednadžba) 2 . 22x= 16

ax2 + bx + c = O, a '" O 22x+ I 24 =
ima dva rješenja 2x+1=4
3
XI.2 = (-b :t --Jb2 - 4ac )/2a.
x="2'
Diskriminanta jednadžbe
L1 = b2 - 4ac. Logaritamske jednadžbe
Jednostavna logaritamskajednadžba
Za L1> O imajednadžba dva razlicita realna korijena,
logax =b a > O, a '" 1
za L1= O ima jednadžba dva jednaka realna korijena, x = ab.
ima rješenje
za L1< O su korijeni jednadžbe konjugirano kompleksni brojevi.
Primjeri: Rješenje jednadžbe Ig:VWO = x:
Ako su XI i X2 korijeni jednadžbe x2 + px + q = O,vrijedi -"-
Q=xlx2 i P=-(XI+x2)' lOX=:vwo = la', x = 2/3.
Jednadžbu višeg stupnja (treceg, cetvrtog ...) rješavamo jednostav- Rješenje jednadžbe In x6 = -3:
no samo ako je možemo rastaviti na faktore.
x6 = e-3, x = e-I/2=..[f](;.
Sustav dviju lineamihjednadžbi s dvije nepoznanice (x, y)
alx+bly=cl> a2x+b2y=c2' Trigonometrijske jednadžbe
Metode rješavanja: Za rješavanje jednostavnih trigonometrijskih jednadžbi, npr.
a) Metoda supstitucije: iz druge jednadžbe y = (C2 - a~)lb2 uvrštavamo sin (mx + n) = a, m * O,
u prvu jednadžbu.
potrebne su tablice vrijednosti trigonometrijskih funkcija ili odgovarajuce
b) Metoda komparacije: iz obiju jednadžbi izrazimo y pomocu x i dobivene racunalo. Zajednadžbu sin (mx + n) = a tražimo iz tablica kut u
izraze izjednacimo. Dobivamo jednadžbu (cl - al x)lbl = (C2 - a2x)lb2. mx+n=u
c) Metoda suprotnih koeficijenata: jednadžbe množimo takvim broje- te dobivamo rješenje: x = (u -n)lm + 2nk, hE Z.
vima, da dobijemo pri clanovima s istom nepoznanicom suprotne koe-
ficijente, a potom ih zbrojimo
alb2x + blb2y = b2 Cl> - a2 bI x - blb2y = - bI C2 . Primjeri: Rješenje jednadžbe sin (2X+ ~ ) =-{3/2
Rješenje glasi: 2XI + nl3 = 4nl3 + 2nh xI = n/2 + nh
b2cI - blc2 2X2 + nl3 = 5nl3 + 2d x2 = 2nl3 + d, h E Z.
x= .
alb2 - a2bl Rješenje jednadžbe sin x = cos x:
Na isti nacin izracunavamo nepoznanicu y. tan x = 1, x = n/4 + nh h E Z.

22 23
Numericko rješavanje jednadžbi VEKTORI
Opcenito korijene jednadžbi nalazimo metodama numericke matema- Skalari su velicine potpuno odredene samo jednim podatkom (npr.
tike.
vrijeme, masa, radnja, energija, temperatura itd.).
Realni korijeni jednadžbe f(x) = Omogu se odrediti numerickim meto- Skalare oznacujemo simbolima, npr. a.
dama tako da redom odredujemo njihove sve bolje i bolje aproksimacije. Vektori su velicine, odredene duljinom (apsolutnom vrijednošcu) smje-
Ako je funkcija f(x) neprekidna, onda je vrlo ugodna metoda bisekcije. rom i smislom (npr. sila, moment, brzina, ubrzanje itd.).
Najprije odredimo donju aproksimaciju Xsi gornju aproksimaciju Xztako Vektore oznacujemo znakovima itili aa geometrijski ih prikazujemo
da su funkcijske vrijednosti f(xs) i f (xz) suprotnog predznaka. Tada je orijentiranim dužinamaI).
korijen jednadžbe u intervalu (xs' xz). Polovište XI = (xs + xz)/2 tog Vektori mogu biti slobodni ili vezani. Slobodni se vektori mogu pomi-
intervala odreduje podintervale (xs' XI) i (XI>xz). Uzimamo onaj od tih cati u svojem smjeru ili paralelno kamo god u prostoru, a njihovo hvatište
podintervala za kojeg funkcija na njegovim krajevima ima funkcijske može biti svaka tocka u prostoru (npr. moment para sila). Vezani se
vrijednosti razlicitih predznaka. Sa tim podintervalom nastavljamo po- vektori mogu pomicati samo u svojem smjeru, a njihovo hvatište može biti
stupak i nalazimo sve tocnije i tocnije aproksimacije xI> x2, xa, ... korijena samo neka tocka na pravcu u kojem djeluju (npr. sila, kutna brzina). Više
jednadžbe f(x) = O. sila koje djeluju u istoj tocki su slobodni vektori, ali ako djeluju u razlici-
tim tockama, to su vezani vektori.
Funkciju y = f(x) možemo prikazivati i graficki. Njezini se korijeni Apsolutna vrijednost ili modul vektora Iai = a je duljina orijentirane
dobiju zay = O. dužine kojom graficki prikazujemo vektor.
Vektor kojemu je modul jednak 1 zovemo jedinicnim vektorom. Jedi-
NEJEDNADŽBE nicne vektore u pozitivnim smjerovima koordinatnih osi x, y i Z oznacuje-
Nejednadžba ostaje valjana ako objema stranama dodamo ili oduzme- mo sa i,j, i k.
mo isti broj ili ako je pomnožimo ili podijelimo jednim te istim pozitivnim Ako je vektor zadan svojim komponentama (koordinatama)
brojem razlicitim od nule. a = (ax,ay,az) = ax i + ayj + az k
Ako nejednadžbu pomnožimo ili podijelimo jednim te istim negativnim
brojem razlicitim od nule onda se znak nejednakosti mijenja u suprotni.
ondavrijedi: la I = --Ja;+ a; +a;.
Linearnajednadžba s jednom nepoznanicom
Vektor kojemu je modul jednak nuli zovemo nulvektorom. Oznaka za
nulvektor je Q.
ax+b~O Vektori a = (a" ay, az) i b = (bx' bY' b.J su jednaki, ako su im jednake sve
ima rješenje koordinate: ax = bx ay = by az = bz.
Radijvektor r tocke P(x, y, z) je vektor kojemu je pocetak u ishodištu O
b b
x~-- a za a>O x~-- za a<O. a kraj u tocki p
a r=OP.
Kvadratna nejednadžba s jednom nepoznanicom Njegove koordinate su i koordinate
ax2 + bx + c ~ O tocke P(x, y, z)
z p
r = (x,y, z) = xi + yj + zk
lako se rješava uporabom grafa funkcije
Irl = r = --Jx2+ y2 +;;.
y=~+bx+c
Ako vektor r zatvara s osima koordi-
tako da se sa slike toga grafa nadu intervali u kojima je y ~ O. nata kutove a, tJ i y, bit ce kosinusi smje-
Primjer: ra vektora r
(x - 2)2 < (x + 4)2 - 3x cos a =~r cos (3=,r cos y = ~ . y
x2 - 4x + 4 < x2 + 8x + 16 - 3x r r
-9x < 12
x > -4/3. 1) U ovom su prirucniku vektori oznaceni debljim tiskom (a).

24 25

------------------
 Ako je pocetak vektora a u tocki A(xI>YI>ZI), a kraj u tocki B(X2>Y2, Z2) c) Vektorski produkt dvuju vektora a i bje vektor
-
onda su njegove koordinate Ux = X2 XI>Uy = Y2 - YI>UZ= Z2 - ZI> tj. c=axb
a = (X2-XI) i + (X2-YI)j + (Z2-ZI) k. koji stoji okomito na ravninu vektora u c
i b. Njegova apsolutna vrijednost jed-
Zbrajanje i oduzimanje vektora naka je površini paralelograma, raza-
Vektore zbrajamo i oduzimamo po zakonu paralelograma. petog vektorima a i b. Vektor e ima ~
Zbroj vektora s =a + b smisao odreden po pravilu desnog vijka. 7'
Koordinate zbroja s = (sx' SY'sz) su: Koordinate vektorskog produkta
{~=~77
-
. a
I
I
Sx = Ux + bx
e = (ex,CY'cz) su:
Cx= uybz -uz by Cy= uzbx -uxbz Cz= uxby-uybx.
Sy = Uy + by
Koordinate vektorskog produkta dobijemo iz
Sz = Uz + bz . i j k
Razlika vektora d = a - b a x b = IUx Uy Uz

Koordinate razlike d = (dx' dY' dz) su: bx by bz I

b " dx = Ux bx - axb=-bxu (a+b)xe=axe+bxe.

r-"-'Ž "'-~ dy = uy-by Za a = O, 1t je a x b = O.
a
dz = Uz- bz Površina trokuta razapetog vektorima a i b je A =li U x bi, a parale-
2
a+b=b+a (a + b) + e = a + (b + e) a -a = O logramaA = lU x b I.
O = (O, O, O). d) Mješoviti produkt vektora a, b i e je skalar
Ux Uy Uz
Množenje vektora (u,b,e)=a(bxe)=(axb)e=!bx by bz"
a) Množenje vektora skulurom m, koji je proizvoljan realan broj Cx Cy Cz
ma = (mux' muy, muz)' Apsolutna vrijednost mješovitog produkta jednaka je obujmu V para-
Vektor m a leži na istom pravcu kao i vektor a, a njegova je apsolutna lelepipeda, konstruiranoga (razapetog) nad vektorima a, b i e u prostoru
vrijednost
Imal = Imllal. V = I(a, b, e)l.
Za m > Ovektori a ima su istog smisla. Vektorsko-vektorski produkt
Za m < Ovektori a ima su suprotnog smisla. (a x b) x e = (ae)b - (be)a
b) Skalurni produkt dvuju vektora a i bje skalar [(a x b) x ej . d = (ac)(bd) - (be)(ad).
ab = uxPx + ujJy + uA = lallbl cosa Primjeri:
a je kut medu vektorima u i b; dobivamo ga iz Tri tocke A, B i C leže na istom pravcu ako je vektorski produkt
cosa = ub/(Iu\ .Ibl) ABxAC=o.

~ a
ub = ba
a = O:
a = 1t/2:
(a + b)e = ac + be
ab = lullbl
ub = O.
Cetiri tocke A, B, C, i D leže u istoj ravnini ako je mješoviti produkt
(AB,AC,AD) = O.
Vrijedi Lagrangeov identitet:
(a x b) - (u x b) = (u a) (b b) - (u b)2.

26 27
 f) Ravnina i pravac u prostoru
e) Rastavljanje vektora u ravnini i prostoru
Jednadžba ravnine koja prolazi tockom To (Xo.Yo.za>i kojoj je n = (a, b, c)
Ako vektori a = (a"" ay> az) i b = (b"" by> bz) nisu paralelni (a x b * O), vektor normale:
tada se svaki treci vektor c = {e""cy>cz), koji leži u njihovoj ravnini može
predociti u obliku
c=ma+nb (R -ro) n =O
gdje su min skalari, odredeni jednadžbama:
R je radijvektor bilo koje tocke T (x, y, z) ravnine, a ro radijvektor
Cx by- Cy bx axCy-ayCx tocke To.
m= n= . Jednadžba ravnine:
ax by- ay bx ax by- ay bI
opci oblik ax + by + cz + m = O, a2 + b2 + C2* O
Akovektoria, b ic nisu u istojravnini (mješoviti produkt (a, b, c) * O),
tada svaki cetvrti vektor d u prostoru rastavljamo u obliku normalni oblik ax+by+cz+m
O.
d=ma+nb+pc ...ja2 + b2 + c2
gdje su skalari m, n i podredeni jednadžbama: Jednadžba ravnine kroz tri tocke A(xv Yv ZI), B(X20Y20Z2), i C(X3,Y3, za>
(d, b, c) (d, c, a) (d, a, b)
m=-
(a, b, c)
n=-
(a, b, c)
p=-.
(a, b, c) x -XI Y - YI Z - ZI

x2 - XI y2 - YI Z2 - Zli =O.
Zadana je ravnina i neka je n jedinicni vektor normale te ravnine.
Vektor a rastavimo na komponente u smjeru vektora n i jedinicnog
-
X3 XI Y3 - YI Z3 ZI -
vektora ortogonalne projekcije vektora na ravninu:
a =a p + fJn, a, fJ E R Udaljenost d tocke TI (xv YI>ZI) od ravnine ax + by + cz + m = Ojest
f3n
(n x a) x n
p- Ipl =1
-I(nxa)xnl d- l aXI +bYI +czI +m
- ...ja2 + b2 + c2
a=pa= laxnl, fJ= na.
Piramida s vrhovimaA, B, C, D ima obujam
Jednadžba pravca u prostoru koji prolazi tockom To (Xo.Yo. zo) i ima
1 smjer vektorap = (Pl, P20pa>:
V="6(AB,AC,AD) R=ro+tp t parametar, -=<t<~
R = (X, y, z) je radijvektor bilo koje tocke T(x, y, Z) pravca, a ro
i njena visina v spuštena iz vrha D na osnovku ABC je radijvektor tocke To.
BV I(AB,AC,AD)I Parametarski oblik jednadžbe pravca:
v= lAB xAcl - lAB xAcl x = Xo + t Pl
. Y =Yo+ t P2
Primjer: A(2, -1, -2), B(2, 3, 1), C(2, O, -2), DU, 2, 1):
z=zO+tP3'
AB = (O, 4, 3), AC = (0,1, O), AD = (-1, 3, 3). Udaljenost d tocke T I(XvYI>ZI) od pravca koji prolazi tockom T o(Xo.Yo,zo)
i kojemu je e jedinicni vektor smjera jednaka je
Mješoviti produkt (AB, AC, AD) = 3 i V = 1/2 d = I(rl - ro) X el
ABxAC=(-3,0,0),IABxACI=3 i v=1. ro = (Xo.Yo. zo) rl = (XI>YI>ZI)'

28 29
 ANALITICKA GEOMETRIJA Cunosjecnice
u ravnini
Kružnica
Pravac
Opca jednadžba - za središte u tocki (xo, Yo)
Y
Opci oblik: (x - XO)2+ (y - YO)2= 1'2.
Pl
Ax + By + C = O, A2 + B2;c0. Središnja jednadžba - za središte u ishodi-
YI štu (xo = O,yo = O)
Eksplicitni oblik:
m = tan a x2+y2=r2
y=mx+b Tjemena jednadžba - s ordinatnom osi kao
b - odsjecak na osi Y
tangentom (XO= r,yo = O)

e
-a Segrnentni oblik: y2 = 2rx - x2.
X2 XI X Xo X
x!a + y!b = 1.
Jednadžba pravca kroz zadanu tocku Pl (XI>YI) uz zadani prikloni kut Elipsa a, b poluosi (u smjerovima x, y) Y
(koeficijent smjera m = tan a) Središnja jednadžba
x2!a2 + i!b2 = 1. b a
Y -YI = m(X-XI)' x
Tjemena jednadžba
Jednadžba pravca kroz dvije zadane tocke Pl (XI,YI) i P2 (X2,Y2)
(y - YI) (XI - X2) = (X - XI) (YI - Y2)'
i = (b2!a2) X (2a - X).
Konstrukcija elipse:
Krivulje potencija a) Ako dužinu, ciju duljinu a + b tocka P dijeli
na dijelove duljina a i b, pomicemo tako, da ~~

*
Parabole kroz tocku Po (xo, Yo)
Y njezine krajnje tocke kližu po medusobno
\\ IYo okomitim pravcima, opisuje tocka P elipsu.
-_o .
b) Ako dvije koncentricne kružnice polumje-
: ,n=2 Y=Yo (~J ra a i b presjecemo polupravcem p kojemu
I \ n=1
I \ je pocetak u zajednickom središtu o tih
.P . o. a
I ", '- Y = Yo(x!xo) (pravac) kružnica, i sjecištima povucemo paralele s
n=2 b
Xo X dva okomita promjera, onda se te paralele
Y = Yo(x!xO)2 (kvadratna parabola) sijeku u tocki P elipse.
n=3
Parabola
Y = Yo(x!XO)3 (kubna parabola).
Tjemena jednadžba - s ordinatnom osi kao
tangentom i s koordinatama žarišta F (P!2,0)
Hiperbole kroz tocku Po (XO,Yo) v Y
y2 = 2px 2p parametar.
Ako os parabole ima smjer ordinatne osi y,
yxm = yo X~' = const. onda se njenajednadžba dobije tako da u pret-
hodnoj jednadžbi zamijenimo X i y.
Konstrukcija krivulje
Jednadžba parabole kojoj tj eme ima koordi-
1 + tan(3= (1 + tan(3)m. nate (XO,Yo) x
(y - YO)2 = 2p(x - XO).
Npr. za tan a = 0,25 je Opci oblik jednadžbe parabole kojoj je os
X 1,4 paralelna s osi y
m 1,1 1,2 1,3
tan (3 0,278 0,307 0,336 0,367 y = ax2 + bx + c, a;cO.

30 31
 Konstrukcija parabole: Evolventa (involuta) nastaje pri odmatanju niti s kružnice
Žarištem parabole povucimo pravac p i neka x =R(sini-fcosi) y
on sijece vodilicu (direktrisu) v u nekoj tocki S. y = R(cos f + f sin i)
Tom tockom povucimo paralelu s osi. Simetrala r = Rlcosa
dužine SF sijece tada tu paralelu u tocki P
parabole.
f=tana
ifJ = tan a - d = inv a \ X
i
Hiperbola (A - asimptote)
Središnja jednadžba
Evolventna
f, d(rad).
funkcija inv a = tan a -d
{Jky/ i

x21a2 - ilb2 = 1. ao O' 10' 20' 30' 40' 50'

Tjemena jednadžba 15 0,006 150 0,006 361 0,006 577 0,006 798 0,007025 0,007256
y2 = (b2Ia2) x (x - 2a). 16 0,007493 0,007 735 0,007 982 0,008234 0,008492 0,008 756
0,010456
17 0,009025 0,009 299 0,009580 0,009 866 0,010 158
Kod jednakostrane hiperbole (a = b) 18 0,011 071 0,011 387 0,011 709 0,012038 0,012373
0,010 760
su asimptote medusobno okomite i za- 19 0,012 715 0,013063 0,013418 0,013 779 0,014 148 0,014523
tvaraju s koordinatnim osima kut 45° 20 0,014904 0,015 293 0,015 689 0,016092 0,016502 0,016 920
x2_y2 = a2. 21 0,017345 0,017 777 0,018217 0,018665 0,019 120 0,019 583
22 0,020 054 0,020533 0,021019 0,021514 0,022018 0,022 529
Cikloide 23 0,023049 0,023577 0,024 114 0,024660 0,025214 0,025 777
Cikloida nastaje pri kotrljanju 24 0,026 350 0,026931 0,027521 0,028 121 0,028729 0,029 348
25 0,029975 0,030613 0,031 260 0,031917 0,032 583 0,033 260
kružnice po pravcu
x = r(f - sin i) 26 0,033 947 0,034 644 0,035352 0,036069 0,036 798 0,037537
27 0,038287 0,039047 0,039819 0,040 602 0,041395 0,042201
y = r(I-COSi) 28 0,043017 0,043 845 0,044685 0,045537 0,046400 0,047276
'- i = kut kotrljanja 29 0,048 164 0,049 064 0,049 976 0,050 901 0,051 838 0,052 788
f(rad). 30 0,053 751 0,054 728 0,055 717 0,056 720 0,057 736 0,058765
rr nJ; X
FUNKCIJE
Epicikloida nastaje pri kotrlja-
nju kružnice po vanjskoj strani dru- Ako je svakoj vrijednosti x za a ,; x ,; b pridružen tocno odreden realni
ge kružnice broj y, kaže se, da je u intervalu [ a, b] dana funkcija f, koja se piše
x = r(m sin1jJ-sinm1jJ) y = f(x)
y = r(m cos 1jJ- cos m1jJ) x argument ili neovisna varijabla
m = (R + r)lr =n + I f(x) funkcijska vrijednost
n = Rlr 1jJ= iln. [a, b] podrucje defmicije funkcije.
X
Graf funkcije (krivulja (x)) je skup svih tocaka (x, f(x)) u ravnini x, y.
Hipocikloida nastaje pri kotrlja- Elementarne funkcije
nju kružnice po nutarnjoj strani Polinom ili cijela racionalna funkcija n-tog stupnja je
druge kružnice f(x) = anxn + an-I~-I + .., + aIx + aD, an* O.
x = r(m sin 1jJ-sin m1jJ) Razlomljena racionalna funkcija je kvocijent dvaju polinoma
y =r(mcos1jJ+cosm1jJ)
bmxm + bm-IXm-l + . . . + b1x + bo
m=(R-r)/r=n-1 f (x) = n n-I .
X
n = R/r 1jJ= iln. anx + an-IX + . . . + alx + ao

32 33

'"
 Eksponencijalna i logaritamska funkcija Krivulja prigušenog titranja
y = ce-{]Xsin (wx + eJ
Y
y I
I
YI = ce-{]X
".
T = 2n/w
Logaritamski dekrement
y' rc
A = in '- a-
Yi+1 (j)
E, x
x ((jI Yi i Yi+1 su ordinate dvaju susjed-
T nih ekstrema.
Eksponencijalna funkcija Logaritamska funkcija
Y = aX a > O,a '" 1 Y = logax a > O,a '" 1 Ciklometricke funkcije
Logaritamske su funkcije inverzne eksponencijalnim funkcijama. Arkus sinus .Arkus kosinus Arkus tangens .Arkus kotangens
Trigonometrijske funkcije Y = arc sin x Y = arc cos x Y = arc tan x Y = arc cotx

x o x
-1 y=arclsin x
-1 , rc
-2"
Sinus Y = sinx Kosinus Y = cosx Ciklometricke su funkcije inverzne trigonometrijskim funkcijama. Me-
du njima postoje sljedece veze:
arc sin (-x) = - arc sin x arc tan (-x) = - arc tan x
arc cos (-x) = n - arc cos x arc cot (-x) = n - arc cot x
arc sin x + arc cos x = n/2 arc tan x + arc cot x = n/2.
x Hiperbolne funkcije
Sinus hiperbolni Tangens hiperbolni
eX- e-x sh x eX- e-x
Tangens Y = tan x y=shx=- y=thx=-=-
Kotangens Y = cot x 2 ch x eX+ e-x
Pomaknuta sinusoida Kosinus hiperbolni Kotangens hiperbolni
~+~ ~x ~+~
y=rsin<p y=chx=- y=cthx=-=~.
2 sh x eX- e-x
'- r amplituda Osnovne veze medu hiperbolnim funkcijama:
2rc ch2x - sh2x= 1 sh (x:ty) = shx chy:t ch x shy
rp Za fazni kut pomaknuta l-th2x= 1/(ch2x) ch(x:ty) = chxchy:tshxshy
sinusoida cth2x - 1 = 1/(sh2x)
YI =r sin «p + E). sh2x=2shxchx sh2x = (ch 2 x - 1)/2
ch 2 x = ch2x + sh2x ch2x = (ch 2 x + 1)/2.

34 35
 DERIV ACIJA FUNKCIJE
Derivacija parametarski zadane funkcije
y Derivacija funkcije y = f(x) u tocki x Za funkciju x = x(t),y = y(t), gdje je t parametar, bit ce y'(x) = y(t)Fx(t)
i y"(x) = [x(t) y(t) - x(t) y(t)]/[x(t)J3, pri cem je tockom oznacena derivacija
y' = {'(xy = lim {(x + .ix) - (ex) = dy .
~x--,>o t\x dx funkcije s obzirom na parametar t.
Osnovna pravila deriviranja Geometrijsko znacenje derivacije funkcije
[u(x) ::tv(x)]' = u'(x) ::tv'(x) Derivacija funkcije ('ex) jednaka je koe- y y = {(x)
[c . u(x)]' = c. u'(x), c = const ficijentu smjera tangente na krivuljuy = {(x) u
[u(x) . v(x)]' = u'(x)v(x) + u(x)v'(x) tocki x
x [u(x)/v(x)]' = [u'(x)v(x) - u(x)v'(x)]/[v(x)]2 ('ex) = tan a.
{u[v(x)]}' = u'(v) . v'(x) Tangenta na krivuljuy =f(x) u tocki Pl (XhYl)
Derivacije elementarnih funkcija y -yl = {'(Xl) (x -Xl)' x
y=c y'=O
Normala na krivuljuy = f(x) u tocki Pl (Xl>Yl)
y -yl = [-l/{'(Xl)J(X -Xl)'
y = xn y' = n xn-l n - realni broj
y = ..fX y' = 1/(2..fX) Ekstremne vrijednosti funkcije y = f(x) bit
ce u tocki, gdje je f'(x) = o:
y=ax y'=axlna
maksimum (A): f'(xAJ = O {"(xAJ < O
y=ex y'=ex
minimum (E): ('(XB) = O ("(XB) > O
y = logax y' = l/(x lu a)
Infleksija funkcije f(x) bit ce u tocki (C),
y = 19x y' = 1/(2,302 6 x)
gdje je:
y = In x y' = 1/x
{"(xCJ = O i (m (xc) '" O.
y = sinx y' = cosx Za krivulju y = f(x) su: x
y = cosx y' = -sinx polumjer kružnice zakrivljenosti
y = tan x y' = 1/cos2x = 1 + tan2 x
y = cotx y' = -1/sin2x = -(1 + cot2x) r = --J(1+ y ,2)3/ly"l
koordinate središta kružnice zakrivljenosti
y=arcsinx y'= 1/~
p = x - [y'(1 + y,2)]/y" q = y + (1 + y,2)/y".
y = arccosx y' = -1~
y=arctanx y'=1/(1+x2) Parcijalna derivacija
y = arc cot x y' = -1/(1 + x2). Parcijalnu derivaciju funkcije z = f(x,y) - npr. po varijablix - racuna-
mo tako, da funkciju deriviramo po nezavisnoj varijabli x, dok nezavisnu
Diferencijalfunkcije y = ((x) u tocki x je dy = f'(x) dx = df varijablu y pritom smatramo konstantom.
Osnovna pravila pri racunanju diferencijala Parcijalna derivacija po x funk- Parcijalna derivacija po y funk-
d[u(x) ::tv(x)] = du ::t dv d[u(x) . v(x)] = u(x)dv + v(x)du cije z = ((x,y) cije z = f(x, y)
d[c. u(x)] = c. du d[u(x)/v(x)] = [v(x)du - u(x)dv]/[v(x)]2.
dZ . {(x + t\x, y) - (ex,y) dZ . (ex,y + t.y) - (ex,y)
Derivacije višeg reda -=~ . -=~ .
dX !Do-->o t\x dY ~y -->o t\y
Ako je ('ex) derivacija funkcije y = {(x), tada je derivacija drugoga reda
(druga derivacija)
Totalni diferencijal funkcije Z Derivacije implicitne funkcije y(x),
("(x) = [{'ex)]' = y" = d2y/dx2.
zadane jednadžbom rp (x, y) = O
Derivacija n-tog reda funkcije (x)
{(n)(x) = [{(n-l)(x)]'= y(n)= dny/dxn. dZ dZ
dz = - dx + - dy . y'(x) = - d1{JI d1{J .
dX dY dX dY
36
37
 Odredeni integral
INTEGRAL
b b
Neodredeni integraI fa f(x) dx = [I(x)]a = I(b) - I(a), gdje je I(x) = ff(x) dx.
f f(x) dx = I(x) + C, gdje je I'(x) = f(x), C = const.
Uporaba odredenog integrala
Osnovna pravila za izracunavanje neodredenog integrala
Odredivanje duljine luka kriv ulje i površine lika
f [u(x) :!:v(x)]dx = f u'(x)dx :!:f v(x)dx
1. Krivulja je zadanajednadžbomy = f(x),
f [C . u(x)]dx = C f u(x)dx. a';;x,;;b.
ParcijaIna integracija Duljinaluka s krivulje
f u(x)dv = u(x) v(x) - f v(x)du. b
S = f ;J1 + y,2 dx, ds=~+dy2.
Neki osnovni integrali
fadx=ax+C Površina A lika izmedu luka krivulje i osi x '1-~"f("J
b
f xndx = (xn+1)/(n + 1) + C,
f (l/x)dx = lnx + C
n;t-l
A = af f(x) dx.
~
faxdx = aX/lna + C 2. Krivulja je zadana parametarski
f eXdx = eX + C x = x(t), y = y(t), t1';;t,;; t2.
f In x dx = x(ln x - 1) + C f (l/sin2x)dx = -cotx +C Duljina luka s krivulje y t=t2
'2
fsinxdx=-cosx+C f (1/cos2 x)dx = tan x + C
s ="f ;Jx2 +:? dt.
fcosxdx=sinx+C f (11'-11- x2)dx = arc sin x +C
f tan x dx = -In cos x + C f [1/(1 + x2)]dx = arc tan x + C Površina A lika
'2
f cotxdx = lnsinx + C f (1/..Jx2 - a)dx = In (x + ;Jx2 - a) + C. 1. . x
A ="2"f (xy- xy)dt.
Uvodenje nove varijable
x = x(t) dx = x(t)dt 3. Krivulja je zadana polarnim koordinatama
ff (x)dx = f f[x(t)] x(t) dt. r = r«p), a ,;;<p,;;f3

Primjeri: Duljina luka s krivulje

1. f (a + bx)n dx = f ~(1/b)dt = (1/b) (a + bx)n+1/(n + 1) + C, n;tl
a + bx = t, dx = (l/b) dt. s=1~ drp.
2. f enxdx = (1/n)enx+ C, f sin n x dx = -(I/n) cos n x + C
n x = t, dx = (l/n) dt. Površina A isjecka
x
(j
3. f1/(x2 + 4) dx = (1/4) f 1/[(x/2)2+ 1] dx = (1/2) arc tan (x/2) + C 1p
x/2 = t. A=2 [r2 (rp)drp.
39
38
 Višestruki integrali
Izracunavanje površine i obujma rotacijskih tijela
y=Y2(X)
Rotacijsko tijelo nastaje rotacijom krivulje y = (ex) oko osi x, aS x S b. Dvostruki integral Y
Dvostruki integral funkcije (ex, y) po
y={(x) Površina plaštaA rotacijskog tijela
Y podrucju D racuna se po formuli
b b Y2(X)
A = 211:f Y '-11+ y,2 dx. ff (ex,y) dx dy = f dx f (ex, y) dy.
D a y,(x) o a x
b x
Obujam V rotacijskog tijela
b Transformacija dvostrukog integrala u polame koordinate
V =11:f y2 dx.
x = r cos rp y=rsinrp

Guldinova pravila: ff (ex, y) dx dy = ff fer cos rp, r sin rp) r dr dq>.

y y={(x) D D
Površina plaštaA rotacijskog tijela jedna-
ka je umnošku duljine luka s krivulje i Površina podrucja D
opsega kružnice što ga opisuje njeno teži-
šteT: A =ff dx dy.
x D
A = 21tyos.
Obujam tijela što ga nad podrucjem D omeduju plohe, dane jednadž-
Obujam V rotacijskog tijela jednak je bama:
y y={(x) umnošku površine As ispod krivulje i op-
sega kružnice što je opisuje težište T: z = ZI (x,y) Z=Z2(X,y)

V= 21tYoAs. gdje je:

x Težišta krivulja, likova i tijela - v. str. Z2 (x, y) 2 zI (x, y) (x,y) ED

133... 134.
V = ff [Z2(X,y) - zl(x, y)] dx dy.
D
Numericka integracija
Cesto treba izracunati vrijednost odredenog integrala gdje je funkcija
Trostruki integral
f(x) zadana u obliku tablice ili ne poznajemo njezin neodredeni integral.
Trostruki integral funkcije f(x, y, Z) po podrucju V racuna se po formuli
Trapezna formula
Interval la, b] podijelimo na n jednakih dijelova širine h = (b - a)/n. b Y2(X) 22(X' y)

Krajevi k-tog podintegrala imaju apscise: fff (ex,y, z) dx dy dz = f dx f dy f (ex, y, z) dz.

V a y,(x) 2.(X.Y)

X"-l = Xo + (k - l)h, x" = Xo + kh, Transformacija trostrukog integrala u sfeme (kugline) koordinate:

pri cemu vrijedi: Xo = a, xn = b, f(x,,) = y", pa je: x = r cos rp cos il y = r cos rp sin il z=rsinrp
b
1 1 ffJ f(x, y, z) dx dy dz = fff {(r cos rp ros il, r ros rp sin il, r sin 'p) r2 cos rp dr drp dil.

40
[ {(x) dx ~
(
h 2"Yo + YI + ... + y" - 1 + 2"Yn . ) v v.
41
 DIFERENCIJALNE JEDNADŽBE Nehomogena linearna diferencijalnajednadžba 2. reda s konstantnim
Diferencijalnajednadžba s razdvojenim varijablama koeficijentima
f(x)dx = g(y)dy. y" + py' + qy = f(x),
Opce rješenje gdje su p i q konstante.
f f(x)dx = f g(y)dy + C, C = const. Najprije riješimo pripadnu homogenu jednadžbu
Honwgena diferencijalnajednadžba Yh" + PYh' + qYh = O.
Njeno opce rješenje je
i=f(;} yh = ClYl (x) + Czyz(x),
Rješavamo je supstitucijom
gdje su YI i YZ partikularna rješenja homogene jednadžbe, a njih nalazimo
y = ux, y' = u'x + u. metodom varijacije konstanti:
Opce rješenje Y = Ul(X) Yl(X) + UZ(X) YZ(x).

f .!.dx=
x
f ~du
f(u)-u
+C. Funkcije Ul(X) i UZ(X)odredujemo iz sustavajednadžbi
U{Yl + uz'yz = O
Linearna diferencijalnajednadžba 1. reda
y' + g(x)y + h(x) = o. U{Yl' + uz'yz' = f(x).
Opce rješenje Primjer:
y = - e-G{x)f h(x)eG{x)dx + Ce-G(xJ, Za nehomogenu jednadžbu
gdje je: y" + Y = 2 sinx
G(x) = f g(x)dx. pripadna homogena jednadžba je
Bernoullijeva diferencijalna jednadžba Yh" + YI<= O
y' + p(x) y = r(x)yn, n '" 0,1. koja ima opce rješenje
Jednadžbu dijelimo s yn i supstitucijom YI<= Cl sin x + Cz cos x
z = y-n+ 1, z' = (l-n) y-1' y' Y = Ul sin x + Uz cos x.
transformiramo je u linearnu jednadžbu Funkcije ul i Uznalazimo iz sustavajednadžbi
z' + (1- n) p(x) z = (1 - n) r(x). u{ sinx + uz' cosx = O
Homogena linearna diferencijalna jednadžba 2. reda s konstantnim Ul' cos X - Uz'sin x = 2 sin x
koeficijentima i dobivamo
y" + alY' + az)' = O. Ul' = sin 2 x
Rješenje nalazimo pomocu supstitucije
y = e't:<, y' = ke't:<, y" = kZeiLX Ul = 2 cos 2 x
_.!.

dobiva se karakteristicna jednadžba uz' = -2 sinz x = cos 2 x - 1

kz + alk + az = O. 1 . .
Opce rješenje diferencijalne jednadžbe ovisno je o korijenima kl i kz Uz= "2sm 2 x - x.
karakteristicne jednadžbe: Stoga je
kb kz razliciti realni brojevi y = Cle"'X + CZe"2X 1 .
kb kz jednaki realni brojevi: kl = kz = k y = (Cl + CzX)el<x Y="2smx-xcosx,
kb kz konjugirano kompleksni brojevi: kl,z = a:t ib pa je opce rješenje prvotno zadane nehomogene jednadžbe
y = eQx(Cl cos bx + Cz sin bx). Y = Clsinx + Czcosx-xcosx.

42 43
 Za krivulju danu u vektorskom obliku jednadžbom
Derivacija i integracija vektorskih funkcija
Defmicija derivacije vektorske funkcije a(t) realne varijable t je ista r = r(t) = (x(t), y(t), z(t))
kao za skalarne funkcije. tangencijah1i je vektor dan sa
Derivacija zbroja i razlike vektorskih funkcija ;. = (x(t), y(t), ;'(t».
[m a(t) :t n b(t)]' = m a'(t) :t n b'(t). Fleksija krivulje je
Derivacija skalarnog produkta I I;.x;.l
,, ,
[a(t)b(t)]' = a'(t)b(t) + a(t)b'(t). - Q- 1;'13
Derivacija vektorskog produkta
a njena torzija
[a(t) x b(t)]' = a'(t) x b(t) + a(t) x b'(t).
Vektor a(t) s komponentama X, Yi Z (koje su skalarne funkcije) I (;.,r,';.' )
r .
a(t) = [X(t), Y(t), Z(t)j - r - I;' x rl2
ima derivaciju
a'(t) = [X(t), Y(t), Z'(t)]. 1.
r se naziva polumjer torzije krivulje.
Funkcija a(t, s) ima dvije parcijalne derivacije Jedinicni vektor tangente t je
t=;./I;.I.
a,= dX, dY, az a = (dX, dY, az
i totalni
( dt dt at )
diferencljal
s l dS dS dS ) Ako parametar t znaci vrijeme onda je jednadžbom
tvarne tocke koja se giba. Pri tome je
r = r(t) zadan trag

da = at dt + as ds. vektor brzine v(t) = 1-(t) = ut

Neodredeni integral vektorske funkcije vektor ubrzanja a(t) = v(t).
a(t) = (X(t), Y(t), Z(t))
Za vektor a(t) vrijedi ovaj rastav na tangencijalnu i normalnu kom-
ponentu
dan je formulom
du u2
5 a(t) dt = (5X(t) dt, 5 Y(t) dt, 5 Z(t) dt), a(t) =-t+-n
dt Q ,
a odredeni integral za a ~ t ~ fJ formulom
gdje je n jedinicni vektor glavne normale, Q polumjer kružnice zakrivlje-
fi fi fi fi nosti.

[ a(t) dt = (I X(t) dt, I Y(t) dt, I Z(t) dt

J .
Ploha P u prostoru neka je zadana eksplicitnom jednadžbom z = z(x, y).
Neka je D podrucje u ravnini x, y. Površina S dijela plohe koji se nalazi
iznad podrucja D..racuna se po formuli
Krivulje u prostoru dZ az
Duljina luka s prostorne krivulje x = x(t), y = y(t), z = z(t) za s =JI ---JI+ p2 + q2 dx dy
D p = dX' q = dY.
a~t~fJdanajesa
fi Ako je ploha zadana parametarski u vektorskom obliku sa
S =J---Jx2+:?+;,2 dt, r(u, u) = (x(u, u), y(u, u), z(u, u)),
a
gdje su u i u parametri (u, u) E D, onda vrijedi
gdje tockica znaci derivaciju po parametru t.
Ako je krivulja danajednadžbamay = y(x), z = z(x), bit ce duljina luka JI
S = D ---JEG-F2 du du,
za a ~ x ~ b
b gdje su E = rurw F = rurv, G = rvrv koeficijenti prve fundamentalne
S = Ja .yI + Y ,2 + z'2 dt.
forme plohe.

44 45
Skalarna i vektorska polja div (u VJ = u div V + V grad u
Skalarno polje u = u(x, y, z). rot (u VJ = u rot V + grad u x V
Vektorsko polje V = (X(x, y, z), Y(x, y, z), Z(x, y, z)). /',.(uu) = u 'lu + u 'lu + 2 grad u. grad u
.
div (VxR) = R rot V - VrotR.
Operator derivacije (nabla): '1 = (~, ~, ~ Neka je r = r(t) = (x(t), y(t), zet)) krivulja k u prostoru i Tlo T2 tocke
lax ay az) od k kojima odgovaraju vrijednosti parametara t1 i t2' Neka je dalje
Gradijent skalarnog polja u je vektorsko polje V = (x (x, y, z), Y(x, y, z), Z(x, y, z)) vektorsko polje.
Krivuljni integral polja V duž krivulje k od tocke T1 do tocke T2
(iJu au au definiranje formulom
grad u = lax' ar' az) = 'lu . T2 t?
Divergencija vektorskog polja V je skalarno polje, odredeno jednadž- LVdr=J t, (Vr)dt,
T,
bom

div V = VV = ax + aY + iJZ . gdje je polje V uzeto u tockama krivulje k.

ax ay iJz Ako je polje V potencijalno (V = grad u) onda vrijednost krivuljnog
integrala ovisi samo o pocetnoj i konacnoj tocki, a ne o samoj krivulji duž
Rotor vektorskog polja V je vektorsko polje, odredeno jednadžbom koje integriramo, tj.
rot V = '1 x V = (aZ - ay, ax - iJZ, aY - ax . T2
lay az iJz iJx ax ay) fh Vdr = u (T2) -u (T1).
T,
Vektorsko je polje V potencijalno, ako je ono gradijent skalarnoga
polja u Potencijal u polja V = (x, Y, Z) jednak je
x y Z
V= gradu.
Vektorsko je polje V solenoidalno (bez izvora), ako je div V = O. U = U (x, y, z) = J
X,
X(x, y, z) dx + J
Y,
Y(x1, y, z) dy + J
Z,
Z(xl> yl> z) dz ,
Vektorsko polje V nema vrtloga, ako je rot V = O. Bezvrtložno je
vektorsko polje samo tada, ako je potencijalno. gdje je T l(XloYloZl) bilo koja tocka podrucja definicije polja V.
Vektorsko polje V je harmonicno (Laplaceovo), ako u njemu nema ni Neka je ploha P orijentirana izborom jednog od dva moguca jedinicna
izvora, ni vrtloga. Tada postoji takvo skalarno polje u za koje polja N plošnih normala:
a2u a2u a2u (-p, -q, 1)
-+-+-=/',.u=O za z = z(x y). N = +
ax2 ai az2 ' ,. - ---JI+ p2 + q2
a2 a2 a2 r " x rv
gdje je: /',.=-+-+- Laplaceov operator. za r = rtu, u): .
ax2 ai az2 N = :!:
EG - F2 ---J

Za skalarna polja u i u i vektorska polja Vi R vrijedi Plošni integral polja V = (x(x, y, z), Y(x, y, z), Z(x, y, z» po dijelu P
rot grad u = '1x 'lu = O orijentirane plohe definiran je sa:
div rot V = '1 ('1 x VJ = O za z = z(x,y): ff V dP= ff (VN) dP =:!: ff (-pX - qY + Z) dx dy
P D iJ
grad div V = '1 ('1 VJ
div grad u = '1 ( '1 u) = (VV)u = /',.u za r = rtu, u): ffVdP=ff (VN) dP=:!: rf (V, r", rv) du du.
P D iJ
rot rot V = '1 x ('1 x VJ = grad div V - /',.V
Polje V racunato je u tockama plohe i dP =N dP, u prvom slucaju D
/',.V = (VX,VY, VZ), V = (x, Y, Z) je ortogonalna projekcija dijela P na xy ravninu, a u drugom podrucje
grad (uu) = u grad u + u grad u parametara (u, u) koje odgovara dijelu plohe P.

46 47
 LAPLACEOV A TRANSFORMAClJA STATISTIKA
Laplaceov transformat F(x) funkcije {(tj (za realni broj t) defmiran je sa Matematicka se statistika bavi metodama vrijednovanja pokusima do-
bivenih podataka, da bi ustanovi]a vjerojatne zakonitosti opažanja slucaj-
F(x) = L{{(t)} = fo e-Lx(x) dt, XE C. nih pojava i velicina.
Statisticka vjerojatnost
Svojstva transformacije: Relativna ucestalost p dogadaja A odredena je omjerom
L{a {(tj + b g(t)} = a L{{(t)} + b L{g(t)}. m
p=-'
Za L{{ (t)} = F(x) je: n
L{{(at)} = l/a. F(x/a) a>O gdje je:
n broj ponavljanja pokusa,
L{e-<Zl{(t)} = F(x+ a)
m broj koliko se puta dogadaj A zbio.
L{f'(t)} = xF(x) - ((O) Relativna je ucestalost uvijek
L{{(n\t)} = xnF(x) _~-I{(O) _~-2f'(0) -. . . _x{(n-2)(0)- (en-I) (O) <;;p<;;
1,
pri cemu vrijedi:
L{i'{(t)} = (-1)nF(n)(x).
za p = O je m = O; dogadaj nije moguc ni pri jednom pokusu,
za p = 1 je m = n; dogadaj se zbiva pri svakom pokusu.
Primjeri transformacije:
Ako je broj n vrlo velik, uzimamo, daje relativna ucestalost p približno
(et) F(x) {(tj F(x) jednaka statisticlwj vjerojatnosti dogadaja A pri pokusu.
1 1/x shat aI(X2- a2) Statisticki prosjek
tn nllxn+1 eh at X/(X2- a"J Najznacajnije karakteristike slucajnih velicina su prosjecna vrijednost
en' 1/(x-a) t eni 1/(x - a)2 varijanca.
sin at aI(x2+ a2) t sin at 2axl(x2 + a2)2
Prosjecna vrijednost x
je broj, oko kojeg su nanizane pokusima dobive-
ne vrijednosti slucajne velicine
eos at XI(X2 + a2) t eos at -
(X2 a2)/(x2 + a2)2 n
. . . + x"
-
x =XI + X2 + =-1 ~L.., xi'
n n i~I
Primjeri inverzne transformacije:
gdje je:
F(x) {(tj n broj istovrsnih pokusa,
1 iJ(t)(impnlsna:funkcija):-' Xi vrijednosti slucajne velicine pri i-tom pokusu.
1/xn tn-l/(n - 1)! Ako su vrijednosti xi brojcano velike, možemo odabrati približnu pro-
1/(x - a)n tn-Ien'/(n - 1)1
sjecnu vrijednost X i racunati s razlikama
1/(1 + ax) 11a. e-<ln -
x=X+-
1 ~
L.., (xi-X)'
1/[(x - b)2 + a2] 1/a. eb' sin at n i~I
(x - b)/[(x - b)2 + a2] ebl eos at
Zbroj odstupanja vrijednosti slucajne velicine xi od njene prosjecne
1/[(x - b)2 - a2] 1/a . eb' sh at vrijednosti jednaka je O
eb' eh at n
(x - b)/[(x -b)2 - a2]
L
i~I
(Xi-X)=O.

48 3 - Kraut 49
 --,
Normalna razdioba
Mjera rasapa S2 (varijanca) je pri n pokusa dobivena prosjecna vrijed-
nost svote kvadrata odstupanja slucajne velicine Xi od njene prosjecne Pri normalnoj razdiobi krivulja ucestalosti po Gaussovu zakonu dana
vrijednostix je formulom

2
s =-
1 ~ -2
~ (xi-X).
1
y= a&e
-H"~mJ
,
n - 1 i=1
Standardna devijacija s je realni korijen mjere rasapa gdje je: m srednja vrijednost, a standardna devijacija.
-
Gaussova krivulja proteže se od = do + =, a simetricna je s obzirom
na vrijednost x = m, gdje je najveca ucestalost
s=+
1 n
=
X m, Ymax=l/a& = 0,399/a.
L
n - 1 i=1 (xi - x)2. Od te vrijednosti krivulja vrlo naglo pada simetricno s obje strane i ima

Relativna standardna devijacija (koeficijent varijacije) je

infleksiju u tockama x = m :!: a , gdje je ucestalost
x = m:!:a, Y = 0,607, Ymax = 0,242/a.
u=~ (=~.lOO %). Nadalje vrijedi
X X
x = m:!: 2a, Y =0,135, Ymax= 0,054/a
Ako pokusom izmjerimo dvije slucajne velicine xi y, a pri n mjerenji-
ma dobivamo za njih vrijednosti: x = m :!:3a Y =0,011, Ymax= 0,004/a.
XI.>X2>..., Xn i YI.>Y2,...,Yn Kod manjih vrijednosti a krivulja je normalne razdiobe strma, a kod
to ce za velicine X i Y biti karakteristican broj Sx,y (kovarijanca) vecih je položenija.
n Cjelokupna površina lika medu Gaussovom krivuljom i apscisnom osi
1" - -
Sx,y =---=--1~
n i=1 (xi - x) (Yi - y). A =+r ydx = 1 ,
x=-~
*
a površine medu Gaussovom krivuljom i apscisnom osi u pojedinin1 inter-
Za vrlo veliki osnovni skup ukupna je devijacija valima iznose: m :!: 0,67a A = 0,5
m:!: a A = 0,683
1 N
a= m:!: 2 a A = 0,955
NLi=1 (xi-m)2,
m:!:3a A=0,997.
gdje je: N kardinalni broj Cbrojnost osnovnog skupa), m srednja vrijednost. Gaussovu krivulju (koja
Razdioba ucestalosti vrijedi za vrlo veliki broj poku-
Histogram je dijagram, koji pokazuje ucestalost vrijednosti slucajne sa NJ možemo dovoljnom toc- y
velicine. U njemu se na apscisu nanose mjerene vrijednosti, ana ordinatu nošcu uporabiti i pri manjem
ucestalost. broju pokusa n, ako u njoj
Y Iz grafikona razdiobe ucestalosti ukupnu devijaciju a zamijeni-
(a) dobivamo spajanjem sredine vrho- mo standardnom devijacijom f
va izlomljenu crtu (b) koja se to više s, a srednju vrijednost m pro-
f približava neprekidnoj krivulji, što je sjecnom vrijednošcu x.
sitnija podjela na osi apscisa.
Pokusom dobiveni nhistogram je Druge znacajnije razdiobe:
približenje zakonu razdiobe slucajne binomna, Poissonova, Studen-
velicine. tova, razdioba i itd.
x x+s x+2s x+3s x
X

51
50
Regresija ikorelacija FIZlKALNE VELICINE I MJERNE JEDINICE
Krivulja koja spaja pokusom dobivenih n tocaka, s apscisama Xl>X2, ...,
Xn i ordinatamaYl> Y2, ..., Yn nazivamo regresijskom krivuljom odgovaraju- FizikaIne velicine
cih velicinax iy.
Želimo ustanoviti funkcionalnu zavisnost (korelaciju) Y = (ex). Fizikalne su velicine mjerljiva svojstva prirodnih pojava, tvorevina i
Linearna korelacija Pravac regresije (p) stanja; a mjerljiva su svojstva ona koja se mogu kvantitativno iskazati.
Tako su mjerljiva svojstva, tj. fizikalne velicine, na primjer, duljina, vrije-
Y = a + bx me, brzina, masa, temperatura, elektricni otpor itd.
Y a odsjecak na osi ordinata, Ljepota, miris i ukus nisu fizikalne velicine jer se ne mogu kvantitativ-
, p/ b koeficijent smjera no iskazati.
Ji /'
'/ ./;
b = (y -<L)!x= tan a. Velicine mogu biti skalarne (masa, temperatura, rad i dr.), vektorske
./. Vrijednost broja a i b odredujemo (sila, brzina, ubrzanje i dr.) i tenzorske (naprezanje, deformacija, momen-
Y
metodom najmanjih kvadrata, a otu- ti tromosti).
Prema nacinu definiranja, fizikalne se velicine dijele na osnovne (te-
meljne ili polazne) i izvedene velicine.
:a=7iz:~:~ - n xy i xz - n x2 Osnovne se velicine definiraju opisom mjerenja. Koje ce se velicine
Xi x ~=1 J/[,=1 J
smatrati osnovnima zavisi od podrucja fizike, ali i o nacinu na koji se
pojedino podrucje fizike proucava. Prema dogovoru velicine pridružene
a =y- bx osnovnim jedinicama Medunarodnog sustava (SI) smatraju se osnovnim
Jednadžbe regresijskog pravca velicinama. To su:
- Sx y - - Sx y -
y - Y = ---t (x - x), x-x=---t(Y-Y).
Sx Sy duljina I,L
masa m
Pogrješke mjerenja vrijeme t
Pri svakom se mjerenju, bez obzira na okolnosti, pojavljuje mjerna elektricna struja I
pogrješka fu:, a to je razlika izmedu izmjerene vrijednosti xi i stvarne termodinamicka temperatura T
vrijednosti x množina (stari naziv: kolicina tvari) n
fu: = xi -x. svjetlosna jakost Iv
Iz izmjerene vrijednosti, koju po potrebi valja popraviti (npr. pogrješka
Izvedene se velicine tvore iz poznatih osnovnih velicina ili iz vec
mjernog uredaja) ili naknadno preracunati, proizlazi mjerni rezultat.
definiranih izvedenih velicina, a definiraju se velicinskim jednadžbama
Sustavne pogrješke pojavljuju se pod jednakim okolnostima i uvijek s pomocu fizikalnih zakona i definicijskih jednadžbi.
jednakom vrijednošcu i jednakim predznakom. Možemo ih lako ustano-
viti i odgovarajuce racunski ispraviti (npr. netocnost = pogrješka mjer- Izvedena je velicina brzina v definirana sljedecom jednadžbom:
nog uredaja). brzina = duljina odnosno: v =~
Slucajne pogrješke javljaju se po mjestima i vremenu potpuno nesrede- vrijeme' t '
no, s razlicitim vrijednostima i predznacima (npr. zbog istrošenosti, tren- a velicina gustoca Ii defmira se kvocijentom mase m neke homogene tvari
ja i sL). Ne možemo ih predvidjeti, a ne možemo ni popravljati mjerne i obujma V što ga ta tvar zauzima:
rezultate. Zbog slucajnih pogrješaka postaju mjerni rezultati nepouzdani.
Ovu nepouzdanost možemo smanjiti samo vecim brojem mjerenja. gustoca = m~a, odnosno: Ii = ~.
U suprotnosti sa sustavnim i slucajnim pogrješkama koje prate svako obujam V
mjerenje, su mjerne pogrješke, a to su mjerna odstupanja koja poticu od Ekstenzivna velicina je ona koja sadrži zbrojiva svojstva dijelova susta-
zabuna mjerioca, nepravilnog mjernog postupka, oštecenog ili pokvare- va. Na primjer: obujam V, masa m, Gibbsova energija G i dr.
nog mjernog uredaja itd. Mjerne pogrješke treba bezuvjetno izluciti pri Intenzivna velicina je ona cija vrijednost ne ovisi o velicini sustava. Na
ocjeni mjernih rezultata. primjer: termodinamicka temperatura T, tlakp, toplinskaprovodnosU. i dr.

52 53
 Ako su dimenzije triju velicina d.uJjine L, mase M i vremena T, dimen-
Rijec specificni oznacuje velicinu koja je podijeljena masom m. Na zijaje velicine rada dim W = L2 M r2, a dimenzijski su eksponenti 2, 1 i -2.
primjer: specificni obujam v = V/m, specificni toplinski kapacitet c = C/m Ako se za osnovne dimenzije izaberu dimenzija duljine L, dimenzija
i dr.
mase M, dimenzija vremena T, dimenzija elektricne struje I, dimenzija
Rijec molarni (množinski) oznacuje velicinu koja je podijeljena termodinamicke temperature e, dimenzija množine N i dimenzija svjetlo-
množinom (kolicinom tvari) n. Na primjer: molarni obujam Vm = V/n, sne jakosti J, dobiva se sustav dimenzija pridružen osnovnim jedinicama_-
molarna Gibbsova energija Gm = G/n i dr. Medunarodnog sustava jedinica (Sl). Prema tome, dimenzija je neke
Koeficijent je velicina k u jednadžbi razmjernosti A = k . B kada su velicine X opcenito:
velicine Ai B razlicitib dimenzija. Na primjer: koeficijent difuzije dimX = La Mi1-rr Id e' N~ Jq.
J = -D gradn.
Faktor je brojcana velicina k u jednadžbi razmjernosti A =k . B kada Dimenzije nekih fizikaInih velicina
su velicine A i B istih dimenzija. Naprimjer: faktor trenja f.lu jednadžbi Fizikalna velicina
F=f.lFn. Jedinice SI
Naziv Defmicija Dimenzija
Nazivi fizikalnib velicina tvore se dogovorom i nastoji se da svaka
velicina ima samo jedan naziv. ploština A=l' L' Im'
Za znakove fizikalnib velicina rabe se pojedinacna velika i mala slova
latinske abecede i drugih alfabeta. obujam V=13 L3 Im3
Znakovi velicina tiskaju se kosim (kurzivnim) slovima bez obzira na brzina u=-
ds
IL T-I Im S-I
ostali tekst. dt
Analiticko iskazivanje veza i ovisnosti medu fizikalnim velicinama
kutna brzina I", = dT rl radls = S-I
naziva sejednadžbama medu velicinama ili velicinskimjednadžbama. Na dl
primjer, velicina sila F definirana je jednadžbom:
ub1'2anje
Lr' ms-'
la= dl
F=m.a,
gdje je m masa tvari, aa njeno ubrzanje. gustoca Q= mfV L-"M m-"kg
sila F=ma LMr' N = m kg s.2
Dimenzije fizikaInih velicina
tlak p=FIA L-IMr2 Pa = m,l kg S-2
Pod dimenzijom neke fizikalne velicine razumije se produkt potencija
osnovnib velicina te velicine, s time da se u njezinoj defmicijskoj jednadžbi L' Mr2
kineticka energija IEk=.!mu'
2 J = m'kgs-2
zanemari njezino vektorsko ili tenzorsko znacenje, te svi brojcani faktori,
ukljucujuci i matematicke znakove i predznake. t;S = M'JII!.T L' MTe-I
entropija JIK = m2kg s-' K-I
Za neku velicinu X koja je definirana produktom potencija osnovnib
velicina, X = Z x:. ~ ... X,:, njezina je dimenzija definirana produktom molarna entropija Sm = Sin L' Mr2e-1 N-I J/(molK) =m'kgs-2K'lmol-1
dimenzija: elektricni potencijal E=-gradV L' MT-"I-I V = m'kgs-" KI
dim X =X~ X~ ... X: . permitivnost ,=DIE L -" M-I T41' F/m = m-"kg-Is4 A2
Ovdje su XI.>X2, .n, Xn osnovne dimenzije, a a, p, ..., v eksponenti tih magnetni tok L2 M T-21-1 wb = m2kg s-' A-I
dimenzija. <P=JB.e"dA
Velicine kojima su nakon kracenja svi eksponenti u produktu dimenzi- iluminancija E = A<PIM L-2J Ix = m-2cd
ja jednaki ništici, cesto se nazivaju bezdimenzijskim velicinama. Njihov
relativna gustoca d = QIQo
dimenzijski produkt ili dimenzija jest X~ . X~ . . . X~ = 1. Takva se velicina
dimenzije jedan naziva brojem.
55
54
Mjerne jedinice i brojcane vrijednosti Na primjer:
Mjerenje je usporernvanje neke fizikalne velicine s dogovorno izabra-
nom polaznom istom velicinom odredene vrijednosti. Ta dogovorno iza-
jedinica momenta sile: newton x metar = newtonmetar =N m,
. . . . kilogram kg
brana polazna velicina odredene vrijednosti naziva se mjemajedinica ili Jedllllca gus t oce: k b . - kil ogram po k u b nom me t ru = 3m '
krace, jedinica. Pritom se izabranoj velicini, tj. mjernoj jedinici zanema- Ulll~ar
ruje njeno vektorsko ili tenzorsko znacenje i njezin predznak. Dakle,
. d" b' metar
jedinice su uvijek skalari. Je mlca rzme: sekunda = me t ar u se kun d'1 = -;'
m
Mjerna jedinica i mjera dva su razlicita pojma, koji se cesto pogrješno . " . kilometar
poistovjecuju. Mjeraje tijelo koje utjelovljuje mjernu jedinicu, Na primjer, Je d mlca b rzme:
sat
= kil ometar na sat = km -s .
štap duljine 1 metar jest mjera koja utjelovljuje duljinsku jedinicu metar,
a uteg mase 1 kilogram utjelovljuje masenu jedinicu kilogram itd. Za znakove mjernih jedinica rabe se mala i velika slova latinske abece-
Brojcana vrijednost neke fizikalne velicine jest omjer te velicine i de i grcko slovo omega (Q). Na primjer, m (metar), s (sekunda), N (njutn)
odabrane odgovarajuce mjernejedinice: itd. Ako više jedinica ima u nizu isto pocetno slovo, onda se znakovima
ostalih jedinica dodaje još jedno, malo slovo iz naziva. Tako je za jedinicu
.. velicina
b rojcana vrlJednost = :--- ' . snage vat znak W, a za jedinicu magnetnog toka veber znak je wb itd.
Jedimca Neke se izvansustavne jedinice oznacuju i posebnim znakovima. Tako
Dakle, brojcana vrijednost kazuje koliko mjernili jedinica sadrži pro- su znakovi kutnih jedinica: o za stupanj, ' za minutu, " za sekundu i g za
matrana fizikalna velicina, odnosno to je broj s kojim treba pomnožiti gon. Znak je za stupnjeve raznih ljestvica podignuti kružic (O,kao i za
mjernu jedinicu da se dobije kvantitativna vrijednost fizikalne velicine, pa kutni stupanj) koji se dodaje pocetnom slovu naziva jedinice odnosno
se to može pisati u obliku umnoška: ljestvice. Na primjer, za Celzijev stupanj znak je °C, za Englerov stupanj
znakje °E itd. .
vrijednost velicine = brojcana vrijednost x mjernajedinica.
Nazivi i znakovi angloamerickihjedinica pišu se malim slovima. Iznim-
Ako se neka velicina oznaci znakom X, onda se taj odnos iskazuje
kaje britanska jedinica za toplinu »British thermal unit«, koja ima znak
opcom jednadžbom:
Btu, dakle s velikim pocetnim slovom. Na primjer:
X= {X}. [X], foot, znak: ft
gdje je [X] mjernajedinica velicine X, a {X} brojcana vrijednost velicine X foot per second, znak: ft/s
iskazana jedinicom [X]. square yard, znak: yd2 ili sq yd
Medutim, velicinske jednadžbe osim velicina cesto sadrže i neke fakto- British thermal unit, znak: Btu.
re koji ovise o znacenju fizikalnih velicina, ali ne ovise o njezinim jedinica-
ma, pa gornjajednadžba dobiva oblik: Iza znaka jedinice ne stavlja se tocka ako nije konac recenice. Znakovi
mjernih jedinica tiskaju se uvijek uspravnim (okomitim) slovima, bez
X = z {X} . [X], obzira na okoIni tekst. U izrazima u kojima se prikazuju podatci o fizikal-
gdje je Z brojcani faktor. nim velicinama, znakovi jedinica uvijek se pišu iza brojcane vrijednosti, s
time da se izmedu brojcane vrijednosti i jedinice ostavlja mali razmak i ne
Nazivi i znakovi mjernihjedinica stavlja se znak množenja. Samo se znakovi izvansustavnili jedinica za kut
Nazivi i znakovi mjernih jedinica su normirani. Neke mjerne jedinice pišu tik uz brojcanu vrijednost. Na primjer:
imaju i posebne nazive, najcešce prema prezimenima zaslužnih svjetskih F = 275N, ali ne: F = 275 . N.
znanstvenika. Na primjer, njutn (N), vat (W), amper (A) itd. a = 25° 45' 30",
Nazivi izvedenih jedinica koje nemaju svoga posebnog naziva tvore se t = 30 °C.
od naziva jedinica iz kojih su izvedene. Jedinice koje nastaju množenjem
govore se onako kako se i pišu, tj. bez rijeci puta. Jedinice koje nastaju Opci znak za neodredenu jedinicu neke velicine piše se tako da se znak
dijeljenjem izricu se rijecju »po«, osim onih koje ovise o vremenu: one se za tu velicinu stavi u uglatu zagradu. Na primjer:
izricu rijecima »U« ili »na«.
[X] je opca jedinica za velicinu X,

56
57
 Osnovne' edinice Medunarodno sustava' edinica SI konac
[I] je opca jedinica za velicinu duljinu I, a to može biti km (kilometar),
m (metar) itd., Osnovna jedinica SI
Naziv Definici' a
[P] je opca jedinica za velicinu tlakap, a to može biti Pa (paskal), mPa
Amper je stalna elektricna struja koja bi, kad bi
(milipaskal) itd.
protjecala dvama ravnim usporednim vodicima
Nije dopušteno
uglate zagrade.
znakove stvarnih, tj. vec odredenih jedinica stavljati u jakost elektricne
struje
I amper A Ibeskonacne duljine i zanemariva okruglog pre-
sjeka, a koji se nalaze u praznini (vakuumu)
razmaknuti 1 metar, proizvodila medu njima
Opci znak za brojcanu vrijednost velicine piše se tako da se znak za tu silu od 2 x 10-7njutna po metru duljine. (1948.)
velicinu stavi u viticastu zagradu. Na primjer: termodinamicka T kelvin K IKelvin je 273,16-i dio termodinamicke temper-
{X} je opca brojcana vrijednost velicine X iskazane jedinicom [X], temperatura ature trojne tocke vode. (1967.)
Mol je množina nekog sustava koji sadrži toliko
{l} je opca brojcana vrijednost velicine duljine I iskazane jedinicom [I],
elementarnih jedinki koliko ima atoma u 0,012
{P} je opca brojcana vrijednost velicine tlaka p iskazane jedinicom [p]. množina,
(prijašnjinaziv: n mol
mo
I Ielementarne
kilograma ugljika 12. (1971.) (Kad se rabi mol,
jedinke treba navesti: to mogu biti
Stvarne brojcane vrijednosti ne stavljaju se u viticaste zagrade. Pri kolicinatvari)
pisanju umnožaka opce brojcane vrijednosti i opce jedinice može se izosta- atomi, molekule, ioni, elektroni i druge cestice
ili skupine takvih cestica.)
viti znak množenja ako to ne bi stvaralo zabunu. Na primjer, udaljenost
Kandela je svjetlosna jakost u danom smjeru
je izmedu dvaju gradova (l) 450 kilometara:
k d I onog izvora koji odašilje jednobojno zracenje
I = {l} . [I] = {l} [lJ = 450 km,
svjetlosnajakost I Iv I can;~
( an )
ea
I cd I frekvencije 540 x 10.2 herca i kojemu je jakost
zracenjau tom smjeru 11683vata po steradija-
gdje je {l} = 450 brojcana vrijednost, a [I] = km jedinica duljine. nu. (1979.)
Medunarodni sustav jedinica (SI) Napomena: Uz termodinamicku temperaturu rabi se i Celzijeva temperatura
(znale t ili ,,) definiranajednadžbom:
Godine 1960. Generalna konferencija za utege i mjere (Conference
Generale des Poids et Mesures, CGPM) prihvatila je na svome jedanae- t= T-To,
stom zasjedanju Medunarodni sustav jedinica (Systeme International
d'Unites). Konferencija je istodobno zakljucila da skracenica toga sustava gdje je To = 273,15 K po definiciji. Jedinica je za Celzijevu temperaturu Celzijev
na svim jezicima bude SI, prema njegovu izvornom nazivu na francuskom stupanj (OC),kojije jednak jedinici kelvin:
jeziku (Systeme International). Celzijev stupanj = kelvin,
Medunarodni sustav jedinica (Sl) cine: °C = K.
a) osnovne jedinice,
Celzijev stupanj samo je, dakle, drugi naziv za kelvin. Prema tome, temperaturna se
b) izvedene jedinice, razlika može iskazivati ukeivinima (K) i u Celzijevim stupnjevima (OC):
c) dopunske jedinice.
IlT = At = Il".
Osnovne jedinice Medunarodnog sustava jedinica (SI)
Fizikalna velicina Osnovna jedinica SI
Znak Naziv Znak Definici' a Izvedene jedinice Medunarodnog sustava jedinica (Sl) tvore se po
Naziv
Metar je duljina puta što ga svjetlost prijee u pravilima koherencije, od osnovnih jedinica SI, ili od jedinica vec tvorenih
I,L metar m praznini (vakuumu) za vrijeme od iz osnovnih jedinica, medusobnim množenjem ili dijeljenjem. Tako nasta-
duljina
1/299 792 458-0" diiela sekuude. (1983.) ju medujedinicne jednadžbe, analogne velicinskim jednadžbama, koje me-
Kilogram je jedinica mase; on je jednak masi dusobno povezuju ili definiraju pripadne fizikalne velicine. Na primjer,
masa In kilogram kg meunarodno" nrakiloi!rama. (1901.) brzina u je definirana promjenom puta s u vremenu t, dakle:
Sekundajejednaka trajanju 9192 631 770 peri- u = s/to
oda zracenja koje odgovara prijelazu izmeu
vrijeme t sekunda s Analogan oblik ima i opca medujedinicnajednadžba brzine:
dviju hiperfinih razina osnovnog stanja atoma
ceziia 133. (1967.) [u] = [s]/[t],

58 59
 Buduci su zadane jedinice [mj = kg i [u] = m/s i uvrštenjem tih jedinica
gdje znakovi velicina u uglatim zagradama [u], [s] i [tj predstavljaju opce u jednadžbu medu jedinicama dobiva se jedinica za kineticku energiju:
znakove jedinica za velicine u, s i t, [Ek] = [mj [U]2= kgm2;s2,
Ili, velicina sila je definirana jednadžbom:
Ako se vrijednost velicine kineticke energije iskaže umnoškom brojcane
F=ma,
vrijednosti {Ek} i odgovarajuce mjerne jedinice [Ek] dobiva se kineticka
a opcaje medujedinicnajednadžba sile: energija:
[F] = [mj la] , =
Ek {Ek} [Ek] = 50 kg m2;s2,
U koherentnom (sk1adnom) sustavu jedinica sve su izvedene jedinice u Dakle, rezultat je isti bez obzira kako ga racunali.
medusobnom odnosu 1 x 1 = 1 ili 1 : 1 = 1, Neke su izvedene jedinice SI iz prakticnih razloga dobile posebne
Na primjer: nazive i svoje znakove, One su definirane medujedinicnimjednadžbama,
izvedena jedinica SI za ploštinu (m2): [A]SI= 1 m' 1 m =1 m2, -Izvedene lediIrlce Medunarodnog sustava (SD s posebnim nazivima i znakovima
1m m Fizikalna velicina Izvedena jedinica SI s posebnim nazivom i znakom
izvedena jedinica SI za brzinu (mls): [u]SI = 1"; = 1 -;' Iskazana Iskazana
Naziv Znak Naziv Znak drugim osnovnim
1kg kg iedinicama SI 'edinicama SI
izvedena jedinica SI za gustocu (kg/m3): [Q]sI=~=13' -1
1m m herc (hertz) Hz s
frekvencija rov
Isti oblik ima i brojcana jednadžba brzine: sila F niutn (newton) N Jim mk!!s-2
{u} = {s}/{t}, tlak p paskal (pascal) Pa N/m2,J/m3 m-' kl!:s-2
enendia rad toniina EWt:J džul (ioule) J Nm m2k!!s-2
gdje znakovi velicine u viticastim zagradama {u}, {s} i {t} predstavljaju
opce znakove brojcanih iznosa velicina u, s i t, sna!!a P vat (watt) W J/s m2k!!s-3
Primjer, Neko tijelo ima masu m = 4 kg i giba se brzinom u = 5 m/s, elektricni naboi Q kulon (coulomb) C sA
Kineticka je energija definirana jednadžbom: elektricni nanon U(VJ volt V WIA,J/C m2kl!:s-3K'
1 elektricni kapacitet C farad F CN m-2k!!-IS'A2
Ek = -2 m u2, odnosno Ek = Z m u2 elektricni otpor R om (obm) n VIA m'kgs-3 K2
elektricna vodljivost G simens (siemens) S ANn-1 m-2 kg-1 S3A2
gdje je 112 = Z brojcani faktor,
magnetni tok <P veber (weber) wb Vs m'kgs-2 K'
Uvrštenjem zadanih vrijednosti u jednadžbu za kineticku energiju,
dobiva se njena vrijednost: magnetna indukcija B tesla T Wb/m'o Vs m-' k s-' A-I
induktivnost L henri (henrv) H Wb/AoV K1 s m'ks-' K'
21 21 2 22 22
Ek =Z m u ="2 m u ="2' 4 kg , (5 m/s) = 2 kg, 25 m Is = 50 kg m Is , Celzijeva
temperatura I,f} Celzijev stupanj °C K
Ova se jednadžba može pisati i u razvijenom obliku: svjetlosni tok,
<P,<Po lumen Im cd sr 1)
Ek = {Ek} [Ek] = Z {mj [mj , {u}2[uf luminacijski tok
Iz cega slijedi brojcanajednadžba: osvjetljenje, Ix Im/m' m-' cd sr I)
iluminanci'a E,Eo luks (Iux)
{Ek} = Z {mj {u}2, bekerel
aktivnost A Bq S-I
(becquerel)
Kako su brojcane vrijednosti zadane, tj, {mj = 4, {u} = 5 i Z = ~, apsorbirana doza 2) D ""el (""av) Gv J!k" m's-'
njihovim uvrštenjem u brojcanu jednadžbu dobiva se brojcana vrijednost dozni ekvivalent 2) H,D" sivert (sievert) Sv J!kg m's-'
za kineticku energiju:
1)Znak sr potreban je da bi se razlikovao svjetlosni tok (lumen) od svjetlosne jakosti
1 2 (kandela),
{Ek} = "2,4, 5 = 2, 25 = 50, 2)Dozni ekvivalent jednak je apsorbiranoj dozi pomnoženoj s bezdimenzijskim fakto-
rima kojima se definira odredeni biološki ucinak zracenja. Iako su jedinice grej i
Odgovarajuca je jednadžba medu jedinicama: sivelt iskazane istim osnovnim jedinicama SI, one opisuju pojmovno razlicite velicine,
=
[EJJ [mj [uf
61
60
 Jedinica SI za ravninski kut radijan (znak: rad) i jedinica za ugao Ovdje su kilometar i milimetar decimalne jedinice za duljinu, a km i
(prostorni kut) steradijan (znak: sr) cine posebnu skupinu dopunske - = njihovi znakovi; kilo i mili su predmetci, a kim njihovi znakovi, tj.
jedinice SI, predoceni u sljedecoj tablici. kilo = k = 103, a mili = m = 10-3.
Dopunske jedinice Medunarodnog sustava (SI) Predmetci jedinica takoder imaju svoje nazive i znakove, koji se dogo-
vorno utvrduju. Generalna konferencija za utege i mjere (CGPM) nekoli-
Fizikalna velicina Dopunskajedinica SI
ko je puta prihvacala nazive i znakove predmetaka za tvorbu decimalnih
Naziv Znak Medujedinicna Definicija jedinica za faktore lOH, lOI2i 10I3k, koji su predoceni u sljedecoj tablici.
Znak Naziv
jednadžba
Radijan je kut izmeu
Predmetci (preiIksi) Medunarodnog sustava jedinica (SI)
za tvorbu decimalnih jedinica 1)
dvaju polumjera koji
kut, na kružnici omeduju Predmetak
(ravninski kut) a,p, r,n. radijan rad rad=m/m=l Faktor
luk duljine jednake Brojcana vrijednost
polumjeru te kružnice Naziv Znak
(1 rad - 1).
jota (yotta) Y 1024 1 000 000 000000 000 000 000 000
Steradijan je ugao zeta (zetta) Z 1021 1 000000 000 000000 000 000
stošca s vrhom u sre- eksa (exa) E 10'8 1 000000 000 000 000 000
dištu kugle koji na peta P 1015 1 000000 000 000 000
plohi kugle omeuje tera T 1012 1 000 000 000 000
ugao,
!J,m steradijan sr sr = m2/m2 = 1 ploštinu jednaku pio&- G 10' 1 000 000000
(prostorni knt) giga
tini kvadrata kojemu mega M 106 1 000000
je stranica jednaka kilo k 103 1000
polumjeru te kugle hekto (hecto) h 102 100
(1 sr 1). deka (deca) da 10 10
dec! d 10-1 0,1
centi c 10-2 0,01
Decimalne Jnjerne jedinice mili (milli) m 10-3 0,001
Jedinice Medunarodnog sustava (Sl) ponekad su neprikladno malene mikro (micro) 11 10-6 0,000 001
ili pak neprikladno velike za iskazivanje kvantitativnih vrijednosti fizikal- nano n 10-9 0,000 000 001
piko (pico) p 10-12 0,000000000001
n!h ve~ici~as kojima se susrecemo u svakodnevnom životu i znanosti. Da femto f 10-15 0,000 000 000 000 001
bI se Izbjeglo to neprikladno prikazivanje velicina jedinicama kojima ato (atto) a 10-18 0,000000 000 000 000 001
brojcane vrijednosti imaju mnogo znamenaka, množenjem imenovanih zepto z 10-21 0,000000000000000000001
osnovnih i izvedenih jedinica SI i drugih, posebnih jedinica faktorima 10"1, jokto (yocto) y 10-24 0,000 000 000 000 000 000 000 001
10"2i 1O"3k(gdjeje k = 1,2, ..., 8) tvore se decimalni dijelovijedinica (manji Primjeri: nano = n = 10-9 = 0,000000001;mega= M = 106= 1000000.
od 1) i decimalni višekratnici jedinica (veci od 1), tj. tvore se manje i vece
jedinice, koje imaju posebne nazive i posebne znakove. Naziv predmetka i naziv polazne jedinice pišu se sastavljeno kao jedna
rijec ako se naziv jedinice sastoji od jedne rijeci. Znak predmetka i znak
Nazivi i Znakovi tih jedinica tvore se tako da se polaznoj jedinici, polazne jedinice takoder se pišu sastavljeno, bez razmaka.
~lI~Jestofaktora 10"\ 1OI2i 10I3i<, ispred naziva jedinice doda odgovara- Naprimjer:
JUClpre~etak, a ispred znaka jedinice odgovarajuci znak predmetka. milinjutn = mN = 10-3 N = 0,001 N,
Ovo zdruŽIvanje naziva predmetaka i polaznihjedinica, te njihovih znako- kilometar = km = 103 m = 1 000 m.
va, tvori nOvejedinice. Tako nastale mjerne jedinice zajednicki se naziva-
U složenom nazivu izvedene jedinice predmetak se dodaje nazivu prve
ju decimalne mjernejedinice ili skraceno decimalnejedinice.
Na primjer: jedinice umnoška ili brojniku razlomka. Na primjer:
milinjutnmetar = mN m = 10-3 N m = 0,001 N m,
1 000 metara = 1 000 m = 103 metara = 103 m = kilometar = km, centimetar u sekundi = cm/s = 10-2 m/s = 0,01 m/s.
0,001 metar = 0,001 m = 10-3metra = 10-3m = milimetar = mm. 1) ISO 31-0:1992(E)

62 63
 Znakovi predmetaka tiskaju se uspravnim slovima kao i znakovi jedi- Iznimno dopuštene jedinice izvan SI
nica. Ostavljanje razmaka izmedu znaka predmetka i znaka odgovarajuce s posebnim nazivima i znakovima
jedinice mijenja znacenje onim decimalnim jedinicama koje imaju iste FizikaJna velicina Mjernajedinica Dopušteno
znakove kao i neke izvedene jedinice. Na primjer: podrucje
Naziv Znak Naziv Znak DefInicija uporabe
mN = milinjutn
= 10-.'1N;
isti znakovi pisani s razmakom znace: m N = metarnjutn; duljina l,L morska milja 1 morska milja = 1 852 m pomorski,
(tocno) rijecni
ms = milisekunda = 10-.'1s; i zracni
isti znakovi pisani s razmakom znace: m s = metarsekunda. promet
astronomska 1AU = 1,4959787 x 10" m astrono-
AUD
Osnovna jedinica SI mase kilogram (znak: kg) povijesno je decimalna jedinica mija
jedinica, pa se od nje ne tvore decimalne jedinice, jer se jednoj jedinici ploština, A,S ar a la = dam' = 1O0m' = lO'm' zemIjišna
istodobno može dodati samo jedan predmetak. Decimalne jedinice mase površina (tocno) ploština
tvore se od jedinice gram (znak: g). Na primjer: hektar ha 1 ha = 1 hm' = 10 000 m'
dekagram = 101 g = dag decigram = 1O-1g = dg = lO'm'
kilogram = 103g = kg centigram = 10-2g = cg obujam,
volumen
V litra 2) I,L 1 L = 1 dm' = 10-" m'
megagram = 106g = Mg miligram = 10-.'lg = mg,
ali nikako: 10-6kg = !!kg = mikrokilogram! kut,
(ravninski
a,p,y,... stupanj o 10 = rad = 0017 453 3 rad
180 '
kut)
minuta l' = (1/60t = (11/10800) rad
Pri potenciranju decimalnih jedinica eksponent potencije piše se samo
iznad znaka jedinice, ali se proteže i na znak predmetka, tj. vrijedi za sekunda 1" = (1/60)' = (1/3 600t
= (11/648000) rad
cijelu decimalnu jedinicu. Na primjer:
gon, grad gon," 19on = I" = (JT/2oo)rad
= 0,01570796rOO
1 cm2 = 1 cm. 1 cm =1 (cm)2 = 1 C10-2m)2 = 1O-4m2,
masa m jedinstvena u 1u 1,660 540 x 10.27kg fIzika i
ali ne: 1 cm2 = 1 c(m)2 = 10-2 m2 ; atomna kemija
masena
jedinica 3)
1 N/mm2 = 1N/(mm)2 = 1N/C10-;Jm)2 = 1N/(10..{;m2) = 106N/rn2 = MN/rn2,
metricki karat k 1 k = 200 mg = 0,0002 kg draguljar-
ali ne: 1 N/mm2 = 1 N/m(m)2 = 1 N/(1O-.'Im2) = 103 N/m2 = kN/m2. =2 xlO-4kg stvo

I negativni eksponent vrijedi za cijelu decimalnu jedinicu, tzv. reci- gram g 1 g = 0,001 kg = 10-" kg
procnu decimalnu jedinicu. Na primjer: tona t 1 t= lMg= l000kg= 103 kg
reciprocni kilopaskal = kPa-1 = (kPa)-l = (103 Pa)-l = 10-.'1Pa-I, vrijeme I minuta min lmin=60s
ali ne: kPa-1 = 103 Pa-1 ; sat h lh=60min=3600s

reciprocna mikrosekunda = /1S-1 = (/1s)-l = (10-6 S)-l = 106 s-I, dan d ld=24h=86400s
ali ne: /1S-1= 10-6 s-I.

Zakonite iznimno dopuštene mjerne jedinice izvan sustava SI D AU je kratica za engleski naziv asl1"O"omical ""il.
2) Generalna konferencija za utege i mjere (CGPM) prihvatila je na svome 12. zasjedanju
Osim primjene jedinica SI, iznimno se dopušta uporaba i nekilijedinica 1964. godine novu defIniciju za jedinicu obujma litru (znak: I, L) koja glasi:
izvan sustava SI koje su toliko uvriježene u gospodarstvu i znanosti da bi litra = kubni decimetar = dm3 (tocno), 1j.rijec litra samo je poseban naziv za kubni decimetar.
njihovo zabranjivanje dovelo do velikih problema. U sljedecoj tablici pre- 3) Jedinstvena atomna masenajedinica (u)jednakaje 1112atomne mase nuklida ugIjika 12 ("C):
docene su iznimno dopuštene jedinice i njiliova uporaba. 1 u = mu (12C)/12.

64 65
 Izvedene mjerne jedinice CGS-sustava
Iznimno dopuštene jedinice izvan SI s posebnim nazivima i njihovim znakovima
s posebnim nazivima i znakovima (konac)
Fizikalna velicina Mjerna jedinica
Fizikalna velicina Mjerna jedinica Dopušteno
podrucje Naziv Znak Naziv Znak Iskazana jedinicama SI
Naziv Znak Naziv Znak Definicija uporabe
rad, energija W;E erg erg 1 erg = 10-7 J
brzina V, C,li, W cvor, (lmot) kn 1 kn = 1 morska milja na sat pomorski
= 1852 rn!h (!ocno) 1 zracni sila F dyn dyn 1 dyn = lO-5N
= 0,514444rn/s promet
(dinamicka) viskoznost rJ poise P 1P = dyns/cm2= O,lPas
duljinska Q, teks tex 1 tex = 1 g/km = 10-<;kg/m tekstilna
masa, vlakna kinematicka viskoznost v stokes St 1 St = cm2/s = 10-4 m2/s
duljinska i konac 1)
gustoca magnetna indukcija B gauss Gs,G 1 Gs"" lO-4T
tlak p bar bar 1 bar = 1,019 72 at 1)
= 0,986 923 atm = 105 Pa jakost magnetnog polja H oersted Oe 1 Oe ""(1000/4,,) A/m
milimetar mmHg 1 mmHg = 13,595 1 mmH2O tlak <p maxwell Mx 1Mx"" lO-8Wb 1)
magnetni tok
živina stupca =133,3224Pa tjelesnih
tekucina svjetIjivost, luminancija L, (Lv) stilb sb 1 sb = cdlcm2= 104cdlm2
energija Q,E,W elektron- eV 1 eV 1,602 177 X10-19J posebna 1ph = 1041x
volt " osvjetIjenje, iluminancija E,(Ev) phot ph
podrucja
snaga Q,PQ var var lvar,,1 W reaktivna
(jalova)
Tehnicki sustav mjernih jedinica (TS)
snaga iz-
mjenicne Tehnicki sustav mjernih jedinica mehanike temelji se na tri osnovne
elektricne jedinice: .
struje
a) jedinica duljine: metar (znak: mj,
b) jedinica vremena: sekunda (znak: s),
CGS-sustav mjernih jedinica
c) jedinica sile: kilopond (znak: kp).
CGS-sustav mjernih jedinica (naziva se i fizikalni sustav) jest skup
medusobno koherentnih mjernih jedinica koje se izvode iz tri osnovne Tehnicki sustav mjernih jedinica (TS) nastao je pocetkom XX. stoljeca,
jedinice. To su: kad još nisu bili jasno razgraniceni pojmovi velicina mase i težine. Naime,
a) jedinica duljine: centimetar (znak: cm), cm = 10-2m, obje te velicine, masa tijela i težina tijela, cesto su iskazivane »kilogrami-
ma«. Stoga je Generalna konferencija za utege i mjere (CGPM) na svome
b) jedinica mase: gram (znak: g), g = 10-3kg,
s = s. trecem zasjedanju godine 1901. ponovno naglasila:
c) jedinica vremena: sekunda (znak: s),
1. Kilogram je mjerna jedinica mase; on je jednak masi medunarodnog
Naziv CGS-sustav potjece od pocetnih slova osnovnih mjernihjedinica, prakilograma, koji je pohranjen u BIPM u Sevresu kraj Pariza.
tj. od jedinica centimetar, gram i sekunda. Imao je vrlo znacajnu ulogu u 2. Težina tijela je umnožak njegove mase i težnog ubrzanja na Zemlji.
razvoju znanosti, a osobito fizike.
3. Usvojena je vrijednost normiranog (normalnog) težnog ubrzanja
U sljedecoj tablici predocene su izvedene jedinice CGS-sustava s poseb-
gn = 9,860 65 m/s2 izmjerenog na mjestu gdje je pohranjen medunarodni
nim nazivima i njihovim znakovima.
prakilogram (Sevres). .

" Jedinica elektronvoJt (eVi jednaka je kinetickoj energiji što ju dobije elektron prolazeci u
vakuumu potencijaInu razliku od 1 volt: 1 eV = (e/G) J.
Napomena: Vrijednosti jedinstvene atomne masene jedinice (u) i jedinice elektronvolt 1) "" odgovara
(eVi u jedinicama SI dobivene su eksperimentalno.

67
66
 Tako je normirana težina medunarodnog prakilograma jednaka Fizikalne velicine i jedinice Medunarodnog sustava (SI)
umnošku njegove mase od 1 kilogram i normiranog (normalnog) težnog
ubrzanja gn = 9,806 65 m/sz. Prema tome, normirana težina medunarod- Prostorne, vremenske i periodicne velicine i jedinice SI
nog prakilograma iznosi: Jedinica SI
Velicina (i njezin znak) Defmieija velicine
Naziv Znak
Gn =m gn = 1 kg . 9,806 65 ~s = 9,80665 kg m/sz (tocno). duIjina (I. L) metar m

širina (b) metar m

Buduci da naziv težina oznacuje velicinu iste prirode kao i sila, to je metar m
visina (1.)
težina G n prihvacena kao jedinica sile i nazvana kilogram-sila, sa znakom
debIjina (d, o) metar m
kg'.
polumjer (I'. R) metar m
Znakovi »kg« zajednicu mase i »kg\ za jedinicu sile i dalje su unosili
promjer (d, D) metar m
zabunu, jer je bilo teško razlikovati o kojim se velicinama ili jedinicama,
odnosno kilogramima radi, to više što su se ti znakovi katkad rabili put, duljina puta (s) metar m
obrnuto. Stoga je 1934. godine jedinica kilogram-sila (kg *) nazvana kilo- razmak, udaljenost (d, 1') metar m
pond (znak: kp): metar m
kartezijske koordinate (x, y, z)
kilogram-sila = kilopond, odnosno: kg* = kp, polumjer zakrivljenosti (Q) metar m

zakrivljenost (x) x = lIQ reclprocni metar lim

tj. kilopond = kp = 9,80665 kg m/sz (tocno) = 9,806 65 N (tocno), jer je
N = 9,806 65 kg m/sz. A= lb cetvorni metar, m'
ploština, površina (A, (S)) kvadratni metar
Valja napomenuti daje i tehnicki sustav koherentan, ali nikada nije bio
medunarodno normiran. obujam, volumen (VJ V=bhd kubni metar m'

Mjerna jedinica »konjska snaga« (znak: KS) izvan sustavna je mjerna kut,
'fi = sir radijan
jedinica, koja nikad nije bila medunarodno normirana, a bila je vrlo dugo (ravninski kut) (a, (J.y, ...) I rad ('"1)
u uporabi: ugao, prostorni kut (m Q=Alr' steradijan 1 sr(", 1)
vrijeme, (trajanje) (t) sekunda
konjska snaga = KS = 75 kp m/s (tocno).
ds
Buduci daje 1 kp m/s = 9,80665 W (tocno), to je: brzina (v, Il, w, e) v=-
dt
Imetar u sekundi I mls

metar u sekundi
1 KS = 75 kp m/s = 75 . 9,806 65 W = 735,49875 W (tocno). ubrzanje, (akceleracija)(a) la=!!!!.
dt na kvadrat I mls'

Angloamericki sustavi mjernih jedinica težno ubrzanje, metar u sekundi

g= - na kvadrat
mls'
ubrzanje slobodnog pada (g) (a2h)
at' t=O,p=O
U zemljama engleskoga jezicnog podrucja u uporabi su osim Meduna-
rodnog sustava mjernih jedinica (Sl) još dva mjerna sustava, i to: normirano težno ubrzanje,
norrnirano ubrzanje slobod- mls'
a) US Customary System; osnovne jedinice su yard i avoirdupois I metar
na u sekundi
kvadrat
nog pada (gn) 1)
pound. U tom sustavu nema primarnih (tvarnih) etalona, nego su osnov-
ne jedinice definirane s pomocu etalona metarskog sustava. trzaj (b) b= da
dt I metar
na trecuu sekundi
I mls'
b) British Imperial System (UK - United Kingdom); osnovne su jedini-
kutna brzina,
ce takoder yard i pound (avdp), definirane do 1959. godine s pomocu
kutna frekvencija (ro)
ro= d'fi
dt
Iradijan u sekundi radls
primarnih (tvarnih) etalona. Te su se godine sporazumjeli i USA i UK da
rabe isti, tzv. medunarodni yard i pound, koji su definirani na osnovi
metarskih etalona, kao u sustavu US. 1)
gn = 9,806 65 mls' (tocno).

68 69
 Velicine i jedinice SI mehanike
Prostorne, vremenske i periodicne velicine i jedinice SI (!wnac) - Jedinica SI
I
... Jedinica S_ Velicina (i njezin znak) Definicija velicine
.,.
Ve Ilcma
'"
(1nJezm zn ak) De fimlclJa ve I.,.
lcme Naziv Znak
I I
Naziv jI Znak -
masa (m) kilogram kg
kutno ubrzanje (a) I dM radijan u sekundi dl
' kilogram kg
a = dl na kvadrat I

ra s reducirana masa (I', m,) m, = ml m,/(ml + m2)

gustoca, obujanma gustoca, kilogram po
perioda (T) T = tiN = 1/{ sekunda
masena gustoca (Q) Q = mN kubnom metru
kglm'
vremenska konstanta (T) F(t) = A + Be-<!' sekunda I 1
relativna gustoca (d) d = QIQo jedan
brojnost dogadaja(N) jedan
frekvencija,
cestota(f,v) (= 11T= Nit 2) herc (hertz) 1Hz (= S-I ) I
specificni obujam,
specificni volumen (v)
v = Vlm = 1/Q
kubni metar po
kilogramu
m'fkg

frekvencija
vrtnje, broj vrtnje,
okretaja)(brzina
(n) n = Nit 3) herc (hertz),sekunda
reciprocna I H z, 11s duljinska gustoca (ili masa)
QI = mlZ kilogram po metru kglm
(QI)
kružna frekvencija, - 2 ( radijan u sekundi, 3
radls, 11s ploštinska gustoca (ili masa) kilogram po
pulzacija (M) M - 1< reciprocna sekunda QA= miA cetvornom metru kglm'
(QA,(Qs»
valna duljina (J.) J. = vl{ metar m
moment ustrajnosti, kilogram metar na
repetencija, valni broj (a) a = 1/J. = {Iv reclprocni metar lim moment tromosti, I = :E1"'ilin kgm'
kvadrat
moment inercije (1, J)
kru~ni valni broj,. I<= 2 1<1J.
= 2 1<a radijan ,po metru, radim,
kruzna repetenclJa (I<) reclprocm metar lim kilogrannnetar u
nalet, kolicinagibanja (p) p=mv kgm/s
sekundi
fazna brzina (c, v, c.' v.) c = M/ll = J.{ metar u sekundi m/s
grupna brzina (c" Vg) c, = dM/dl< metar u sekundi m/s zamah, moment kolicine kilogram metar na kgm2/s
L=rxp kvadrat u sekundi
gibanja (L, J)
amplitudna razlika L = In (FIF)o 4) neper
Np (= 1)
razma (LF)
"
1 bel B (= 1) sila (F) F=ma njutu (newton) N

Np(= 1) težina, težna sila

razlika razina snage (Lp) Lp = (1/2) In (PIPo) 5) ~:rer B (= 1) I (F" (G, P, WJ)
F,=mg njutn (newton) N

prigušnost prigušni .. , impuls, impuls sile (1) I =:EF M njutnsekunda Ns

koeficijent'(O) F(t) = exp (- at) sm Mt recIprocna sekunda 1/s M=rxF Nm
moment sile (MJ njutnmetar
logaritamski dekrement (;\) J. = To = Tir neper Np
sprežni moment, moment njutnmetar Nm
slabljenje, koeficijent F() A ~X [{J( )J . ,. I sprega (ili para) sila (M, T)
slabljenja (a) X = e cos x -xo reclprocmmetar 1m
Nms
impuls momenta sile H= fMdt njutnmetarsekunda
fazni koeficijent({J) reclprocnimetar lim -
koeficijent rasprostiranja (y) y =a + j (J reciprocni metar lim njutnmetar na
gravitacijska konstanta mlm2 kvadrat po
F = G ----,- N m'fki'
(G, (ml) I" kilogramu na
2) Nje brojnost dogadaja, at vrijeme. kvadrat
3) Nje brojnost okretaja, a t vrijeme. Pa
tlak (p)2) p =FIA paskal (pascal)
4) F i Fo predstavljaju dvije amplitude iste velicine, aFo je referentua amplituda, 1 Npje razini ,
velicine polja kad je In (FlFo) = 1; 1 B je razina velicine polja kad je 2 19 (FlFo) = 1
Opcenito: LF = In (FIFo) Np = 2 19 (FlFo) B = 20 19 (FlFo) dB. 1 dE = (In 10/20) NIp
1)
(tocno) = 0,115 1293 Np. G = (6,672 59:!: 0,000 85) x 10-11N m'fki', CODATA Bulletin 63,1986.
2)
5) P i Po predstavljaju dvije snage, a Poje referentna snaga, 1 Np je razina velicine snag' 2 Znak p, se preporucuje za tlak koji se ocita na instrumentu, a definiran je izrazom
kad je (1/2) In (PIPo) = 1; 1 B je razina velicine snage kad je 19 (PIPo) = 1 p - p.mb, gdje je p.mb okoini tlak. Ocitani tlak može biti pozitivan ili negativan, zavisno od
Opcenito: LI' = (1(2) In (PIPo) Np = 19 (PIPo) B = 10 19 (PIPo) dB, 1 dB = (In 10/20) NIp toga je Ii p veci ili manji od p.mb.
(tocno) = 0,115 129 3 Np.

71
70
'.
 Velicine i jedinice SI mehanike (1wnac)
Velicine i jedinice SI mehanike (nastavak)
Jedinica SI
Jedinica SI Velicina (i njezin znak) Definicija velicine
Velicina (i njezin znak) Definicija velicine Naziv Znak
Naziv Znak
polarni moment otpora
normalno (ili okomito) napre- (Zp, Wp)
Zp = I,"m metar na trecu m'
zanje, normalni (ili okomit!) a=FnlA paskal (pascal) Pa
napon (a) tamost, faktor trenja VI, (m Il = Fr/Fn jedan 1

posmicno naprezanje, /;,vx

T=FtlA paskal (pascal) Pa (dinamicka) viskoznost (, VfJ) paskalsekunda Pas
(tangencijalno naprezanje) (T) '" = -;;;
relativno prodnljenje, tJ.! reciproena l!(Pa s),
1
tecivost, fluidnost ('I', ifJ) 'I' = 1I paskalsekunda m2/(Ns)
duljinska (ili linijska) jedan
deformacija (', e) '=1;
metar na kvadrat u
kinematicka viskoznost (v) v = /Q sekundi m'/s
/;,d 3)
poprecno produljenje (,,) jedan 1
"=7 površinska napetost (y, a) a= WIS njutn po metru N/m
4)
/;, energija (E) džul (ioule) J
kutna deformacija (y) y=- d jedan 1
rad (W, (A)) W=fFdr5J džul (ioule) J
relativna promjena obujma, II=/;'V 1
obujanma deformacija (II) jedan potencijalna energija
Vo džul (joule) J
(Ep, V, <P) Ep=-fFdr
Poissonov omjer,
Il = -'ti' jedan 1
Poissonov broj V', v) kineticka energija (E" T) Ek=lrnv2 džul (ioule) J
2
rastezljivost, elasticnost (a) cetvorni metar po m'fN
a = ,la
njutnu Hamiltonova funkcija (H! H = Ek + Ep džul (ioule) J

cetvorni metar po Lagrangeova funkcija (L) L=Ek-Ep džul (ioule) J

smicnost Cf3) j3=y/r= l!G m'fN
njutnu glavna Hamiltonova
džulsekunda Js
modul elasticnosti, funkcija (W, Sp) W= fLdt
E=a!f paskal (pascal) Pa
Youngov modul (E) karakteristicna Hamiltonova
džulsekunda Js
modul smicnosti (G) funkcija (S) S=2fTdt
G= ,Iy paskal (pascal) Pa
modul st!acivosti (K) K=-plll Pa e = E/V džul po kubnom
paskal (pascal) gustoca energije (e, 10) metru J/m3
1 dV
st!acivost (x) reciprocni paskal lIPa snaga (P) P=/;,EIM vat (watt) W
x=-V dp
vat po kubnom
staticki moment presjeka gustoca snage ('I') 'I' = elt metru W/m3
metar na trecu m'
(oko osix odnosnoy) (S) Sx= fydA;Sy=-fxdA
maseni protok,
moment presjeka (1., (1)) metar na cetvrtu m4 protocna masa (q",) q", = Mnl/;'t kilogram u sekundi kg/s
Ix = f l' dA; Iy = f x2 dA

(obujanmi) protok, kubni metar u

polarni moment presjeka (1p) Ip =A
f ,.2dA; Ip = Ix + Iy metar na cetvrtu m4 qv = /;,VI/;,t m'/s
protocni obujam (qv) sekundi

moment otpora (Z, W) metar na trecu m' korisnost, stupanj (korisnog)

Zx = 1)Ym; Zy = I/xm n =P2IP, jedan 1
djelovanja ()

3) Za pun okrugli presjek.

5) F je konzervativna sila.
., /;,xje paralelni pomak gornje površine u odnosu na donju za sloj debljine d.

73
72
Velicine i jedinice SI nauke otoplini
Velicine i jedinice SI nauke o toplini (nastavak)
Velicina (i njezin znak) Definicija velicine Jedinica SI Jedinica SI
Naziv Znak Velicina (i njezin znak) I
Definicija velicine I
Naziv Znak
tennodinamicka kelvin K J
temperatura (T, (8) toplina (Q) džul (joule)

Celzijeva temperatura (t, ii) t = T - To 1) Celzijev stupaoj °C (= K) toplinski tok «P) <P = Qlt vat (watt) W

temperaturna razlika t.T = T2 - T,; kelvin K gustoca toplinskog toka vat po cetvornom W/m2
q = <PIA metru
(t.T,M,t.ii) M = t2-1, (q,I(J)
toplinska rastezljivost, I dl toplinska provodnost,
koeficijenttoplinskog a, =I dT reciprocni kelvin lIK (koeficijent toplinske Iq=-AgradT Ivat po metarkelvinu I W/(mK)
rastezaoja (a,) vodljivosti) (A, (x)

toplinska širivost, koefici- I dV

jent toplinskog širenja av = V dT reciprocni kelvin lIK hodnost),
toplinska koeficijent
prolaznost prolaza
(pro- I
K = qlt.T I vat po cetvornom
metru i kelvinu I W/(m2K)
(av,a, (y» topline (K, (k»
napinjivost, relativni t!acni _l dp . . . ' .k I . lIK toplinska prijelazno st,
" vat po cetvornom
koeficijent (al') al' - p dT 1eC1plOcm e vm koeficijent prijelaza topline q = h (Ts-T,) metru i kelvinu I W/(m2K)
(h, (a»
t!acni koeficijent (P) {3= ~~ paskal po kelvinu FaIK cetvorni metar
toplinska izolacija (M) M = t.Tlq= liK m2KfW
I dV kelvin po vatu
izoternma st!acivost (X,.) XT= - V (a;;)
I dV
T reciprocni paskal lIPa toplinska vodljivost (G)
toplinski otpor (R)
G

R
= <Plt.T= I/R
= t.TI<P
vat po kelvinu
kelvin po vatu
WIK
KfW
izentropna st!acivost (x,) x, = - v( )a;; , reciprocni paskal lIPa temperaturna provodnost, a=-
A 6) cetvorni metar u
m2/s
temperaturna difuzivnost (a) Qcl' sekundi
brojnost, broj jedinki (N) jedao I
toplinski kapacitet (C) C = dQ/dT džul po kelvinu JIK
množina, (kolicina tvari) I I
(n, v) mo mo toplinski kapacitet pri I JIK
Cl' = (dHldT)p džul po kelvinu
Avogadrova konstaota 21 . ,. I I stalnom t!aku (Cp)
N NI II
(L, N;,) A= n reclprocm mo mo toplinski kapacitet pn
3} ' . stalnom obujmu (Cv)
Cv = (dHldT)v džul po kelvinu I JIK
Boltzmaonova konstanta ' RIN d I k I JIK
(k, kB) Il = A ZU po e vmu specificnitoplinski C džul po
molarna masa . kapacitet (c)
e=-
m kilogramkelvinu I J/(kgK)
množinska m;sa (M) M = min kilogram po molu kg/mol
specificnitoplinski kapacitet Cl' džul po
molarni obujam, - . 3 pri stalnom t!aku (ep) cl' = -;;; kilogramkelvinu
I J/(kgK)
množinski obujam(Vm) Vm- Vln kubm metar po molu m Imol
specificni toplinski kapacitet Cv džul po
(opca)plinska konstanta (R) p Vm= R T 4) džul po molkelvinu J/(mol K) pri stalnom obujmu(cv) cv=-
m kilogramkelvinu I J/(kgK)
plinska konstanta (tvari X)
(R (X))
R(X) = RIM(X) džul po.
kilogramkelvmu
J/(k
g
K) srednji specificnitoplinski
c= T2-T2 fe(T)dT
džul po
I J/(kgK)
kapacitet ( c) kilogramkelvinu
specificni toplinski kapacitet džnl po
pri zasicenju (c",) kilogramkelvinu
I J/(kgK)
1) = 273,15K po definiciji.
To
2) NA = (6,0221367 :t0,000 0036) x 1023mor" CODATABulletin 63,1986.
3) k = (1,380 658:t 0,000012) x 10,23JIK, CODATA Bulletin 63, 1986. 5) Ts je temperatura površine, a T, je referentna temperatura.
4) R = (8,314510 :t0,000 070) J/(mol K), CODATABulletin 63, 1986.
6) Aje toplinska provodnost, Qgustoca, a Cl'specificni toplinski kapacitet pri stalnom t!aku.

74 75
 Velicine i jedinice SInauke o toplini (konac)
Velicine i jedinice SI nauke o toplini (nastavak) Jedinica SI
Jedinica SI Velicina (i njezin znak) Definicija velicine
Velicina (i njezin znak) Definicija velicine Naziv Znak
Naziv Znak
specificna Gibbsova džul po kilogramu J!kg
g=Glm
omjer specificnih toplinskih 1 energija (g)
Y = cplcv jedan
kapaciteta (y) malarna unutarnja energija,
množinska unutarnja energi- Um = Uln džul po malu J/mol
izentropni eksponent (x) jedan 1
ja (Um)
x=-Hr
1 malarna entalpija, množin- J/mol
politropni eksponent (n) p V" = const jedan Hm = Hln džul po malu
ska entalpija (Hm)
molarni toplinski kapacitet, molama Helmholtzova ener-
množinski toplinski kapaci- Cm= Cln džul po molkelvinu J/(moIK)
gija, množinska Helmholtzo- Am = Aln džul po malu J/mol
tet (Cm) va energija (Am,F m)
molarni toplinski kapacitet
malarna Gibbsova energija,
pri stalnom tlaku, množin- džul po molkelvinu J/(moIK) množinska Gibbsova energi- Gm= Gln džul po malu J/mol
Cm,!,= Cpln
ski toplinski kapacitet pri ja (Gm)
stalnom tlaku (Cm ,)
Massieuova funkcija (J) J = -AlT džul po kelvinu JIK
malami toplinski kapacitet
pri stalnom ohujmu, množin- Planckova funkcija (YI y = - mT džul po kelvinu JIK
Cmy = Cvln džul po molkelvinu J/(moIK)
ski toplinski kapacitet pri masena koncentracija vlage, kilogram po kubnom
(P = m,/V metru kg/m'
stalnom obujmu (CmY) apsolutna vlažnost (rf>,a)
entropija (S) f>S = l1QIl1T džul po kelvinu JIK specificna vlažnost,
s =m"lm jedan 1
džul po udjel vlage (s, q)
specificna entropija (s) s=Slm J/(kgK)
kilogramkelvinu sadržaj vlage, (stupanj
ll=m"lmo jedan 1
malarna entropija, vlažnosti, vlažnost) (li, X)
Sm = Sin džul po molkelvinu J/(moIK)
množinska entropija (Sm) suhoca, (atro) (A) A=molm jedan 1
energija (E) džul (joule) J
relativna koncentracija vla- 1
'f! = rf>1rf>m jedan
rad (W, (A)) džul (joule) J ge, (relativna vlažnost) ('f!)
W= JFdr
obujamni sadržaj vlage,
unutarnja energija (u) l1U= Q + W 8) džul (joule) J
(obujamna vlažnost) (1fI)
lfI = V"/Vo jedan 1

entalpija (lI! H= U+pV džul (joule) J

Helmholtzova energija, Velicine i jedinice SI elektromagnetizma

A = U -TS džul (joule) J
Helmholtzova funkcija (A, F) Jedinica SI
Velicina (i njezin znak) Defmicija velicine
Gibbsova energija, G = U + pV - TS džul (joule) J Naziv Znak
Gibbsova funkcija (GJ = H - TS A
elektricna struja (l) amper
specificna energija (e) e =Elm džul po kilogramu J!kg
kulon
elektricni naboj, elektrika (Q) C
specificna unutarnja li = Ulm džul po kilogramu J!kg Q=JIdt (coulomb)
energija (li)
kulon
specificna entalpija (h) h=Hlm džul po kilogramu J!kg elementarni naboj (e ) u C
(coulomb)
specificna Helmholtzova a = Alm džul po kilogramu J!kg kulon po
energija (a, fJ (obujamna) nabojna gustoca (Q,(ry)) Q = Q/V C/m'
kubnom metru

= cplcv= y.
71 Za idealni je plin x u e = (1,602 177 33:t 0,00000049) X 10-19C, CODATA Bulletin 63, 1986.
8) Q je dovedenatoplina, a W rad što gaje sustav obavio.
77
76
 -'1
Velicine i jedinice SI elektromagnetizma (nastavak) Velicine i jedinice SI elektromagnetizma (nastavak)
Jedinica SI Jedinica SI
Velicina(i njezin znak) Defmicijavelicine
Naziv I Znak
Velicina (i njezin znak) Definicija velicine
Naziv Znak
kulon po magnetno polje, jakost magnetnog
ploštinska nabojna gustoca (a) a=QIA cetvornom Clm2 rotH = J + iJDfdt amper po Nm
polja (IfJ metl1l
metl1l
magnetni napon, A
duljinska nabojna gustoca (A) A=IlQII!.l kulon po metl1l C/m Um=EHIlI amper
raZIika magnetnog potencijala (Um, (lJ)
elektricno polje, VIm
F=QE volt po metl1l A
jakost elektricnog polja (E) magnetomotorni napon (F, F nJ F=Hdr amper
elektricni potencijal (V, 'P) E = -grad V volt V
stmjna uzbuda (19) ., amper A
elektricni napon, volt V
U=«1,-«12 gustoca magnetnog toka, F=Il!.lxB tesla T
razlika potencijala (U, (VJ)
magnetna indukcija (B)
elektromotorna sila,
elektromotorni napon (E) E= -1E dl volt I V magnetni tok «P) <P= fBxendA veber (weber) wb
kulon po (magnetni) vektorski potencijal (A) B = rotA veber po metl1l Wblm
gustocaelektricnogtoka,
elektricna indukcija (DJ
div D =Q cetvornom' I Clm2
samoindulctivnost,
metm L = <PIl henri (henry) H
vlastita induktivnost (L)
kulon
elektricni tok (IJI) 0/= fDxendA (coulomb) I C meuinduktivnost (M, Lmn) M = <P,/I2 henri (henry) H

elektricni kapacitet, sveza, faktor sveze (k, (X» k=ILmnINLmLn jedan 1

C=QIU farad I F
elektricna kapacitivnost(C) rasap, faktor raspršenja (a) a = l-k2 jedan 1
elektricna propusnost,permitivnost, F/m
dielektricnost (E) ID=EE Ifarad po metl1l I magnetna propusnost,
B=I'H henri po metm HIm
permeabilnost (apsolutna) (p)
elektricna propusnost praznine,
magnetna propusnost praznine,
permitivnost praznine (valcouma), lEo=11.'c.' 2) Ifarad po metl1l I F/m
permeabilnost praznine (vakuuma), henri po metl1l H/m
elektricna konstanta (Eo)
magnetna konstanta Vlo) 5)
relativna (elektricna)propusnost, I 1
relativna permitivnost(E,) lE, = Eko Uedan relativna magnetna propusnost,
II, =IJ/llo jedan 1
relativna permeabilnost VI,)
elektricna primIjivost, jedan
elektricna susceptibilnost(;c,X.) X = E,-1 magnetna primljivost,
x =1',-1 jedan 1
magnetna susceptibilnost (X,(;CnJ)
elektricni dipolni moment (p,P.) T=pxE kulomnetar I Cm
magnetni moment, elektromagnetni amper
kulon po mxB=T Am2
moment (m) cetvorni metar
elektricna polarizacija(P) !P =D -EoE cetvornom I C/m2
metl1l amper po
magnetizacija(M, (H,)) M=(B410)-H metl1l Nm
gustocaelektricne stmje,
(elektricna) stl1ljnagustoca (J, (S» II = EJxenllA
cetvornom
Iamper
I Nm2 magnetna polarizacija (J, (Bi)) J=B-lloH tesla T
metl1l po
gustoca elektromagnetne energije, džuI po
w=WN 5) Jim'
obujauma magnetna energija (w) kubnom metru
stmjni oblog(A, (a» metl1l po I Nm
IA=I!b 31 l;f;
2) 4) Kada 19 rezultira od N jednakih elektricnih struja I, tada je 19 = NI.

31
Eo = 8,854187817... X 10-'2 F/m.
5) 1'0= 411:X 10-7H/m (tocno) =1,2566370614... X10-6HIm.
b je širina vodljivogsloja. 6) W je energija.

78 79
 Velicine i jedinice SI elektromagnetizma (nastavak) Velicine i jedinice SI elektromagnetizma (konac)
Jedinica SI
Velicina (i njezin znak) Definicija velicine Jedinica SI Velicina (i njezin znak) Definicija velicine
Naziv Znak Naziv Znak
vat po modul impedancije, (impedancija) Q
IZI=--.JR2+X' om (ohm)
Poyntingov vektor (S) S =E xH cetvornom W/m2 (I ZI)
metru
otpor, rezistancija (R) 10) om (obm) Q

fazna brzina
valova (c) elektromagnetnib metar u
sekundi m Is reaktancija, jalovi otpor (X) 11) X=",L- om (ohm) Q
",C
. . 1 7)
simens
fazna brzIna elektromagnetnih valova c =- metar u ml admitancija, prividna vodljivost (Y) y= lIZ S
u praznini (vakuumu) (c, co) o v"ol'o sekundi s (siemens)

(elektricni) otpor (R) R = UlI om (ohm) Q simens

modul admitancije, (admitancija) ( I YI) IYI=--.Ja2+B2 S
(siemens)
(elektricna) vodljivost (G) G = lIR S i~ens S 12) simens
( SIemens ) vodljivost, konduktancija (G) S
(siemens)
(trenutna) snaga (P) P =UI vat (watt) W 13) simens
susceptancija, jalova vodJjivost (E) S
(elektricna) otpornost (Q) E = QJ ommetar Q In (siemens)
14)
dobrota (Q) jedan 1
(elektricna) provodnost (y, a, x) y = lIQ ~:.:s po S/m
faktor gnbitka (d) d = lIQ jedan 1
magnetni otpor, reluktancija (R, Rm) Rm = UmIrp
hrecip~ocni
enn IIH kut gubitka (o) o = arctan d radijan rad

1T . 15)
magnetna.vodJjivost,
penneancIJa VI, (P)) L = lIR m henri (hen)ry H djelatna snaga (P) 'lat (watt) W
p=rl mdl
broj zavoJa u namotu (N) jedan 1 S= Ul
prividna snaga (S, (Ps)) lG) voltamper VA(=W)
broj faza (m) jedan 1 lG) voltamper
jalova snaga (Q, PQ) Q2=S2_P' var (=W)
broj polnih parova (P) jedan 1 (var)
faktor snage (J.) lG) J.=PIS jedan 1
frekvencija, cestota (f, v) f = Nit 8) herc (hertz) Hz (= S-I)
djelatna energija (W, (Wp)) džul (ioule) J
frekvencija vrtnje, N 9) reclprocna W= fllidt
(brzina vrtnje, broj okretaja) (n) n = It sekunda lIs

radijan u

kružna frekvencija, pulsacija ("') "' = 2 1tf sek.un~,

reclprocna rad/s, lIs
sekunda

fazni pomak (I', 1» radijan,jedan rad,l 10) Realni dio impedancije.

impedancija, prividni otpor (Z) Z = I Z Iej ' om (ohm) Q

11) Imaginarni dio impedancije.
R= X +J 12) Realni dio admitancije.
13) Imaginarni dio admitancije.

7) co = 299792458 mls (tocno). 14)Za sustave kojine zrace, akoje Z = R + jX, tada je Q = IX I/R.
15)P = lli trenutacna snaga.
8) N je broj promjena, at vrijeme.
lG) Kadaje Il = il cos",t = {ZUcos",t i i = icos (M-T) = {ZIcos (M -1'), tada je
9) Nje broj okretaja, a t vrijeme. P = U I cos 1',Q = U I sin I' i J. = cosT.

80 4 - Kraut 81
 4. Kut, (ravninski kut) a, tJ, y, ...
NEKE ZAKONITE MJERNE JEDINICE I JEDINICE SI
Jedinica SI ravninskog kuta je radijan (znak: rad).
Geometrijske velicine Druge jedinice:
1. Duljina I, L puni kut 1 puni kut = 360' = 400g = 2 n rad
Jedinica SI duljine je metar (znak: mj. lL= 90 = 100g=!.: rad = 1570796 rad
pravi kut 2 '
Druge jedinice:
nanometar lnm = 1O-9m = 10--6mm kutni stupanj l' = puni kut/360 = ~90 = ~180 rad = 0,0174533 rad
mikrometar 1 fl1ll = 1O--6m = 1O-3mm
milimetar lmm = 10-3 m I ' n
centimetar
decimetar
lcm
ldm
= 10-2 = 10 mm
= 1O-1m = 10 cm
kutna minuta
l' =
(60
1
J
'
= 10 800 rad
1 ' n
= 103 m
kilometar
morska milja 1)
lkm
= 1 852 m.
kutna sekunda 1" = -
60
( ( J
= -
3 600
puni kut
)
=-
648 000
n
rad

2. Ploština, površina A, S gon, grad 1 gon = 19 = :wo= 200 rad = 0,015 70796 rad.
Jedinica SI ploštineje cetvorni metar (znak: m2). 1 rad = puni kut /2 n = 360'/2 n = 57,29578' = 57' 17' 44,8".
Druge jedinice:
cetvorni milimetar 1 mm2 = 10--6m2 5. Ugao, (prostorni kut) Q
cetvorni centimetar 1 cm2 = 10-4 m2 Jedinica SI prostornog kuta je steradijan (znak: sr).
1 dm2 = 10-2 m2
t
cetvorni decimetar
ar 1a = 102 m2
hektar 1 ha = 104 m2 = 100 a steradijan = sr = [Q]SI = l~ =,.'= 1,
cetvorni kilometar 1 km2 = 106 m2 = 100 ha. tj. pri A = r2 je Q = 1, indeks SI uz uglatu zagradu znaci da je rijec o
jedinici SI.
3. Obujam, volumen V
Jedinica SI obujma je kubni metar (znak: m 3). Vremenske velicine
Druge jedinice: 1. Vrijeme t
kubni milimetar lmm3 = 10-9m3 Jedinica SI vremena je sekunda (znak: s).
kubni centimetar lcm3 = 10--6m3
kubni decimetar 1 dm3 = 10-3 m3 Druge jedinice:
litra 2) 11 (IL) = 10-3m3 = 1 dm3 milisekunda lms = 10-3 S
mikrolitra 1!l1 (1 !iL) = 10-9m3 = 10--61 (10--6L) kilosekunda 1 ks = 103 S
mililitra 1 ml (1 mL) = 10--6m3 = 10-31 (10-3 L) minuta 1 min = 60 s
centilitra 1 cl (1 cL) = 10-5 m3 = 10-21 (10-2 L) sat (hora) Ih = 60 min = 3 600 s
decilitra 1 dl (1 dL) = 10-4m3 = 10-11 (10-1 L) dan (dies) ld = 24h = 86 400 s
hektolitra 1 hl (1 hL) = 1O-1m3 = 1021 (102 L). godina (annus) 1) la = 8760 h = 31536 ks.

1) Definiciju vidi na str. 65.

1) S obzirom na prijestupne godine vrijedi u prosjeku: 1 a = 8765,76 h = 31556,736ks.
2) Definiciju vidi na str. 65.

83
82

c-
 2. Brzina u, w, c 1) Masene velicine
Jedinica SI brzine je metar u sekundi (znak: m/s). 1. Masa m
Druge jedinice: Jedinica SI mase je kilogram (znak: kg).
metar u minuti 1 m/min = 1/60 m/s Druge jedinice:
kilometar u sekundi 1 km/s = 103m/s miligram 1mg = 10--6 kg = 10-3 g
kilometar na sat 1 kmlb = 1/3,6m/s centigram 1 cg = 10-5 kg = 10-2 g
cvor (milja na sat), knot 1 cvor = 1,852 kmlb = 0,5144 m/s. decigram 1 dg = 10-4 kg = 10-1 g
gram 19 = 10-3 kg
3. Ubrzanje a 2) dekagram 1dag = 10-2 kg = 10 g
megagram 1Mg = 103 kg = 1 t
Jedinica SI ubrzanja je metar u sekundi na kvadrat (znak: m/s2). tona 1t = 103 kg = 1 Mg
kilotona 1 kt = 106 kg = 103 t
4. Frekvencija f, v 1Mt
megatona = 109 kg = 106t
Jedinica SI frekvencije je herc (hertz) (znak: Hz = s-I). jedinstvena atomna masena jedinica 1) lu = 1,660 540 . 10-27 kg.
Druge jedinice: 2. Duijinska gustoca Ql
kiloherc 1kHz = 103Hz Jedinica SI duljinske gustoce je kilogram po metru (znak: kg/mj.
megaherc 1 Mhz = 106Hz Druge jedinice:
gigaherc 1 Ghz = 109Hz. 1 kg/km = 10-3 kg/m
kilogram EO kilometru
teks, tex ) 1 teks = 10--6kg/m = 1 g/km.
5. Kružna frekvencija, pulsacija w
3. Ploštinska gustoca QA
Jedinica SI kružne frekvencije je reciprocna sekunda (znak: s-I). Jedinica SI ploštinske gustoce je kilogram po cetvornom metru
(znak: kg/m2).
6. Frekvencija vrtnje, brzina vrtnje, broj okretaja n
4. Gustoca, obujamna gustoca, masena gustoca Q
Jedinica SI frekvencije vrtnje je herc (hertz) (znak: Hz, S-I). Jedinica SI gustoce jest kilogram po kubnom metru (znak: Q).
Druga jedinica: Druge jedinice:
okretaj u minuti 1 okr./min = (1/60) S-I. gram po kubnom decimetru 1 g/dm3 = 1 kg/m 3
gram po kubnom centimetru 1 g/cm3
7. Kutna brzina, kutna frekvencija w kilogram po kubnom decimetru
megagram po kubnom metru
1 kg/dm33
1 Mg/m
= 103 kg/m3.
Jedinica SI kutne brzine je radijan u sekundi (znak: rad/s). tona po kubnom metru 1 t/m3 ]

8. Kutno ubrzanje a 5. Specificni obujam v

Jedinica SI specificnog obujmaje kubni metar po kilogramu (znak: m3/kg).
Jedinica SI kutnog ubrzanja je radijan u sekundi na kvadrat Druga jedinica:
(znak: rad/s2).
kubni decimetar po kilogramu 1 dm%g = 10-3m3fkg.
1) Brzina svjetlosti u vakuumu Co ~ 299792458 mls (tocno). 1) Definiciju vidi na str. 65.
2) Normalno težno ubrzanje g. ~ 9,806 65 mls' (tocno). 2) Definiciju vidi na str. 66.

84 85
 6. Moment ustrajnosti, moment tromosti, moment inercije J
2. Mbment sile M, sprežni moment T
Jedinica SI momenta tromostije kilogram metar na kvadrat
Jedinica SI momenta sile je njutnmetar (znak: N mj.
(znak: kg m2). Druge jedinice:
Druge jedinice: milinjutnmetar 1mNm= 10-3 Nm
gram metar na kvadrat njutnmilimetar 1Nmm= 10-3 Nm
19m2 = 10-3kgm2 kilonjutnmetar 1 kN m = 103 Nm
kilogram milimetar na kvadrat 1 kg mm2 = 10-6 kg m2.
meganjutnmetar 1MNm= 106 Nm.
Protocne velicine
3. Tlak pl), naprezanje a, 1:
1. Maseni protok qm
Jedinica SI tlaka i naprezanjaje paskal (pascal) (znak: Pa = N/m2).
Jedinica SI masenog protoka je kilogram u sekundi (znak: kg/s). Druge jedinice:
Druge jedinice: 1mPa = 10-3 Pa
milipaskal
gram u sekundi
gram u minuti
1 g/s = 10-3 kg/s kilopaskal 1kPa = 103 Pa = kN/m2
1 g/min = 10-3/60 kg/s megapaskal 1MPa = 106 Pa = MN/m2 = N/mm2
gram na sat 19lh = 10-3/3 600 kg/s gigapaskal 1GPa = kN/mm2
kilogramu minuti 1 kg/min = 1/60 kg/s bar 1 bar = 105Pa
kilogram na sat 1 kglh = 1/3 600 kg/s milibar 1 mbar = 102Pa = hPa
tona u sekundi mikrobar
tona u minuti
1t/s = 103kg/s normalna atmosfera
11lbar = 10-1Pa
1 timin = 103/60kg/s 1 atm = 1013,25 mbar.
tona na sat 1t1h = 103/3600 kg/s. 4. N alet, kolicina gibanja p
2. Obujamni protok qv Jedinica SI naleta je kilogrammetar u sekundi (znak: kg m/s)
Jedinica SI obujamnog protoka je kubni metar u sekundi (znak: m%). Druge jedinice:
Druge jedinice: grammetar u sekundi 1 g m/s = 10-3 kg m/s
kubni metar u minuti megagrammetar u sekundi 1 Mg m/s = 103 kg m/s.
1 m3/min = 1/60 m%
kubni metar na sat 1 m% = 1/3600m% 5. Dinamicka viskoznost IJ
litra u sekundi
litra u minuti
lI/s = 10-3m% Jedinica SI dinamicke viskoznostije paskalsekunda (znak: Pa s).
litra na sat
Il/min 10-3/60m% = Druga jedinica:
111h = 10-3/3600 m%. milipaskalsekunda 1 mPa s = 10-3 Pa s.
Velicine sile
6. Kinematicka viskoznost v
1. Sila F 1)
Jedinica SI kinematicke viskoznosti je metar na kvadrat u sekundi
Jedinica SI sile je njutn (newton) (znak: N). (znak: m2/s).
Druge jedinice: Druga jedinica:
mikronjutn 11lN = 10-6 N milimetar na kvadrat u sekundi 1 mm2/s = 10-6 m2/s.
milinjutn 1mN = 10-3 N 1) Znak p, se preporucuje za tlak koji se ocita na instrumentu, a definiran je izrazom
kilonjutn 1kN = 103N p, = p - p.mb, gdje je p'mb okoini tlak. Ocitani tlak može biti pozitivan iii negativan,
meganjutn 1MN = 106N. zavisno od toga je li p veci ili manji od p,mb.
p > p.mb P, > O predtlak
1) Definiciju vidi na str. 67 i 68. p < p,mb p, < O podtlak

86 87
Energetske velicine 3. Brzina zagrijavanja i hlooenja T/t (dT/dtJ
1. Energija E, rad W; toplina Q Jedinica SI brzine zagrijavanja i h1adenjaje kelvin u sekundi
(znak: K!s).
Jedinica SI energije je džul (joule) (znak: J = N mj. Druge jedinice:
Druge jedinice: kelvin u minuti 1 K!min = 1/60 K!s
kilodžul 1kJ = 103 J kelvin na sat 1K!h = 1/3600 K!s.
megadžul 1MJ = 1 106J 4. Specificni toplinski kapacitet c
gigadžul 1GJ = 1109 J Jedinica SI specificnog toplinskog kapaciteta je džul po kilogran1kelvi-
vatselrunda 1Ws =lJ nu (znak: J/(kg K».
vatsat 1Wh =3600J Druga jedinica:
kilovatsekunda 1kWs = 1kJ kilodžul po kilogran1kelvinu 1 kJ/(kg K) = 103 J/(kg K).
kilovatsat 1kWh = 3 600 kJ 5. Entalpija H
megavatsat 1MWh =3600MJ Jedinica SI entalpije je džul (znak: J).
elektronvolt leV = 1,602 177 . 10-19J. Druga jedinica:
kilodžul 1kJ = 103J.
2. Snaga P, toplinski tok ep
6. Specificna entalpija h
Jedinica SI snage je vat (watt) (znak: W = J/s). Jedinica SI specificne entalpije je džul po kilogramu (znak: J!kg).
Druge jedinice: Druga jedinica:
milivat 1mW = 10-3 W kilodžul po kilogramu 1 kJ!kg = 103J!kg.
kilovat 1kW = 103 W 7. Entropija S
megavat 1MW = 106 W Jedinica SI entropije je džul po kelvinu (znak: J/K).
gigavat 1GW = 109 W Druga jedinica:
kilodžul u sekundi 1 kJ/s =1 kW kilodžul po kelvinu 1kJ/K = 103J/K.
kilodžul na sat 1 kJ/h = 1/3 600 kW. 8. Specificna entropija s
Jedinica SI specificne entropije je džul po kilogramkelvinu
(znak: J/(kg K)).
Toplinske velicine Druga jedinica:
1. Temperatura TI) kilodžul po kilogramkelvinu 1 kJ/(kg K) = 103 J/(kg K).
Jedinica SI termodinamicke temperature je kelvin (znak: K). 9. Ogrjevna vrijednost, gornja Hs i donja Hi
Druga jedinica: Jedinica SI ogrjevne vrijednosti je džul po kilogramu (znak: J!kg).
Celzijevstupanj ac = K. Druge jedinice:
kilodžul po kilogramu 1 kJ/kg = 103J!kg
2. Toplinska rastezljivost, koeficijent toplinskog rastezanja al
megadžul po kilogramu 1 MJ/kg = 106 J!kg.
Jedinica SI toplinske rastezljivosti je reciprocni kelvin (znak: K-1).
10. Toplinska provodnost A
Druga jedinica:
Jedinica SI toplinske provodnosti je vat po metarkelvinu
reciprocni megakelvin 1 MK-1 = 10-$K-1. (znak: W/(m K».
Druga jedinica:
1) Definiciju tennodinamicke i Celzijeve temperature vidi na str. 59 i 97. kilovat po metarkelvinu 1 kW/(m K) = 103 W/(m K).

88 89
11. Toplinska prijelaznost h, toplinska prolaznost K 6. Molarna entropija Bm
Jedinica SI toplinske prijelaznosti je vat po cetvornom metru i kelvinu Jedinica SI molarne entropije je džul po molkelvinu (znak: J/(mol K)).
(znak: W/(m2 K)).
Druge jedinice:
Druga jedinica: džul po kilomolkelvinu 1 J/(kmol K) = 10-3 J/(mol K)
kilovat po cetvornom metru i kelvinu 1 kW/(m2 K) = 103 W/(m2 K).
kilodžul po kilomolkelvinu 1 kJ/(kmol K) = 1 J/(mol K)
kilodžul po molkelvinu 1 kJ/(molK) = 103J/(mol K).
Molarne velicine
1. Molarna masa M Velicine zracenja
Jedinica SI molarne mase je kilogram po molu (znak: kg/mol). 1. Aktivnost A
Druge jedinice: Jedinica SI aktivnosti je bekerel (becquerel) (znak: Bq = S-I).
gram po molu 1 g/mol = 10-3 kg/mol 2. Apsorbirana doza D
kilogram po kilomolu 1 kg/kmol = 10-3kg/mol. Jedinica SI apsorbirane doze je grej (gray) (znak: Gy = J!kg).
2. Molarni obujam Vm 3. Dozni ekvivalent H
Jedinica SI molarnog obujma je kubni metar po molu (znak: m3/mol). Jedinica SI doznog ekvivalentaje sivert (sievert) (znak: Sv = J!kg).
Druga jedinica: 4. Ekspozicija X
kubni metar po kilomolu 1 m3/kmol = 10-3m3/mol. Jedinica SI ekspozicije je kulon po kilogramu (znak: C!kg).
3. Množinska koncentracija sastojka B cE
Jedinica SI množinske koncentracije je mol po kubnom metru Elektricne velicine
(znak: mol/m3).
1. Elektricna struja I
Druga jedinica:
Jedinica SI elektricne struje je amper (znak: A).
kilomol po kubnom metru 1 kmol/m3 = 103 mol/m3.
Druge jedinice:
4. Molarni toplinski kapacitet Cm
nanoamper InA = 10-9A
Jedinica SI molarnog toplinskog kapaciteta je džul po molkelvinu = 10-OA
(znak: J/(mol K)). mikroamper 1f1A
miliamper ImA = 10-3A
Druge jedinice:
kiloamper IkA = 103A.
džul po kilomolkelvinu 1 J/(kmol K) = 10-3 J/(mol K)
kilodžul po kilomolkelvinu 1 kJ/(kmol K) = 1 J/(mol K)
kilodžul po molkelvinu 1 kJ/(mol K) = 103J/(mol K). 2. Elektricni naboj, elektrika Q

5. Molarna entalpija Hm Jedinica SI elektricnog nabojaje kulon (coulomb) (znak: C = As).

Jedinica SI molarne entalpije je džul po molu (znak: J/mol). Druge jedinice:
Druge jedinice:
milikulon ImC = 10-3 C
1 J/kmol = 10-3 J/mol kilokulon 1kC = 103 C
džul po kilomolu
kilodžul po kilomolu 1 kJ/kmol = 1 J/mol ampersekunda 1As =lC
kilodžul po molu 1 kJ/mol = 103 J/mol. ampersat 1Ah = 3 600 C.

90 91
3. Elektricni napon U 9. Induktiunost L
Jedinica SI elektricnog napona je volt (znak: V = W/A). Jedinica SI induktivnostije henri (henry) (znak: H = V s/A).
Druge jedinice: Druge jedinice:
mikrovolt l/!V = 10-6V pikohenri 1pH = 1O-12H
milivolt 1mV = 10-3V nanohenri 1nH = 10-9 H
kilovolt 1kV = 103V mikrohenri l/!H = 10-6H
megavolt 1MV = 106V. milihenri 1mH = 10-3H.
10. Magnetna indukcija B
4. Jakost elektricnog polja E Jedinica SI magnetne indukcije je tesla (znak: T = N/(A mj).
Jedinica SI jakosti elektricnog polja je volt po metru (znak: V/m = N/C). Druge jedinice:
Druge jedinice: nanotesla 1nT = 10-9T
milivolt po metru 1 mV/m = 1O-3V/m mikrotesla l/!T = 10-6 T
kilovolt po metru 1 kV/m = 1O3V/m militesla 1mT = 10-3T.
volt po milimetru 1 V/mm = 103V/m. 11. Magnetni tok <1>
Jedinica SI magnetnog toka je veber (weber) (znak: wb =T m2).
5. Elehtricni otpor R Druga jedinica:
Jedinica SI elektricnog otpora je om (ohm) (znak: o. = VIA). miliveber 1 mWb = 10-3Wb.
Druge jedinice: 12. Magnetno polje H
miliom 1 mO. = 10-3 o. Jedinica SI magnetnog polja je amper po metru (znak: A/m).
kiloom 1ko. = 103 0.. Druge jedinice:
miliamper po metru 1 mA/m = 10-3 A/m
6. Elektricna otpornost Ii
kiloamper po metru 1 kA/m = 103A/m
Jedinica SI elektricne otpornosti je ommetar (znak: o. m).
amper po milimetru lA/mm = 103A/m.
Druga jedinica: Svjetlosne velicine
om cetvorni milimetar po metru 1 o. mm2/m = 10-6 o. m.
1. Jakost zracenja I, (1e)
Jedinica SI jakosti zracenja je vat po steradijanu (znak: W/sr).
7. Elektricna uodljiuost G
Jedinica SI elektricne vodljivostije simens (siemens) (znak: S = 0.-1). 2. Sujetlosnajakost I, (1y)
Jedinica SI svjetlosne jakosti je kandela (candela) (znak: cd).
8. Elektricni lwpacitet C 3. Sujetljiuost, luminancija L, (Ly)
Jedinica SI elektricnog kapaciteta je farad (znak: F = CN). Jedinica SI luminancije je kandela po cetvornom metru (znak: cd/m2).
Druge jedinice:
pikofarad = 10-12 4.. Sujetlosni tok <1>,«1>y)
1pF F
nanofarad 1nF = 10-9 F Jedinica SI svjetlosnog toka je lumen (znak: Im = cd sr).
mikrofarad l/!F = 10-6 F 5. Osujetljenje, iluminancija E, (Ey)
milifarad 1mF = 10-3 F. Jedinica SI iluminancije je luks (lux) (znak: Ix = Im/m2).
92 93
Odnosi izmedu nekih starijih jedinica, razlicitih sustava 7. Zagustocu (Q)
i jedinica SI pound per cubic inch 1lb/in3 = 27680 kg/m3
1. Za duljinu (I, L) pound per cubic foot 1lb/ft3 = 16,017 kg/m3
ongstrem, (angstr6m) lA = 0,1 nm = 10-10m pound per cubic yard 1lb/yd3 = 0,59328 kg/m3.
inch, col, palac 1 in (") = 25,4 mm = 0,0254 m 8. Za silu (F)
foot, stopa 1 ft (') = 12 in = 0,304 8 m
= 3 ft
milipond 1mp = 10-3 P = 9,806 65 . 10-6 N
jard (yard) 1yd = 0,9144m pond 1p = 10-3kp = 9,806 65 . 10-3 N
fathom, fadom 1fm = 2yd = 1,828 8 m. kilopond 1) 1kp = 9,806 65 N
2. Za ploštinu (A, S) megapond 1Mp = 103 kp = 9,806 65 . 103 N
barn 1b = 100 fm2 = 1O-28m2 din 1 dyn = 10llN = 10-5 N
square inch 1) 1 in2 = 6,4516 cm2 = 645,16. 10-6m2 sthEme 1 st = 103 N
square foot 1) 1 ft2 = 9,290 3 dm2 = 92,903 . 10-3m2 poundal 1pdl = 0,138254 N.
square yard 1) 1yd2 = 0,836 13 m2.
9. Za tlak (p) i naprezanje (a)
3. Za obujam (V) normalna atmosfera 1 atm = 760 mmHg = 101325 Pa
cubic inch 2) l' m 3 = 16,387 cm3 = 16,387. 10-6m3 tehnicka atmosfera 1 at = 1 kp/cm2 = 98 066,5 Pa
cubic foot 2) 1ft3 = 28,32 dm3 = 28,32. 10-3m3 milimetar živina stupca 1 mmHg = 133,323 Pa
cubic yard 2) 1 yd3 = 0,76455m3 milimetar vodenog stupca 1 mmH2O = 1 kg/m2 = 9,806 65 Pa
registarska tona 1 R.T. = 100 ft3 = 2,832 m3. kilopond
- po cetvornom metru 1 kp/m2 = 1 mmH2O = 9,806 65 Pa
4. Za brzinu (v, C,u, w) - po cetvornom centimetru 1 kp/cm2 = 1 at = 98 066,5 Pa
foot per minute 1 ft/min = 0,00508m/s - po cetvornom milimetru 1 kp/mm2 = 9 806 650 Pa
foot per second 1 ft/s = 0,304 8 m/s barye 1 barye = 0,1 N/m2 = 10-1Pa
yard per second 1 yd/s = 0,9144 m/s. pieze 1 pz = 1 kN/m2 = 103Pa
hectopieze 1hpz = 1 bar = 105Pa
5. Za ubrzanje (a) = 3 386Pa
inch of mercury 1 inI:Ig
gal 1 Gal = 1 cm/s2 = 0,01m/s2 inch of water 1 inH2O = 249,1Pa
foot per second squared 1 ft/s2 = 0,304 8 m/s2 1lbf/in2 = 6 895Pa
pound-force per square inch
yard per second squared 1 yd/s2 = 0,9144 m/s2.
pound-force per square foot 1lbf/ft2 = 47,88Pa
6. Za masu (m) pound-force per square yard 1lbf/yd2 = 5,320Pa
kvintal, metricka centa 1q = 100kg long ton per square inch 1 long ton/in2 = 15444 151Pa
hyl 1 hyl = 9,806 65 kg long ton per square foot 1 long ton/ft2 = 107251Pa.
funta, pound Oibre) Ub = 0,453 59 kg
Long ton (US) 3) = 2240 lb = 1016,05 kg 10. Za dinamicku viskoznost (1])
karat (metricki) lk centipoaz 1 eP = 10-3Pa s
= 0,2 g = 200 mg = 210-4kg.
poaz (poise) 1P = 10-1 Pa s
dekapoaz 1 daP = 1 Pa s.
1) Rabe se i kratice: sq in, sq ft i sq yd.
2) Rabe se i kratice: eu in, eu ft i eu yd.
3) Long ton (US) = UK ton. 1) Definiciju vidi na str. 68.

94 95
 11. Za kinematicku viskoznost (v)
16. Za velicine zracenja
centistoks 1 eSt = 1 mm2/s = lO-6m2;s aktivnostA curie lCi = 3,7.1010 Bq
stoks (stokes)
Stupnjevi po Engleru °E:
1 St = 1 cm2;s = 10-4 m2;s. apsorbirana doza D rad 1 rad = 0,01 Gy
dozni ekvivalent H rem lrem = 0,01 Sv
°E 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,8 2,0 ekspozicijaX rontgen lR = 2,58 . 10-4 C/kg.
mm2;s 1,00 1,82 2,82 3,92 5,08 6,25 7,41 9,66 11,8
°E 2,5 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0 17. Odnosi medu jedinicama temperature
mm2;s 16,7 21,1 29,5 37,4 45,2 52,9 60,8 68,4 76,0 Termodinamicka temperatura (T, 6» iskazuje se jedinicom kelvin
Iznad 10 °E = 76 =2;s treba za svaki 1 °E dodati 7,6 =2;s. (znak: K), koja je definiranajednadžbom:
12. Za energiju, rad, toplinu (E, W; Q) Tt
kilopondmetar lkpm
konjska snaga-sat
= 9,806 65 J K = 273,16'
kalorija
lKSh =
2,648106J gdje je Tt temperatura vode (H2O) u trojnom stanju. U engleskom se
kilokalorija
lcal =
4,1868J jezicnom podrucju termodinamicka temperatura (T), kadšto iskazuje i
1 kcal = 4186,8J jedinicom Rankinov stupanj (znak: °R). Odnos je kelvina (K) i Rankinova
megakalorija 1 Mcal
litra-atmosfera = 1,163kWh stupnja ("R):
11 at = 98,0665 J 9 5
erg
1 erg = 10-7J K = 5"°R = 1,8 °R, odnosno: °R = "9K.
foot pound-force 1 ft lbf
horsepower hour = 1,3558 J Osim termodinamicke temeprature rabi se i Celzijeva temperatura (t,
lhph = 2,685 . 106 J i}),koja se iskazuje jedinicom Celzijev stupanj (znak: aC). Celzijeva tempe-
British thermal unit 1 Btu = 1,055 056 . 103 J. ratura i pripadna temperaturna ljestvica definirane su jednadžbom:
13. Za snagu, toplinski tok (P, (/J) t=T-To,
kilopondmetar u sekundi 1 kp m/s = 9,806 65 W gdje je konstanta To = 273,15 K po definiciji.
konjska snaga IRS
kalorija u sekundi = 735,499 W Jedinica Celzijev stupanj (OC)jednaka je jedinici kelvin (K):
1 cal/s = 4,1868 W
kilokalorija na sat Celzijev stupanj = 'kelvin,
1 kcal!h = 1,163W °C=K.
erg u sekundi
1 erg/s = 10-7W
foot pound-force per second 1 ft lbf/s Prema tome, jedinica Celzijev stupanj (OC)samo je poseban naziv za
horsepower = 1,3558 W
lhp = 745,7W jedinicu kelvin (K) kad se iskazuje Celzijeva temperatura.
British thermal unit per hour 1 Btu!h = 0,293 071 W. Jedinica termodinamicke temperature kelvin (K) i jedinica Celzijeve
14. Za elektricne velicine temperature Celzijev stupanj (OC)rabe se i za iskazivanje temperaturnog
magnetna indukcija B raspona ili razlike:
gauss lGs = 10-4T
magnetni tok (/J maxwell lMx /'1T= T2-T1 = t2-tl = /'1t.
= 10-8Wb
magnetno polje H oersted lOe Na primjer: /';.t= t2 - tI = 60 °C - 40 °C = 20°C = 20 K.
= 1O3/41t A/m.
15. Za svjetlosne velicine Osim Celzijeve temperature (tJ, u engleskom se jezicnom podrucju
kadšto rabi i Fal1renheitova temperataura (tF>i}F),koja se iskazuje jedini-
jakost svjetla Iv Hefnerova svijeca 1 HS = 0,917cd com Fahrenheitov stupanj (znak: OF).
Medunarodna svijeca 1 MS = 1,02cd Fahrenheitova temperatura i njezina temperaturna ljestvica defmira-
luminancija L stilb 1 sb ne su jednadžbom:
= 104 cd/m2
nit 1 nt = 1cd!m2 tF= T-ToR,
iluminancija E phot 1 ph = 1O4lx. gdje je TOR= 459,67 °R.
96
97
 Jedinica Fahrenheitov stupanj (OF)jednaka je jedinici Rankinov stu- Isti se primjer može riješiti i pomocu brojcane jednadžbe. Prema izrazu
panj (OR):
u 2. retku i 4. stupcu niže predocene tablice dobiva se brojcana vrijednost:
Fahrenheitov stupanj = Rankinov stupanj, 9 9
oF = °R. {tF}'F = "5 {t}.c + 32 = 1083 + 32 = 1949,4 + 32 = 1981,4.
"5'

Obje se te temperature, Celzijeva (t) i Fahrenheitova (tF), oslanja ju na Buduci da je brojcana vrijednost definirana opcom jednadžbom
termodinamicku temperaturu (T) i od nje se razlikuju samo za stalnu {tF} = t/[tF], slijedi da je temperatura tališta bakra u Fahrenheitovim
vrijednost. stupnjevima (OF):
Pomocu navedenih definicijskih jednadžbi dobiva se nekoliko karakte- tF = {tF} [tF] = 1981,4 oF,
risticnih tocaka vode predocenih u sljedecoj tablici. jer je {tF} = 1981,4, a [tF] = oF.
Nekekarakteristicne temperaturne tocke vode
apsolutna ništica T = DK I = - 273,15'C IF = - 459,67 'F T= OOR Brojcane jednadžbe* koje poveznju razlicite temperaturne ljestvice
ledište vode To = 273,15 K 10= O'C IF.o= 32 'F To = 491,67 'R 1. 2. 3. 4. 5.
troina tocka vode T, = 273,16 K
I, = 0,01 'C
vrelište vode IFJ= 32,018'F T, = 491,688 'R K 'c 'Re 'F 'R
T = 373 15K I = 1O0'C IF, = 212'F T = 671 67 'R
1. {TJK= {Ih
Odnosi medu nekim temperaturnim jedinicama: + 273,15 {th = {Th - 273.15 {IKJ"',=[{TJK {I,h = %{Th {T,h = %{Th
- 273.15] - 459.67
K=oC K=~oR=18°R °R=~ K, °R=oF °C=18°F i °F=~K 4 9
' 5 "9 " 9 2. {Th={I"J"', {th={IKh, {1"h='5{th
{IKJ'='5{IJ'D
+ 32 {T"h = %{Ih
+ 273,15 + 491,67
Veza izmedu Celzijeve temperature (t) i Farenheitove temperature
(tF),koje se razlikuju po konstantama To i TOR,dobiva se pomocu velicin- 9
skih jednadžbi: 3. {TJK=[{t,.j.,. {th=[{t'h-32] {I,d.,"= [{t,}o-32] {1"h=4:{tKh,
9
{T"h = 4: {t"J-
+ 32
t = T - To, To = 273,15K, + 459,67] + 491,67
tF= T - TOR, TOR= 459,67°R. 4. 4 {t,.j.,-={T"h {T"h={t,h
{TJK= %{T,h {th = %[{TKh {t"J- = '9 [{T"h - 459,67 + 459,67
Eliminacijom velicine T iz defmicijskih jednadžbi dobiva se izraz: - 491,67] - 491,67]
t = tF + TOR-To.
Razlika je konstanata TORi To: * Brojcane jednadžbe povezuju brojcane vrijednosti {T}K, {I}'c, {IRh" {lFh i {TRh
TOR To - = 459,67°R- 273,15K. velicina T, I, IR, IF i TR izražene jedinicama K, 'C, 'Re, oF i 'R, tj.:
T I IR IF TR
Buduci dobiva:
jednadžbu da je K = 1,8 °R, to se uvrštenjem te vrijednosti u gornju {T}K=K' {Ih = -;c;' {IRh, = oRe' {tFh = 1.' {TRh=~,
gdje su: T termoc!inamicka, t Celzijeva, IRReaumurova, IFFabrenheitova i TR termodina-
TOR - To = 459,67 °R - 273,15 x 1,8 °R = 459,67 °R - 491,67 °R = - 32 °R,
odnosno: micka temperataura, a K jedinica kelvin, 'C Celzijev stupanj, oRe Reaumurov stupanj,
'F Fabrenheitov stupanj i 'R Rankinov stupanj.
TOR-To= -32°F,
jer je °R = oF.
Reaumurova temperatura (tR) (koju spominjemo iz povijesnih razloga)
Prema tome veza velicina t i tF glasi: iskazuje se jedinicom Reaumurov stupanj (znak: ORe), a njezina se tempe-
t = tF 32 oF, -
odnosno: tF = t + 32 oF. raturna ljestvica temelji na dvije cvrste tocke, i to na ledištu vode, koje je
Primjer. Treba temperaturu tališta bakra t =
1 083 °C iskazati u oznaceno s to = O oRe (o oRe = O oCi, i vrelištu vode, koje je oznaceno s
Fahrenheitovim stupnjevima COF).Prema gornjoj jednadžbi Fahrenheito- tv = 80 oRe (80 ORe= 100 oCi. Dakle, temperaturni razmak izmedu ledišta
vaje temperatura: i vrelišta vode razdijeljen je na 80 jednakih dijelova, što znaci da je:
tF =t + 32 oF = 1083 °C + 32 oF = 1 083 x 1,8 oF + 32 oF 80 oRe = 100 °C odnosno' ORe = 100 °C = 1 25 aC.
=1949,4 oF + 32 oF = 1981,4 oF. , . 80'

98
99
Prema tome je:
~ Potresi
Reaumurov stupanj = 1,25Celzijevihstupnjeva = 1,25kelvina,tj.: a) Ljestvica po G. MercaIliju (1902; novija, Medvedev-Sponheuer-Kar-
oRe = 1,25 °C = 1,25 K, odnosno: °C = K = 0,8 oRe. nikova ljestvica, tzv. MSK-78) razdijeljena je na 12 stupnjeva intenziteta.
:i
»Baumeova areometarska ljestvica« služi za odredivanje gustoce ka- Ljestvica potresa
pljevina pomocu stupnjeva Baumea (OBe). ~
Ubrzauje tla
Stupanj Ucinak potresa a
a) Zakapljevinegustocee ~ 1 kg/dIn3 odredena je Baumeova ljestvica II
ms-2
vrijednostima N: II I. Neprimjetljiv potres; bilježe ga samo seizmografi.
N = O°Be pri e = 1,0 kg/dIn3 II.
N = 66 °Be pri e = 1,842 7 kg/dIn3. Vrlo slab potres; osjete ga samo neke osobe koje miruju.
Zas preracunavanje vrijedi III. Slab potres; osjeti ga više osoba.
'I
e = 144,32/(144,32 -N), [eJ = kg/dIn3. Umjeren potres; osjeti ga vecina osoba u kuci, a izvan kuce samo
IV.
b) Za kapljevine gustoce e s 1 kg/dIn3odredena je Baumeova ljestvica neki; trepere prozori i posude.
vrijednosti N: Prilicno jak potres; osjeti ga vecina ljudi, obješeni se predmeti
V. ... 0,25
N = 10 °Be pri e = 1,0 kg/dIn3 njišu i pomicu se slike na zidu.
0,12

N = 90 °Be pri e = 0,643 4 kg/dIn3. VI. Jak potres; osjecaju ga svi, a mnogi bježe iz kuce, na pojedinim
0,25 ... 0,50
Za preracunavanje vrijedi: zgradama puca žbuka.
e = 144,32/(134,32 + N), [ej = kg/dIn3. VII. Vrlo jak potres; manja oštecenJa na slabije gradenim zgradama,
0,50 ... 1,0
ruše se dimnjaci.
Beaufortova ljestvica jakosti vjetra
VIlI. Razoran potres; velike pukotine na zidovima, ruše se krovni
zabati. 1,0... 2,0
Skup brojcanih oznaka od O do 12 i odgovarajucih raspona vrijednosti
brzina vjetra naziva se Beaufortova ljestvica, a jedinica bofor (beaufort, IX. Pustošeci potres; ruše se starije kuce, kIizi tlo. 2,0...4,0
Bf). Približnu vezu izmedu jakosti vjetra u boforima (Bf) i odgovarajuce
Uništavajuci potres; teška oštecenja zgrada, ruši se vecina zgrada
brzine vjetra v u metrima u sekundi (m/s) daje izraz: v = 0,836M. X. od opeke, na branama i nasipima nastaju teška oštecenja, a u tlu 4,0 ... 8,00
pukotine široke do 1 m.
Beaufortova ljestvica jakosti vjetra u ovisnosti o brzini vjetra
Katastrofalan potres; ruše se sve zidane zgrade, nastaju teška
Srednja brzina v Srednja brzina v XI. razaranja i na vrlo solidnim zgradama, mostovima, prugama i
Bf cvor Opisvjetra Bf cvor Opisvjetra cestama, a u tlu nastajn široke pukotine.
(lmot) mls (Imat) mls
Potpuna katastrofa; razaraju se sve ljudske tvorevine, nastaju
O 1 O ... 0,2 tišina 7 28...33 13,9... 17,1 vrlo jak vjetar XII. pukotine s velikim vertikalnim i horizontalnim pomacima tla,
1 1... 3 0,3... 1,5 labor 8 34...40 17,2... 30,7 olnjni vjetar koje potpuno mijenja svoj izgled.
2 4... 6 1,6... 3,3 povjetarac 9 41 ...47 20,8... 24,4 olnja
3 7...10 3,4... 5,4 slab vjetar 10 48... 55 24,5... 28,4 žestoka oluja
4 11...16 5,5... 7,9 umjeren vjetar 11 56... 63 28,5.n 32,6 orkanska oluja
5 17...21 8,0... 10,7 umjerenojak v. 12 63 ... 71 32,7... 36,9 orkan b) Ljestvica po C. F. Richteru (1935) iskazuje se magnitudom:
6 22 ... 27 10,8... 13,8 jak vjetar
MB = 19 (AlT) + 1,66 19 D + 3,
.
1 cvor Ckno t) = 1 morska milja - 1 international nautic mile
=-1 n mile
gdje su:
sat ( hour h ) A najveca amplituda pomaka cestica (/Wl),
T perioda (s),
= 1,852 km/h = 1 852 m/h = 0,51444444 mls D geocentricna udaljenost žarišta (O).(Najveca je izmjerena maguituda
1 stopa (foot) = 0,304 8 metara (tocno). MB = 8,7.)

100
-~ 101
 TVARI
i Kemijski elementi
I
I
Element Raspored elektrona po ljuskama
SASTAV TVARI Naziv Znak ZU A,2} K L M N O P Q
Tvari (materija) se sastoje od kemijskih elemenata (pocela) ili njihovih vodik H 1 1,008 1
I
helij He 2 4,003 2
spojeva. Svi se spojevi mogu rastaviti na elemente koji se dalje ne mogu Li 3 2 1
rastavljati nikakvim kemijskim sredstvima. litij 6,939
berilij Be 4 9,012 2 2
Najmanja cestica ili jedinka kemijskog ele- bor B 5 10,81 2 3
menta, koja se dalje ne može rastaviti nika- ugljik C 6 12,01 2 4
kvim kemijskim postupkom, naziva se atom. dušik N 7 14,01 2 5
kisik O 8 16,00 2 6
(Promjer atoma iznosi po redu velicine približ- fluor F 9 2 7
19,00
no 0,1 nm = 1O-10m.) ueon Ne 10 2 8
20,18
Nuklearna je fizika svojim otkricima razvi- natrij Na 11 22,99 2 8 1
@e K la (Bohrov) model o gradi atoma, prema kojem maguezij Mg
Al
12 24,31 2 8 2
aluminij 13 26,98 2 8 3
se atom svakoga elementa sastoji od jezgre, silicij Si 14 2 8 4
28,09
L gdje su sabrani nukleoni, tj. pozitivno nabijeni fosfor P 15 30,97 2 8 5
protoni i elektricki neutralni neutroni, te nega- sumpor S 16 32,06 2 8 6
tivno nabijenih elektrona koji okružuju jez- klor Cl 17 35,45 2 8 7
p = pratoni, n = nelaroni, gru. argon AI 18 39,95 2 8 8
kalij K 19 39,10 2 8 8 1
e = elektrani U Jezgri atoma (promjera reda velicine kalcij Ca 20 40,08 2 8 8 2
~ 10-1 m) skupljenaje gotovo sva masa atoma. skandij Sc 21 44,96 2 8 9 2
Mase inaboji nukleona i elektrona: titan Ti 22 47,90 2 8 10 2
vanadij V 23 50,94 2 8 11 2
masa naboj krom Cr 24 52,00 2 8 13 1
proton 1,672 .1O-24g + 0,160.10-18 As j mangan
željezo
Mn
Fe
25
26
54,94
55,85
2
2
8
8
13
14
2
2
neutron 1,675 .1O-24g O kobalt CO 27 58,93 2 8 15 2
elektron 0,9108. 10-27g - 0,160 . 10-18As uikal Ni 28 58,71 2 8 16 2
bakar Cu 29 63,54 2 8 18 1
Naboj jezgre odreden je brojem protona i jednak je »protonskom ili cink zn 30 65,37 2 8 18 2
atomnom broju Z« elementa. Tim su nabojem odredena kemijska i fizikal- galij Ga 31 69,72 2 8 18 3
na svojstva elementa. germanij Ge 32 72,59 2 8 18 4
Ukupan broj nukleona, tj. protona i neutrona, daje »nukleonski ili arsen As 33 74,92 2 8 18 5
selen Se 34 78,96 2 8 18 6
maseni broj A« koji je jednak zaokruženoj relativnoj atomnoj masi ele-
menta. brom Br 35 79,91 2 8 18 7
kripton Kr 36 83,80 2 8 18 8
Npr. uranov atom (Z = 92) relativne atomne mase Ar = 238,029sastoji rubidij Rb 37 85,47 2 8 18 8 1
se od 92 protonai 146 neutrona, pa mu je nukleonski ili maseni broj A = 238. stroncij Sr 38 87,62 2 8 18 8 2
itrij y 39 88,91 2 8 18 9 2
U elektricki neutralnih atoma broj elektrona jednak je broju protona, eirkonij Zr 40 2 8 18 10 2
tj. protonskom broju Z (= rednom broju Z). 91,22
niobij Nb 41 92,91 2 8 18 12 1
Elektroni kruže oko atomne jezgre, razmješteni u glavne energetske molibden Mo 42 95,94 2 8 18 13 1
razine, odnosno ljuske ili ovojnice, koje se obilježavaju slovima sljedecim tehnecij Te 43 (99) 2 8 18 14 1
rutenij Ru 44 101,1 2 8 18 15 1
redom: K, L,jeM,
svakoj ljusci N, O, P (2n
ogranicen i ~ili): brojevima 1, 2, 3, '" n. Broj elektrona u rodij Rh 45 2 8 18 16 1
102,9
ljuska K L M N O P Q
najveci broj elektrona 2 8 18 32 (50) (72) (98) u Z protonski ili atomni broj (broj protona u atomnoj jezgri).
Elektronima su sasvim popunjene samo ljuske K, L, MiN. 2} A, je relativna atomna masa, aAje nukleonski ili maseni broj.

102 103
Kemijski elementi (konac) II Transurani
di nema:
SUumjetno dobiveni (radioaktivni) elementi, kojih u priro-
Element Raspored elektrona po ljuskama Z
Element Znak A,~ 1)
Naziv znak Z" .4,.21 K L M N O P Q neptunij Np 93 (237)
paladij Pd 46 106,4 2 8 18 18 O plutonij Pu 94 (242)
srebro Ag 47 107,9 2 8 18 18 1 americij Am 95 (243)
kadmij Cd 48 112,4 2 8 18 18 2 kirij (curij) Cm 96 (247)
indij In 49 114,8 2 8 18 18 3 herkelij Bk 97 (247)
kositar Sn 50 118,7 2 8 18 18 4 kalifornij ef 98 (249)
antimon Sb 51 121,8 2 8 18 18 5 Es 99 (254)
ajnštajnij
telur Te 52 127,6 2 8 18 18 6 Fm 100 (253)
J 53 2
fermij
jod 126,9 8 18 18 7 Md 101 (256)
ksenon Xe 54 2 8 18 8
mendelevij
131,3 18 No 102 (253)
cezij Cs 55 2 8 18 18 8 1
nobelij
132,9 lavrencij Lw 103 (257)
barij Ba 56 137,3 2 8 18 18 8 2 104
lantan La kurcatovij Ku (261)
57 138,9 2 8 18 18 9 2 1
Ce banij (borij) Ha (Bo) 105 (262)
cerij 58 140,1 2 8 18 20 8 2
praseodimij Pr 59 140,9 2 8 18 21 8 2
neodimij Nd 60 144,2 2 8 18 22 8 2 Pri istom atomnom broju Z (tj. pri jednakom broju protona) moguci su
prometij Pm 61 (145) 2 8 18 23 8 2 I razliciti maseni brojevi atomne mase A (zbog razlicita broja neutrona).
samarij Sm 62 150,4 2 8 18 24 8 2 Elementi s istim atomillm brojem Z (s jednakim nabojem jezgre), ali s
europij Eu 63 152,0 2 8 18 25 8 2 razlicitim masellim brojem, A, pa stoga i razlicitim relativllim atomillm
gadolinij Gd 64 157,3 2 8 18 25 9 2
terbij Tb 65 158,9 2 8 18 27 8 2
masama, nazivaju se izotopima. Izotopi se vladaju kemijski potpuno jed-
disprozij Dy 66 162,5 2 8 18 28 8 2 nako; razlikuju se samo fizikalnim svojstvima.
holmij
erbij
Ho
Er
67
68
164,9 2
2
8
8
18
18
29
30
8
8
2 Za vodik npr. poznata su tri izotopa: vodik H =
IH (s protonom i bez
167,3 2 neutrona), deuterij D = 2H (s protonom i jednim neutronom) i tricij
tulij Tm 69 168,9 2 8 18 31 8 2
iterbij yb 70 173,0 2 8 18 32 8 2 T =~ (s protonom i dva neutrona).
lutecij Lu 71 175,0 2 8 18 32 9 2 Prirodni se elementi sastoje vecinom od stalne mješavine svojih izotopa.
hafnij Hf 72 178,5 2 8 18 32 10 2
tantal Ta 73 180,9 2 8 18 32 11 2 (Samo se 22 prirodna elementa sastoje samo od po jednoga izotopa, np,r.
volfram W 74 2 8 18 32 2
F, Na, Al, P, Co itd.) Npr.: prirodni uran sadrži 99,280 % izotopa 23 U,
183,9 12
renij Re 75 186,2 2 8 18 32 13 2 0,714 % izotopa 235U i 0,006 % izotopa 234U.
osmij Os 76 190,2 2 8 18 32 14 2 *
iridij Ir 77 192,2 2 8 18 32 15 2
platina Pt 78 195,1 2 8 18 32 16 2 I Pri jednakom pozitivnom naboju jezgre (tj. pri jednakom broju proto-
zlato Au 79 197,0 2 8 18 32 18 1
živa Hg 80 200,6 2 8 18 32 18 2 I na) broj elektrona može biti veci ili manji. Takavatom,
elektricki neutralan, naziva se ion.
koji više nije
talij TI 81 204,4 2 8 18 32 18 3
olovo Pb 82 207,2 2 8 18 32 18 4 Pozitivni ioni (kationi) nastaju od atoma koji mogu otpuštati elektro-
bizmut Bi 83 209,0 2 8 18 32 18 5 ne, tj. od takvih, koji imaju u vanjskoj ljusci po jedan ili dva elektrona (kod
polonij Po 84 (210) 2 8 18 32 18 6 elemenata s vecim brojem protona i više). To su prave kovine (dobro vode
astat At 85 (210) 2 8 18 32 18 7
radon Rn 86 (222) 2 8 18 32 18
elektricnu struju). Vecina su kemijskih elemenata kovine.
8
francij Fr 87 (223) 2 8 18 32 18 8 1 Negativni ioni (anioni) nastaju od atoma koji mogu primati elektrone,
radij Ra 88 (226) 2 8 18 32 18 8 2 tj. od takvih koji imaju u vanjskoj ljusci sedam ili šest elektrona (pri
aktinij Ac 89 (227) 2 8 18 32 18 9 2 elemenata s malim brojem protona i manje). To su prave nekovine (ne
torij Th 90 232,0 2 8 18 32 18 10 2
protaktinij Pa 91 (231) 2 8 18 32 20 9 2
vode elektricnu struju).
uran U 92 238,0 2 8 18 32 21 9 2
" Podatci se iz raznih izvora znatno razlikuju, a vrijede za najstabilniji izotop.

105
 Medu elementima koji tvore samo katione ili anione, postoje i elementi Svojstva elemenata
koji u odredenim okolnostima tvore jedne ili druge ione. (Elementi s cetiri Element
elektrona u vanjskoj ljusci samo kadšto tvore ione.) Promjer Talište Vrelište Gustoca
atoma (20°C)
d Valencija [) t, tv Q
Periodni sustav elemenata (po Mendeljejevu) Skupina Znale
Brojevi iznad kemijskog znaka su atomni brojevi Z. nm °C °C kg/m3
Znak +: elementi (kovine) koji tvore samo pozitivne ione (katione).
Znak -: elementi (nekovine) koji tvore samo negativne ione (anione).
H 0,169 1 - 259,4 - 252,7 0,084
Glavna skupina (glavni elementi) Alkalijske kovine
Perioda
I. II. III. IV. V. VI. VII. VIlI. Li 0,313 1 186 1370 530
1 Na 0,383 1 97,7 892 970
1. 2 I. K 1 63 770 860
H He 0,476
Rb 0,502 1 39 680 1530
2. 3+ 4 5- 6- 7- 8- 9- 10 Cs 0,540 1 28 690 1900
Li Be B C N O F Ne Zemnoal1wlijskekovine
11+ 12 + 13 14 - 15 - 16 - 17 - 18 Be 0,225 2 1280 2770 1820
3.
Na Mg Al Si P S Cl Ar Mg 0,320 2 650 1110 1740
19 + 20 + 31 32 33 34 - II. Ca 0,393 2 850 1440 1550
4. 35 - 36 Sr
K Ca Ga Ge As Se Br Kr 0,429 2 770 1380 2600
Ba 0,448 2 704 1640 3500
37 + 38 + 49 50 51 52 53 - 54
5. Borna skupina
Rb Sr In Sn Sb Te J Xe
B 3 2300 2550 2300
6. 55 + 56 + 81 82 83 + 84 85 - 86 Al 0,282 3
Cs 660,1 2060 2699
Ba TI Pb Bi Po At Rn III. Ga 0,270 3 2071 5910
0,314 29,8
87 + 88 + In 3 156,4 1450 7310
7. TI 0,342 300 1460 11 850
Fr Ra 1,3
-
Lijevo i pod debelom crtom su kovine, a desno i iznad debele crte su nekovine. Ug/jicna skupina
C 0,154 4,2 3700 4820 2220
Perioda Sporedna skupina (prijelazni elementi) Si 0,234 4 1430 2300 2330
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. IV. Ge 0,279 4 958 2700 5360
21 + 22 23 24 25 26 27 28 + Sn 0,316 4,2 231,9 2270 7298
4. Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Pb 0,349 2,4 327,3 1740 11 340
29 + 30
Cu Zn Dušicna slmpina
39 + 40 41 42 43 44 45 + 46 +
N
P
0,106 3,5,2 - 210,0 - 195,8 1,165
y Zr Nb Mo Te 0,216 5,3 44,1 280 1820
5. Ru Rh Pd V As 3,5 610 5730
47 + 48 + 0,250
Sb 0,323 3,5 630,5 1440 6620
Ag Cd Bi 0,364 3,5 271,3 1420 9800
57 + 72 73 74 75 76 77 + 78 +
La Hf Ta W Re Hallwgeni elementi
6. Os Ir Pt
79 + 80 + O 2 - 218,8 - 183,0
Au Hg S 0,212 6,4,2 119,0 444,6 2070
VI. Se 0,232 4,6,2 220 680 4810
7. 89 + 104 105 Te 2,4,6 450 1390 62401,332
Ac Ku
I
0,290 I I
Ha

Z = 58...71 -Iantanidi+, Z = 90 ... 103 - aktinidi (uranidi)+.

U sporednoj skupini su svi elementi samo kovine. 11 Valencija je svojstvo atoma nekog elementa da se spaja s odredenim brojem atoma kojeg
drugog elementa.

106
107
Svojstva elemenata (konac) KEMIJSKI SPOJEVI
Element Promjer Talište Vrelište Gustoca
atoma (20°C) Kemijske veze
Znak d Valencija tv
Skupina
nm °C °C kg/m' 1. Kovalentna veza (atomna, homopolarna)
Halogeni elementi Kovalentna veza je veza medu nekovinskim atomima. Zajednicki elek-
troni više atoma tvore molekule, i to od jednostavnih dvoatomnih do vrlo
F 0,136 -223 velikih molekula s više stotina ili tisuca atoma.
Cl 0,194 -101 - 34,7 3,000
VII. Br Spojevi s kovalentnom vezom (molekulna grada) obuhvacaju razmjer-
0,226 1,5 -7,2 58 3 120
J 0,270 1,5,7 1I4 183 4 9301,578 no manji broj anorganskih spojeva; posebno su znacajni organski spojevi.
1 I i, 7, 5 I I - 188'21 Anorganski spojevi s kovalentnom vezom jesu:
Plemeniti plinovi
- pretežno plinovite tvari (s niskim talištima i vrelištima), npr. neko-
He O - 271,4 - 268,9 vinski elementi (H2, °2, N2), nekovinski oksidi i hidridi (C02, S02, NH3,
0,166
VIlI.
Ne
Ar
0,320 O
O
- 248,6 - 246,0 0,839 H2S) i nekovinski spojevi (SCI2, PCI3);
0,382 - 189,4 - 185,8 1,663 - dijamantne tvari (s visokim talištima i vrelištima) s vrlo jakom
Kr 0,400 O -157 -152
Xe 3,488 kovalentnom vezom (tvrdoca!), npr. dijamant (C) i nekovinski karbidi
0,440 O -1I2 -108 5,495
(SiC, B4C). Njima su slicni takoder nekovinski nitridi (BN, Si3N4).
Kovine sporednih skupina Organski spojevi sežu od malih molekula, npr. jednostavnih ugljikovo-
4. perioda Ti 0,293 4,3 1820 5100 4540 dika (CH4, C2H6), do veoma velikih molekula, npr. polivinilklorida
V 0,271 5,4,2 1735 3400 6000 (C2H3Cl)n' S porastom broja atoma u molekuli, te tvari prelaze iz plinovi-
Cr 0,257 3,6,2 1930 2500 7190 tih u tekuce i potom u krute. Ne vode elektricnu struju.
Mn 0,250 2,3,4 1245 2150 7430
Fe 0,252 3,2 1539 2740 7870 2. IonsIla veza (heteropolarna, elektrovalentna)
Co 0,250 2,3 1492 2900 8900 Ionske veze nastaju medu kovinskim i nekovinskim atomima tako da
Ni 0,249 2,3 1453 2730 8900
Cu 0,255 2,1 1083 kovinski atomi otpuštaju vanjske (valentne) elektrone (jedan ili više njih)
2600 8960
Zn 0,275 2 419,5 906 7133 te postaju pozitivnim ionima - kationima, a nekovinski atomi pak primaju
te elektrone i postaju negativnim ionima - anionima. U plinovitom ili
5. perioda Zr 0,319 4 1750 5050 6500
Nb 0,294 5,3 2415 3300 8570 tekucem stanju (ili u otopini) pozitivni se i negativni ioni slobodno gibaju,
Mo 0,280 6,3,5 2625 4800 10 200 a u krutom stanju tvore zajedno kristalnu rešetku.
Te 7 Il 460
Ru Ionske su veze karakteristicne za kovinske okside (npr. Na20) i hi-
0,267 3,4,6 2500 4900 12 200
Rh 0,270 3,4 1960 drokside (npr. NaOH) a osobito za soli, koje su spojevi pozitivnih (kovin-
4500 12 440
Pd 0,275 2,4 1552 4000 12 000
skih) i negativnih (nekovinskih) iona (N aCI = Na + + Cn.
Ag 0,288 1 960,8 2210 10 490 Soli imaju visoka tališta i vrelišta te su pravi elektroliti; u taljevini ili
Cd 0,304 2 320,9 765 8650 otopini vode elektricnu struju, pri cemu su ioni nositelji naboja.
6. perioda Hf 0,317 4 3700 Il 400
Ta 0,294 5 2996 3. Kovinska veza
6100 16 600
W 0,282 6,4 3380 5930 19 300 Kovinska veza je veza medu kovinskini atomima.
Re 0,275 7,4,1 3170 5900 20 000
Os 0,270 4,6 2700 5500 22 500 U kristalnim rešetkama, koje tvore sve kovine, atomi otpuštanjem
Ir 0,271 4,3,6 2443 5300 22 500 valentnih elektrona postaju pozitivno nabijeni ioni, medu kojima se va-
Pt 0,277 4,2 1769 4410 21450 lentni elektroni u rešetki gibaju razmjerno slobodno.
Au 0,288 1,3 1063 2970 19 320 Kovinska je veza karakteristicna za sve kovine i njihove slitine, a
Hg 0,310 2,1 -38,9 356,6 13 550 II odlikuje se osobito dobrom elektricnom i toplinskom vodljivosti te tvrdo-
com i duktilnosti (mogucnosti preoblikovanja, kovkosti).

108

1 109
 Kemijske
tvari
reakcije
Jednadžbe kemijskihreakcija prikazuju množinskeodnose sudjelnih
-, Oksidi
Oksidi su binarni spojevi kisika s elementima te su plinoviti, tekuci ili kruti.
Elementi s više valencija mogu imati i više razlicitih oksida.
2 Hz + O2 = 2 H2O -._----
2 mola 1 mol 2 mola kisika i oksida (pri pa = 1,013 25 bar)
2 . 2 g 1. 32 g 2 . 18 g. Relativna Talište Vrelište Gustoca
U plinovitom stanju: 2 m3 1 m3 2 m3. molekuIna =
(s sub!.) (D°G)
Tvar masa Napomena
Pri egzotermnim reakcijama toplina se oslobada (odvodi, -), a pri t, tv Q
endotermnim reakcijama se troši (dovodi, +): M,
"G "G kg/m'
1 1 Kisik
H2 + "2O2 = H2O - 286,7 kJ(mol C +"2 O2 = CO -124,0 kJ(mol O2 I 32,00 - 218,8 I- 183,0 I 1,429
Nekouinski oksidi
1 1 -207
CO 28,01 - 191,5 1,250Cm) oksid(Cmonoksid)
H2O= H2+"2 O2+ 286,7 kJ(mol CO + "2 O2 = CO2 282,9 k.J/mol - CO2 44.01 - 78,5s - 1,977 C(IV) oksid (C dioksid)
.C + O2 = CO2- 406,9kJ!mol N.o 44,01 - 102,3 -91,7 1,978 N(!) oksid
NO 30,01 -161 -151 1,340 N(I!) oksid, N monoksid
Pri kemijskoj reakciji odvedena ili dovedena toplina nije ovisna o toku N02 46,01 -9,3 21,3 1447 N dioksid
reakcije -
po medustupnjevima ili neposredno (Hessov zakon). N.o3 76,01 -103 3,5 1447 N(II!) oksid, N trioksid
Reakcije redukcija-oksidacija (»redoks«) nastaju iz djelomicnih reakci- N.o5 108,01 30 s - 2050 N pentoksid
ja redukcije (oduzimanje kisika spoju) i oksidacije (spajanje s kisikom). S02 64,06 -75,5 -10,0 2,926 S dioksid
Hidridi S03 80,06 16,8 44,5 1923 S trioksid
P2O3 109,95 23,8 173,1 1943 P trioksid
Hidridi su binarni spojevi vodika s nekovinama ili s nekim kovinama. P.o5 141,94 250 s - 2387 P pentoksid
Plinoviti su, tekuci ili kruti (nekovinski su hidridi plinoviti ili tekuci). Si02 60,08 1710 2630 2320 Si dioksid, kremen
Kouinski oksidi
Svojstva vodika i nekovinskih hidri,
Na20 61,98 1 275 s - 2270
Relativna Talište Vrelište Gustoca K"O 94,20 350 - 2320
Tvar
molekuIna masa (O°C) MgO 40,31 2500 - 3550 Mg(I!) oksid
M, tv Q Napomena CaO 56,08 2 572 s - 3400 paljeno (živo) vapno
"G "G BaO 153,34 1923 2000 5720
-- -- kg/m' AI.o3 2050 2250 4000
Vodik 101,96 glinica, korund
CrO 68,00 - - - Cr(I!) oksid
H2
Hidridi
2,016 I-259,4 I
- 252,7 0,090 Cr203
Cr03
151,99
99,99
2200
196
-
-
5210
2800
Cr(III) oksid
Cr(IV)oksid
H2O 1) CU20 143,08 1235 - 6000 CuCI)oksid
H.o2')
18,02 0,00 100,0 1000,0 (4 "C) voda (H oksid) CuO 79,54 - - 6400 Cu(ll)oksid
NHa 2)
34,01 -89 152,1 1465 H peroksid FeO 71,85 1420 - 5990 Fe(I!) oksid
RF
17,03
20,01
-77,7
-92,3
- 33,35 0,771 amonijak FC203 159,69 1595 - 5240 Fe(lII) oksid
HCI
19,4 987 fluorovodik Fe30. 231,54 1538 - 5180 Fe(II),Fe(III)oksid
HEr
36,46 -112 -83,7 1,64 kIorovodik MnO 70,94 1650 - 5090 Mn(TI)oksid
HJ
80,92
127,91
-88,5
-50,8
-67,0
- 35,4 (4 bar)
3,50 bromovodik Mn.o3 157,87 1080 - 4500 Mn(lII) oksid
H.8
5,66 jodovodik Mn30. 228,81 1705 - 4856 Mn(I!),Mn(III)oksid
HaP
34,08
34,00
-82,9
-
-61,8 1,54 sumporvodik Mn02 86,94 535 - 5026 Mn(IV) oksid
HCN 3)
133,5
-14
-87,4 1,53 fosforvodik PbO 223,19 - - 9500 Pb(I!)oksid
27,03 26 688 cijanovodik Pb02 239,19 - - 9365 Pb(IV) oksid
TiO 63,90 1750 - 5500
1) Voda i vodikov peroksid su istodobno hidrid i oksid. W02 215,90 - - 12 110 W(IV) oksid
2) Pozitivno nabijena jednovaletna skupina NH, = »amonij«. W03 231,90 1373 - 7160 W(VI) oksid
3) Negativno nabijenajednovalentna skupina GW = »cijan«. ZnO 81,37 1700 s - 5606 cinkovo bjelilo

110
111
Karbidi
Sulfidi
Karbidi su binarni spojevi ugljika s kovinama, te s nekovinama B i Si, Sulfidi su binarni spojevi sumpora s kovinama, a medu nekovinama
Karbidi su cvrste (i vrlo tvrde) tvari visoka tališta. posebno s C (za H vidi hidridi, str. 110).
Svojstva ugljika i karbida Svojstva sumpora i su1fid,
Relativna Talište Vrelište Gustoca Talište Vrelište Gustoca
Relativna
Tvar molekulna (s = subl.) (O'C) molekulna (s = subl.) (O'C)
masa t, Napomena Tvar Napomena
masa t, t,
M, 'C 'C k/m3 M, 'C 'C k0m3
Ugljik Swnpor
grafit 12,01 3700 4 830 2 220 gustoca amorfnoga C: amorfan 120 444,6 2046
32,06
dijamant I 12,01 > 3 500 3510 II 1970 kg/m3 1960
Karbidi
I I I

kristalan 119,0 444,6 monoklinski (fJ)

256,48 112,8 2070
2350 3500
I I
!
I I I rompski (a)
E4C 55,25 brusna tvar Sul{idi
SiC
CaC2
40,10
64,10
2 700 s
2300
karborund 76,13 - 111,6
1110
46,3 1261
s vodom: C2H2 150,12 1550 s 2020
Cr3C2 180,01 1890 84,07 1350 - 4100
CrsC2 284,00 1665 - 5600 ortorompski
Fe3C 179,55 1837 cementit 159,20 1130
1100 - 5780 kubicni
Mn3C 176,83 95,63
!
- 220 4600
MoC 107,95 87,90 1193 - 5010
NbC 104,92 u celicima 119,96 1171 - 5000 pirit
TaC 192,96 l karbidne 86,99 - 1 375 s 4000
TiC
VC
59,91
62,95
r tvrde kovine 160,07
239,27
1185
1114
-
- 4800
7500
WC 195,86 karbidne 150,76 882 1240 5080
W 11 .,vrdekovin 248,04 - - 7500
Nitridi 97,44 1850 1 200 s 4087
(gn ho\
Nitridi su binarni spojevi dušika s kovinama, a medu nekovinama
posebno s B.
Fosfidi
_. .m_. ".k - ---id Fosfidi su binarni spojevi fosfora s kovinama.
Relativna Talište Vrelište Gustoca Svojstva fosfora i fosfid -
molekulna (s = subl.) (O'C) Relativna Talište Vrelište Gustoca
Tvar Napomena (O'C)
masa t, t, Q Tvar molekulna
masa t, Napomena
M, 'C 'C k/m3
Dušik M, 'C 'C k"/m3
N2
Nitridi
I 28,01 1- 209,86 1 - 195,8 1 1,2511
Fosfor
crni 123,92 - 2 690 plamište400'c
EN 24,82 2730 s - 2255 crveni 123,92 2200 - plamište 725 'c
AlN - bijeli I 123,92 1610 (4344,1
bar) I 280 I 1820 I
40,99 2 200 (4 bar) 3050
CrN 66,00 1500 - - Fos{idi
Fe"N 125,70 200 - 6350 CrP 83,03 - - 5700
Fe.N 237,39 - - 6570
u celicima Cu 221,73 - 6700 -
NbN 2050 - 8260
za nitriranje
CU3P2 252,75 - 6350 -
106,91
- SnP3 211,76 415 - 4100
TaN
TiN
194,95
61,91
3360
3220 -
14 100
5190 Fe2P 142,70 1290 6560 -
VN - Fe3P 198,54 1100 - 6740
64,95 2320 5630 MnP 85,95 1190 5390 -
112
5 -Kraut 113
 Svojstva kiselina i baza
Kiseline i baze Kiselina Topivost (o .C) Kiselina Topivost (O.C)
Kiseline su tvari kojih molekule ili ioni u vodenim otopinama lako =vodena vode koncentracija = vodena vode koncentracija
otpuštaju protone (vodikovejezgre H+ ). otopina max % I otopina max %
Kiseline su vodene otopine spojeva vodika s halogenima ili drugim HF 100 H"s 6,7 0,67
HCl 823 45 H3P 0,4 0,04
nekovinama (»kiseline bez kisika«), ili pak nastaju pri reakciji nekovin- HBr 2210 69 CO2 3,4 0,34
skih oksida s vodom (»kiseline s kisikom«), npr: HJ 2,4 0,24 S02 228 18,6
- kiseline bez kisika HCN 100
f1uorovodicna (f1uoridna) = vodena otopina RF
Relativna Talište Vrelište Gustoca
klorovodicna (kloridna) = vodena otopina HCI molekulna (O.C)
bromovodicna (bromidna) = vodena otopina HBr Tvar
masa tv Q Napomena
jodovodicna (jodidna) = vodena otopina HJ M, .e .e kg/m'
sumporovodicna (sulfidna) = vodena otopina H2S Kiseline
fosforovodicna (fosfidna) = vodena otopina H3P H"sO. 98,08 10,5 - 1834 sumporna kiselina
cijanovodicna (cijanidna) = vodena otopina HCN HNO3 63,02 -42 86 1508 dušicna kiselina
- kiseline s kisikorn HsPO. 98,00 42,35 213 1834 fosforna kiselina
HClO. 100,47 -112 (39) 1764 (perldoma kiselina)
ugljicna (karbonatna) H2C03 (C02 + H20 ~ H2C03)
(eksplozivna)
sumporasta (sulfitna) Hz8°3 (S02 + H20 ~ Hz8°3) B=1 vodene otopine:
sumporna (sulfatna) Hz8°4 (S03 + H20 ~ Hz8°4) NaOH 40,00 318,4 1388 2130 - natrijeva !užina
KOH 56,11 360,4 1320 2044 - ka1ijeva!užina
dušicna (nitratna)
fosforna (fosfatna)
HNO3 (N2O5 + H20 ~ 2 HNO3)
H;?°4 (P205 + 3 H20 ~ 2 H;?O~. Ca(OHh 74,10 580 - 2239 - gašeno vapno
NH.OH 35,05 -77 - - - amonijacna voda
Karakteristicni sastojak svih kiselina je vodik, koji je u vodenoj otopini (amoni'ev hidroksid)
pozitivno nabijen ion H+, dok je drugi dio kiseline negativno nabijena
nekovina ili atomna skupina:
HCI = H+ + CI- Vrijednost pR
H2CO3 = 2 H+ + CO~-. Stupanj kiselosti vodenih otopina je »vrijednosti pH« (= potentia hy-
Baze (lužine) su spojevi kojih molekule ili ioni lako primaju protone. drogenii), koja je definirana negativnim dekadnim logaritmom kon-
Baze su hidroksidi koji nastaju pri reakciji odredenih kovina, kovin- centracije vodikovih iona a (mol. L-1):
skih oksida ili amonijaka s vodom, npr: pH = -lga.
natrijev hidroksid NaOH 2 Na + 2 H20 ~ 2 NaOH + H2 i Otuda proizlaze vrijednosti za:
Na20 + H20 ~ 2 NaOH kisele otopine a > 10-7pH < 7
kalijev hidroksid KOH 2 K + 2 H20 ~ 2 KOH + H2 i neutralne otopine (cista voda) a 10-7pH = 7 =
K2O + H2O ~ 2 KOH bazicne otopine a < 10-7pH > 7 (... 14).
kalcijev hidroksid Ca(OH)2 Ca + 2 H20 ~ Ca(0H)2 + H2 i Vrijednost pH mjeri se pH-metrima, a može se ocijeniti pomocu oboje-
(gašeno vapno) CaO + H2O ~ Ca(OHJz nih indikatora koji pri odredenim vrijednostima pH mijenjaju boju, npr.:
amonijev hidroksid NH4OH NH3 + H2O ~ NH4OH Indikator H
Znacajan sastojak baza je negativno nabijena jednovalentna skupina
- »hidroksidni metiloranž crven3 - 4,4 ŽUt
OH ion«. metilno crvenilo
lakmus
crveno 4,4
crven 5
-- 6,2žuto
8 modar
Vodene otopine baza nazivaju se lužine, a sadrže pozitivne kovinske ione
i negativne hidroksidne ione (pa su dobri vodicielektricne struje), što vrijedi bromtimol (modri) žut 6 - 7,5 modar
i za taljevine baza: fenolfta1ein bezbojan 8 - 10 crven
NaOH = Na+ + OH-.
115
114
Soli
Svojstva soli
Soli nastaju pri reakciji kiseline s bazom:
Relativna Talište Vrelište Gustoca
HCI + NaOH NaCI + H2O H2C03 + Ca(OH)2 CaC03 + 2 H2O. I molekuIna (s = subl.) (O'C)
Soli takoder nastaju Sol masa
Napomena
- pri djelovanju halogenih elemenata na kovine: tl tv Q
II M,
Cl2 + 2 Na 2 NaCI 'C 'C kg/m'
- pri djelovanju nekovinskih oksida na kovinske okside ili baze:
BaCI2 208,25 962 1560 3856
S03 + CaO CaS04 CO2 + 2 NaOH Na2C03 + H2O BaCO3 197,35 1380 - 4430
- pri djelovanu kiselina na neplemenitu kovinu ili kovinski oksid: BaSO. 233,40 1453 - 4500 baritno bjelilo
Ba(NO3h 261,35 595 - 3245
2 HCI + Zn ZnCl2 + H2 l' H2SO4+ CuO CUS04 + H2O. BaCrO. 253,33 - - 4600
Nazivi za soli
Nazivi soli iz kiselina bez kisika završavaju na -id: CaCIz 110,99 782 1600 2152
- Cu fosfid
CaCO, 100,09 898,6 s - 2711 vapnenac, kreda
CaF2 - Ca fluorid CU3P CaCO3. MgCO3 184,41 - - - dolomit
NaCI - Na klorid KCN - K cijanid caSo. 136,14 1450 - 2960 sadra (gips)
AgBr -Agbromid K4Fe(CN)6 - K Fe(Il) cijanid caSo. . 2 H2O 172,16 128 163 2320
Caa(PO.h 310,14 1670 - 3080
KJ - Kjodid K3Fe(CN)6 - K Fe(III) cijanid CaHPO. . 2 H2O 172,09 25 100 2316
PbS - Pb sulfid CaCrO. . 2H2O 192,10 200 - -
Nazivi soli iz kiselina s kisikom svršavaju na -at (it): CaSiO3 116,16 1540 - 2905
Na2C03 - Na karbonat KCI04 - K klorat
CuCIz 134,45 498 993 3054
NaHC03 - Na hidrokarbonat K2Si03 -Ksilikat CuS 95,60 103 220 4600
Na2S03 - Na sulfit K2Cr04 - K kromat CuCO3. Cu(OHh 221,08 200 - 4000
- K bikromat CuSO. 159,60 200 650 3600
Na2S04 - Na sulfat K2Cr207 CuSO. . 5 H2O 249,68 110 150 2284 modra galica
Na2S203 - Na tiosulfat KMn04 - K manganat
- K Al sulfat FeCI2 126,75 672 1023 2988 Fe(II) klorid
NaN03 - Na nitrat KAl(S04)2 Fe(III) klorid
FeC\g 162,21 282 315 2894
Na3P04 - Na fosfat FeSO. . H2O 169,92 - - 3040
Na2HP04 - Na hidrofosfat FeSO. . 7 H2O 278,02 64 300 1898 zelena galica
NaH2P04 - Na bihidrofosfat KCI 74,56 776 1417 1989
KCN 65,12 634,5 - 1560 cijankalij
Posebno znacajne alkaIne soli
KHCO3 100,12 150 - 2180 K bikarbonat
Na K Ca Ba NH: K2CO3 138,21 896 - 2267 potaša
K.80. 174,27 588 1069 2664
klorid NaCI KCI CaCIz BaCI2 NH.CI 337
KNO3 101,11 400 2100 indijska salitra
kuhinjska sol salmijak KaPO. 212,28 1340 - 2564
karbonat I Na2CO3 K2CO3 CaCO3 BaCO3 (NH.hCO3 K2HPO. 174,18 - - -
kalcinirana soda potaša vapnenac KH2PO. 136,09 252,6 300 2338
sulfat I Na.80. KCIO. 138,55 610 - 2525
K.80. caSo. BaSO. (NH.).80. K.8iO3 154,29 976 - -
sadra barit -
KMnO. 158,04 240 2703 permanganat
nitrat I NaNO3 KNO3
NH.NO3
K2CrO. 194,20 968 - 2732
cilska salitra indijska salitra K2Cr207 294,19 236 500 2690

116
117
 --,
Organski spojevi
Svojstva soli (konac) Svi organski spojevi sadrže ugljik. Medutim, u organske spojeve ne
Relativna Talište Vrelište Gustoca ubrajaju se sljedeci anorganski spojevi s C:
molekuIna (s = sub!.) (O.C) ugljicni oksidi CO, CO2 ugljicni disu1fid CS2
Sol masa CN
Napomena ugljicne kiseline H2COa cijanovodik
!::- Q p karbonati, npr. CaCOa cijanidi, npr. KCN
M,
'C 'C kg/m' karbidi, npr. CaC2 i sl.
KAI(SO'>2. 12 H,.o 474,39 92 - 1750 stipsa (alaun) Organski su spojevinajcešce sastavljeni od ugljika i vodika (ugljikovodici),
K;,F'e(CN)6 329,26 - - 1894 crvena krvna sol a cesto sadrže još N i S. U nacelu su u organskim spojevima moguci svi
K.Fe(CN)6. 3 H,.o 422,41 70 - 1850 žuta krvna sol elementi. U organskim spojevimaprevladava prvenstveno kovalentna veza.
Nazivi organskih spojeva po broju atoma C u molekuli:
MgCI2 95,22 712 1412 2316 1 atom: met- 5 atoma: pent- 9 atoma: non-
MgCO3 84,32 350 900 3010 magnezit
MgSO. 120,37 1124 - 2660
2 atoma: et- 6 atoma: heks- 10 atoma: dek-
MgSO.. 7 H2O 246,48 150 200 1636 gorka sol 3 atoma: prop- 7 atoma: hept-
4 atoma: but- 8 atoma: okt-
NaF 41,99 993 1702 2790
NaCI Za molekule organskih spojeva karakteristicna je atomna struktura
58,44 801 1449 2165 kuhinjska sol ugljika, koji se veže u lance (lancasti = aciklicki,alifatski spojevi)ili u
NaBr 102,90 756 1393 3203
NaJ 149,89 665 1300 3665
prstene (prstenasti = ciklicni spojevi). Molekule jednakog sastava mogu
NaCN 1500 - imati razlicite strukture (izomeri):
49,01 563,7
NaHCO3 84,01 270 - 2221 soda bikarbona ~
Na2CO3 105,99 860 - 2533 kalcinirana soda butan C4H1o izobutan C4HlO ciklobutan C.H8
Na.cO3. 10 H2O 286,14 - - 1446 kristalna soda
Na"sO. 142,04 884 - 2 698 HHHH
I I I I
HHH HH
Na"sO.. 10H,.o 322,19 - - 1465 Glauberova sol I I I I I
NaNO3 380 cilska sa1itra H-C-C-C-C-H H-C-C-C-H H-C-C-H
84,99 306,8 2267 I I I I
NaaPO..lOH20
Na2HPO.. 2 H,.o
344,09
177,99
100
95
-
-
2536
2066
HHHH
I
H H
H-C-H
I
I I I
H-C-C-H
I I
NaH2PO.. H2O 137,99 100 200 1910 I HH
Na"siO3 122,06 1 088 - 2400 CH3-CH2-CH2-CH3 H
N a"s,.o3. 5 H,.o 248,18 48 70 1750 fiksirna sol
Ugljikovodici su
NCI 53,49 - - 1527 salmijak(nišador)
r 97,95 542 s - 2429 bijela sol (fot.)
zasiceni: - alkani, npr. etan CHa - CHa
NCO3 79,06 107,5 - 1573 nezasiceni: s dvojnimvezama - alkeni,npr. eten CH2= CH2
(NH.hCO3 . H2O 114,10 60 - - s trojnim vezama - alkini, npr. etin CH '"CH.
(NH.)"sO. 132,14 100 - 1770
NHO3 210 1725 Nezasiceni ugljikovodici teže pretvorbi u spojeve sa stabilnijom vezom
80,04 169,6 umjetno gnojivo
(NH.>2HPO. 132,06 - - 1619 (u zasicene). Stoga su nezasiceni ugljikovodici kemijski vrlo aktivni pa se
N2PO. 115,03 - - 1794 takoder spajaju u velike molekule (polimeri).
A1kili (opca oznaka -R) jesu atomne skupine koje imaju jedan vodikov
PbS 239,25 1114 - 7500
PbSO. 303,25 1000 - 6380
atom manje negoli odgovarajuci alkani, npr.
metil-CHa propil - CaH7 pentil(anill)- C&Hl1
PbCrO. 323,18 844 - 6300
etil - C2H5 butil - C4H9
ZnCI. 136,28 283 730 2910 Organski spojevi, koji uz C i H sadrže i druge elemente, mogu se
ZnS 97,43 1020 - 4102
ZnCO3 125,38 300 - 4440
razvrstati s obzirom na karakteristicne atomne skupine (prema kojima
imaju i slicna kemijska svojstva).

119
118
Sustavne skupine organskih spojeva
Svojstva nekih organskih spojeva
Skupina
Funkcionalna
Broj atoma C U molekuli , Relativna Talište Vrelište Gustoca
Naziv 1 2 3 molekul- (O'C)
skupina
Spoj na masa Napomena
alkalni C-C CH. C"H,; COHa
(parafini) Gednostruka veza) metan etan propan t. q
alkeni
q Mr
'C 'C kg/m3
C=C - C2H. C:JfG
(olefini) (dvojna veza) eten propen metan
etan
CH. 16,04 - 182,5 -161,7 0,717
alkini C=C CZRa 30,07 -172 -88,6 1,356
- CzH2 CZIL.
propan C:JfG 44,10 -187,7 -42,1 2,019
(acetileni) (trostruka veza) etin (acetilen) propin n-butan C,JIlO 58,12 - 138,3 -0,5 2,703
alkanoli -QH CRaOH C2HsOH C"H.,oH izobutan C,JIlO 58,12 - 159,6 -11,7 2,668
(alkoholi) (hidroksilna metanol etanol propanoi ciklobutan C.JIS 56,11 -50 10* 703
skupina) (metilalkohol) (etilalkohol) (propilalkohol) n -oktan CoR1B 114,23 -57,0 125,8 764
alkanali -CHO HCHO CHaCHO C2HsCHO
izooktan C"H1B 114,23 - 107,4 99,3 691
(aldehidi) (aldehidna metanal etanal propanal
(formaldehid) (aceta1dehid) (propionaldehid) eten CzIL. 28,05 -169 - 103,5 1,260 »etilen« 1)
skupina)
alkanske kiseline -COOH HCOOH CH3COOH C2H5COOH
propen
buten
C:JfG 42,08 - 185,3 -47,7
-130
1,915 »propilen« 1)
»butilen« 1)
C,JIB 56,05 -6,5 2,500
(karboksilne k.) (karboksilna metanska k. etanska k. propanska k. ciklobuten C,JIs 54,09 -1 2** 733
skupina) (mravlja k.) (octena k.)
a1kanoni -CO- (CHa>zCO etin CzH2 26,04 -81,5 -83,6 1,171 acetilen
(ketoni) (karbonilna propanon propin
butin
CzIL. 40,07 - 102,7 -23,2
27
-
693
skupina) (aceton) C4Hs 54,09 -32,2

Primjeri znacajnih organskih skupina metanol CRaOH 32,04 -97,8 64,7 792 metilalkohol
etanol CzHs{)H -112 789 etilalkohol
Spoj I Karakteristicna grupa I Primjer propanoi C"H.,oH
46,07
60,10 -127
78,4
97,8 804 propilalkohol
butilalkohol
eteri -0- dietileter butanol C,JI"oH 74,12 -79,9 117 810
CZHS- O - CZlIS
esteri -COO - CH3- coa - CH3 metiletanat -
metanal HCHO 30,03 -92 -21 formaldehid2J

epoksidi =c-c
CH2Cl- H-pH2 klorepoksipropan
etanal CRaCHO 44,05 - 123,5 20,2 783 acetaldehid
"""0"'" etilamin propana! CzlIsCHO 58,08 -81 49,5 807
O butanal -99 817
amini -NH2 C"HO 72,11 75,7
CZHS- NH2 propanamid
amidi - CONH2 C2H5- CONH2 propennitril metanska kiselina HCOOH 46,03 8,6 1220 mravlja kis.
100,8
nitrili -CN CH2 = CH - CN (vinilcianid)
etanska kiselina CRaCOOH 60,05 16 118,1 1049 octena kis.
vinil
propanska kiselina CzlIsCOOH 74,08 -22 141,1 992 propionska kis.
Aromatski ugIjikovodici (benzenskog tipa) butanska kiselina C3H,c00H 88,11 -4,7 164 964 maslacna kis.
(fenil - CsH5) propanon (CHa>zCO 58,08 -94,6 56,5 792 aceton
benzen (benzol) ColI6 CH<""CH-CH'CH
'CH-CH/' propantriol (CHzOH)zCHOH 92,09 17,9 290 1260 glicerin
ColI60H fenol CsR.(CHa>2 ksilol monoklormetan CRaCl 50,49 -97,7 -24 1,785 metilklorid
ColI6CRa toluol CsR.(COOHjz tereftalna kiselina
C"H5C2H3 stirol
CoR<;SO"H benzensulfonska kiselina 1) ZastaIjeli nazivi!

.
2) Rasropina forma1dehida u vodi
968 mbar. ..
mbar.
= fonnalin.

120
121
Svojstva nekih organskih spojeva (konac)
Polimeri
Relativna TaIište Vrelište Gustoca
molekul- (O.C) Polimeri (umjetni organski spojevi) jesu makromolekuIni organski
Spoj na masa
Napomena spojevi koji nastaju nizanjem molekula osnovnih tvari - monomera -u
tv Q makromolekule s vrlo velikim brojem atoma (do 1 000 i više). Relativna
M, molekulna masa polimera iznosi prosjecno približno 104 do 107.
°C °C kg/m3
diklormetan CH.clo 84,93 -96,7 -40 1,336 metilenklorid Brojem molekula - monomera, od kojih se sastoji molekula polimera,
odreden je stupanj polimerizacije. S porastom stupnja polimerizacije mi-
triklormetan CHCla 119,38 -63,5 61,2 1489 kloroform
jenjaju se i svojstva polimera (viskoznost, mogucnost preoblikovanja,
cvrstoca, topivost itd.).
tetraklormetan CCl. 153,82 -22,6 76,8 1595 ugljikov
tetraklorid
Pojedine molekule polimera nisu jednake velicine. Stoga se stupanj
monofluortriklorm CFCl3 137,37 -111 24,9 1494 R11, freon 11 polimerizacije može smatrati samo srednjim. Buduci da je broj kemijski
difluordiklormetan CF.cl2 120,91 -155 -29,2 - R12, freon 12 vezanih molekula (monomera) u molekuli polimera vrlo velik, to manje
razlike u velicini makromolekula nece bitno utjecati na promjenu njiho-
monofluordiklormetan CHFCl2 102,92 -127 14,5 1426 R21 vih svojstava.
monokloretan C.Il5Cl 64,52 -139 13 917 etilklorid Najobicniji
mera. oblik makromolekule proizlazi iz lancastog nizanja mono-
monokloreten C2H3Cl 62,50 -160 -12 0,908 vinilklorid
naftalen ClOH8 128,18 80,2 217,9 1145 naftalin Polimeri se dobivaju iz monomera sintetski ili preradbom prirodnih
tvari. Glavni postupci za dobivanje polimera jesu:
benzen CaHs 78,11 5,5 80,1 879 ..benzol«
a) Polimerizacija, organska kemijska reakcija spajanja jednakih ili
hidroksibenzen G,;HoOH 94,11 42 182 1071 fenol razlicitih nezasicenih spojeva s malenim molekulama u makromolekulne
aminobenzen 1022 anilin tvari, i to bez nastajanja nusprodukta.
CaHsNH2 93,13 -6,2 184,4
dietileter (C2Hs)20 74,12 - 116,3 34,6 708 eter b) Polikondenzacija, kemijska reakcija pri kojoj se osnovne tvari s
malenim molekulama vežu u makromolekule uz izlucivanje nusproduka-
etandiol C2H.(OHh 62,07 -15,6 197,4 1113 glikol ta (narocito vode, alkanola, halogenida).
fenolftalein CzoH,.o. 318,33 261 - 1299 c) Poliadicija, organska kemijska reakcija spajanja razlicitih spojeva s
celuIoza (CsHlOOS)n (162,14)n - - 1350 malenim molekulama u makromolekulne
kata. tvari, bez nastajanja nusprodu-
glukoza CsH,.o6 180,16 146 - 1544 dekstroza
Kopolimerizacija, polimerizacija barem dvaju razlicitih monomera, pri
saltarin C7HsOaNS 183,19 226 s - - cemu nastaju makromolekule koje sadrže medusobno povezane mono-
salicilna kis. 159 - salicil merne molekule kao osnovne skupine.
HOC6H.COOH 138,12 1443
fozgen COClo 98,92 -104 8,2 1,392 Kopolimerizacijom nastaju polimerne tvari kojih svojstva mogu biti u
širokim granicama prilagodena potrebama njihove primjene.
iperit (CzH.ClhS 159,08 14 216 1279 Primjeri najznacajnijih polimera:
160 celuloza (Ct;I! l005)n polietilen
glicerilnitrat (OaNOhCaHs 227,09 13,3 (20mbar) 1601 nitroglicerin (C2H~n
prirodni kaucuk (CiJIS>n polipropilen (C3HcVn
81 280 sintetski kaucuk: polistirol
trinitrotoluen (NO2hCsH2CH3 227,13 1654 trotil (TNT) (CsHS>n
ekspl.
- buna S (C12H1~n polivinilklorid (C2H3Cl)n
f - buna N (C7HgN')n poliakrilnitril (C3HsN)n
silikon (RSiO2)n poliamid CCt;I!110N)n
122
123
~
 -
MEHANIKA
Prel!led tvari
cisti (samo jedna vrsta atoma) Velicina gustoca Q je definirana kvocijentom mase m neke homogene
elementi tvari i obujma Vkojega ta tvar zauzima: Q = mN. Jedinica SI gustoce jest
Ciste tvan miješani (najmanje dva izotopa) [Q] = kg/m3.
anorganski Gustoca nekih tehnickih tvari predocena je u sljedecoj tablici:
spoJevi
organski os
~os
Tehnicke kovine i spojevi
Gustoca Gustoca
plinovite smjese (zrak)
homogene .§ Tvar Q Tvar Q

smjese
tekuce otopine .~ kg/m3 kg/m3
- plinova (CO2 u vodi)
(molekularna - tekucina (alkohol u vodi) aluminij: delta kovina 8600
disperzija)
velicina
(prave)
otopine
- krntina (sol u vodi) -lijevani
- kovani
2560
2750
dura1umin
elektron
2800
1800
cestica < 1 nm 2600... 2900 konstantan 8800
krette otopine aluminijske slitine
- kristali mješanci (austenit) bakar: kositar:
- tekuci 8220 - tekuci 7025
plinoviti dispergenti (aerosoli) - elektrolitski 8900... 8 950 -lijevani 7200
- tekucina (magla) -lijevani 8300... 8920 manganin 8400
- krntina (dim, prah) - kovani, valjani 8800... 9000 mjed (mesing) 8400... 8 800
Smjese
(disperzni heterogene
~ bijela kovina 7500... 10 100 monel kovina 8580
tekuci dispergenti bronca: olovo:
sustavi) smjese
-jedna tvar
koloidne -
plinova: (sapunica) koloidna
pjena
- kositrena 8 730... 8800 - tekuce 10 640
otopine - aluminijska 7400... 8 200 - lijevano 11 340
u razlicitim
fazama velicina cestica -
tekucina: (mlijeko) koloidna os cink: silumin 2 500... 2 650
(voda i led) ...
1 100 nm
-krntina:
emulzija
koloidna otopina ~" - tekuci 6480 sivi lijev 7250
-1ijevani 6900 srebro:
,., - kovani 7000... 7200 -lijevano 10 400 ... 10 500
-više tvari kruti dispergenti
'>
celik: - kovano 10 500 ... 10 600
(voda i ulje) - krute pjene
velicina
cestica > 1 nm
plinova
- tekucina
- krntina: \ (plovucac)
koloidni eutektik
- lijevani
- valjani
- brzorezni
7850
7850
8 100... 9 000
zlato, lijevano 19 250

suspenzije Nekovinske krettine

velicina
cestica > 100 nm asfalt 1050... 1380 kolofonij 1070 ... 1090
azbest 2 100... 2 800 korund 3750...4000
azbestna ljepenka 1200 kreda 1 600 ... 2 600
Taloženje (sedimentacija) (cestice se talože zbog težine ili pomocu boksit 2400... 2600 kremen (kvarc) 2 100 ... 2 650
celofan 1420 kremeno staklo 2200
centrifuge): celuloid 1380 kriolit 2950
- grubodisperzne suspenzije lako se talože, cement 2 200... 3 250 led m.o) 880... 920
- koloidne otopine talože se pomocu (ultrakentrifuge, grafit 2 000... 2 500 mast 910... 960
- prave se otopine ne talože. guma (tvrda) 1150... 1 700 pamuk 1480
gumeni proizvodi 1000... 2000 papir 700 ... 1 200
Filtriranje: kaucuk (sirovi) 910... 930 pepeo 1 600 ... 2 400
- suspenzije se f1ltriraju kroz obicne filtre (otvori ocica 100 nm), keramicki proizvodi 1 600... 3 900 pluto 200... 350
- koloidi se filtriraju kroz specijalne f1ltre (otvori ocica 1 nm), koks 1600... 1900 porculan 2150...2450
- prave se otopine ne mogu f1ltrirati.

124
1 125
Tehnicke kovine i spojevi (nastavak) Tehnicke kovine i spojevi (konac)
Gustoca Gustoca
Q Gustoca Gustoca
Tvar Q Tvar
Tvar Q Tvar Q
~ kg/m'
kg/m' kg/m'
smirak 4000 ugljen 1200 ...1500
Gradiva (konac)
smola (prirodna) 1250 ... 1330 ugljen, drveni 1 400 ... 1 500
stakla 2400 ... 3 000 ugljeni briketi 1250 - hrastovina 8000... 900 -lipovina 500... 600
1 250 ... 1 600 1500 ... 1 700
svila (umjetna) vapnenac - javorovina 650... 750 - smrekovina 550... 600
šamot
šecer
1800 ... 2 600
1610
vapno:
-živo 900 ... 1300 -jelovina 550 ... 600 - topalovina 450... 500
škrob 1530 - gašeno 1150 ... 1 250 Sipl,e tvari
tinjac 2 600 ... 3 200 vosak 980 ... 1040
treset (posušen) 800 ... 1600 vuna 1 300 ... 1 400 briketi: sol 1250
troska 2500 ... 3000 zemlja 1300 ... 2 000 - ugljeni 750 ... 1250 treset 300... 900
Zemlja (planet) 1) 5530 cement: ugljen drveni od:
- rastresen 1200... 1400 - mekanog drveta 150
Kapljevine (pri 15 oc) - nabijen 1 900 ... 2 000 -
330... 520 ugljen:
tvrdog drveta 200
drvo u cjepanicama
benzin
680... 720
plinsko ulje iz:
- katrana 880... 900
koks 320... 450 - kameni 800... 900
-laki tvari za nasipavanje: - smem 700... 800
- teški < 760 - kamenog ugljena 1 000 ... 1 080
cilindarsko ulje 930 - nafte 860... 890 šljunak
-suh 1700
vapnenac
vapno:
1400
katran iz: - smedeg ugljena 880... 900 - vlažan 2000 - gašeno 1150 ... 1250
- kamenog ugljena 1100 ... 1200 repicno ulje 911... 918 1000
959... 974 troska (šljaka) -živo 1060
- smedeg ugljena 850... 910 ricinusavo ulje
zemlja, pijesak, i!ovaca zemlja 1 600 ... 2 000
katransko ulje iz:
1080
solna otopina
(NaC]) - 10 % 1071 - mokra 2100 žito, krumpir, voce,
- kamenog ugljena - prirodno vlažna 1800 brašno, rastreseno 500
- smedeg ugljena 780 ... 1 040 terpentinsko ulje
940 ulje za loženje:
860 - suha 1600 jecam 650
laneno ulje pijesak, ljevaonicki: krumpir 750
morska voda
nafta
1020 ... 1030
700 ... 1040
-lako
- teško
890... 980
1020 ... 1080
- rastresen 1200 pšenica 760
900 ... 1020 voda 999,13
- nabijen 1650 raž 680
parafinsko ulje slama 45 voce 360
petrolej 760... 860 snijeg: zob 550
-svježe zapao 80 ... 190
Gradiva - mokar 200 ... 800
zid od prirodnog kamena: - šuplja opeka 1450
- granit, porfir 2600 žbuka:
- mramor 2700 - cement 2100
Kutovi prirodnog nasipa
- pješcenjak 2400 - sadra 1200
vapnenac: - vapno 1700 cement
1900 400 pšenica, raž 25...350
- gust 2600 - vapno-cement 350
2200 grah, grašak ugljen:
- porozan 2200 - beton (od šljunka) jecam, zob 40...450 - kameni 450
zid od umjetnog gradiva: drvo (prosušeno): koks 35...500 -smem 35...500
- obicna opeka 1800 -borovina 600...700
- porozna puna opeka 1100 - brezovina 700...800 zemlja 27...350
- porozna šuplja opeka 1000 - bukovina 700...800

1) Ukupna masa Zemlje iznosi 5 960 . 10'8 t.

126
127
 I
STATIKA Pri sastavljanju dviju paralelnih sila
fl FI i F2 dodaju se dvije jednake, ali su-
Sila protno usmjerene sile +F' i -F'.
I
Sila F (N) je uzrok promjeni gibanja i oblika tijela. Sila je vektor I

odreden velicinom, smjerom i hvatištem.

Sila u ravnini Sastavljanje više sila sa zajednickim
F sila s hvatištem (Xo.YoJ hvatištem R Y

1~1? ~
I
Fl ~ F3.
Fx, Fy komponente Ej

~ Xo x
a kut što ga zatvara smjer sile F s osi x
F = Fx + Fy
Fx = F cos a Fy =F sin a
Analiticko rješenje: FR = I, Fi
R
2
Graficko rješenje: poligon sila
Fi
\'/F~

F = ~F~ + F; tana = FylFx. i=1

Sila u prostoru Projekcija rezultante na os x (y) jednaka je zbroju projekcija svih kom-
z F sila s hvatištem (xo,Yo, zo) ponenata na os x (y):
Fx, Fy, Fz komponente
a, {3,y kutovi što ih zatvara sila F FRx = I,Fix FRy= I,Fiy FR=-!?Rx+I1y
;=1 i=I
sosima x, y, z
Hvatište rezultante je u hvatištu sila.
F = Fx + Fy + Fz
Sastavljanje više sila s razlicitim hvatištinw u ravnini
y Fx = F cos a Fy = F cos {3 Fz = F cos y
x F=~F~+F;+F;
\. .R 5
Ej o
COS2a + cos2 {3 + cos2y = I.
Sastavljanje dviju sila u ravnini
Sile koje sastavljamo: Fl> F2 komponente
Analiticko rješenje: FR = I, Fi Graficko rješenje: verižni poligon
Kut medu silama: y ; =I (O - po želji odabrani pol)
Ukupna sila: FR rezultanta
Daljnje rješavanje - pomocu projekcija - kao u prethodnom primjeru.
Graficko rješenje:
Rezultanta prolazi kroz tocku T (XFR' YFR)
Y
FR", A'
LX; Fiy LYi Fix ...;:r"

~~~':l
Fl
---o_o~/A
Fl
. 1'2
XFR= p--Ry YFR= p--Rx ' T (XFR' YFR)
X

trokut sila Rastavljanje sile F u više komponenata koje se ne sijeku sve u istoj tocki
paralelogramsila

Analiticko rješenje: FR

FR
F Rx i F Ry su projekcije rezultanate
= FI + F2 = ~Y
=~Fi+ F~+ 2 FI F2 COSY
F Rna osi x i Y
ti
~~
F
C.p.
3 Graficko rješenje: ;------
C.p. = Culmannov pravac spaja sjecište pravca djelovanja sile F i
~ 2
F3
C.p.

FRx=FI +F2cosy FRY= F2siny. jednog od zadanih pravaca sa sjecištem ostalih dvaju pravaca.
t

128
1 129
 Ravnoteža sila
Staticki moment sile
Sile su u ravnoteži ako kruto tijelo, na kojeg djeluju, ostaje u mirovanju
Staticki moment sile M ([M] = N/m) s obzirom na neku tocku (polO)je (odnosno ne mijenja stanje gibanja).
vektor, koji je jednak vektorskom umnošku vektoru položaja r i sile F. Uvjeti ravnoteže:
Vektor momenta a) Rezultanta svih sila mora biti jednaka ništici:
M=rxF, M=rF
I+M FR= IFi= O.
je usmjeren po »pravilu desnog vijka«. Vektor i= 1
položaja pocinje u tocki O i završava u proizvolj-

ct0
noj tocki T na pravcu sile F. Stoga moraju biti i rezultante komponenata jednake ništici:
Prema dogovoru moment je pozitivan ako
njegovo djelovanje ima smisao suprotan smislu FRx=IFix=O FRy=IFiY=O FRz = I Fiz = O.
kazaljke na satu. i =1 i =1 i =1
Moment sile je vektor, kojemu je smjer oko- Pri grafickom rješavanju poligon sila mora biti zatvoren (FR = O).
mit na ravninu, odredenu smjerom sile i kraka. Vektor momenta sile ima
b) Zbroj svih momenata mora biti jednak ništici:
takav smisao daje moment, gledan u suprotnom smislu, pozitivan.
Moment sile u ravnini
MFR = IMi= O.
Za momentnu tocku (polO) u koordinatnom ishodištu moment sile F i =1
izražen je:
Zato moraju zbrojevi momenata s obzirom na pojedine koordinatne osi
Mo = Mz = xoFy-YoFz = -Fa. takoder biti jednaki ništici:
y Uravnini (X, Y) je dogovorno moment
pozitivan, ako je njegovo djelovanje usmje- MFRx=""C."Mix=O MF
Ry
=""C."M.'Y = O MFR' = IM;" = O.
reno nasuprot gibanja kazaljke na satu. Za i=1 i=l i= 1
-- više sila njihov moment za istu tocku je:
n
Ako se sve sile (ukljucujuci i reakcije veza) sijeku u jednoj tocki nije
potrebno postavljati mdete ravnoteže momenata.
x
MFR =I Mi =I (x;Fiy -Y;Fix)' Stabilnost
i= 1 i= 1
Moment sile u prostoru Tijelo je stabilno s obzirom na prevrtanje ako je:
M=rxF L momenata stabih1osti > L momenata prevrtanja.
Projekcija momenta na koordinatne osi (x, y, z) su istodobno momenti Pri tome racunamo sve momente s obzirom na brid prevrtanja.
sile oko istih koordinantnih osi:
Reakcije u osloncima
-
Mx = Y Fz z Fy = z Fx - x Fz

r::r
My Mz = x Fy - Y Fz N epomicni oslonac Pomicni oslonac

IMI= M= -VM;+M; +M; M=Mx i+Myj+Mz k

Spreg sila (par sila) su dvije jednako velike, usporedne i suprotno
usmjerene sile F i - F s medusobnim razmakom a. Te se dvije sile ne mogu
sastaviti u rezultantu. Moment sprega sila iznosi
~~FAy ~FAy
MA

~/ /
/
M=Fa.
~FA~--+ tZ--+ I~--+ Fx
. t :- j-+
tFY
Spreg sila može se u istoj ili paralelnoj ravnini po
Y volji premještati ili zamijeniti drugim spregom sila
koji ima isti moment. .
U pornicnom osloncu smjer sile reakcije uvijek je okomit na smjer pomaka.

130 131
Nosaci
Nosac na dva osZonca Statika užeta
Reakcije u osloncima: Uže obješeno na razmaku Zs provjesom f. Težna sila po jedinici duljine
q =AQg [q] = N/m f Fy Fs
Z- XI I - X2 A (ukupni) presjek užeta Y
FA =FI ---z-+ F2---Z- Q gustoca tvari užeta
g težno ubrzanje (= 9,81 m/s2). x
XI X2
FB=FI T+F2T' 1. Maleni provjes (f < lI10)
Uže ce poprimiti (dovoljnom tocnošcu) oblik parabole
p'!!..x2 = 4f(yfl)2
Zidni (okretni) nosac 12
/J I~ Reakcije u osloncima:
A Duljina užeta: 2s =Z+ ~3 f2 Težna sila užeta: Fg =q Z
I I
"<::1
FBX / FAx=FBx=F-,; Provjes: f =q Z2/8Fx Prikloni kut: tan a = 4 f/Z
9/ Sile u užetu: komponente Fy =q lI2 Fx =q Z2/8f

[2j
FBy
/
FA
F FAy=F
(C.p. = Culmannov pravac)
2. Proizvoljni provjes
rezultanta

Uže ce poprimiti oblik lancanice

Fs =q Z/8 . -..J(l/fJ2 + 16 .

Ravninska rešetka y = h/2. (exlh+ e-x/h)-h h = Fx/p = Z2/8f

4 Staticka odredenost: Duljina užeta: 2s = 2-..Jf2 + 2 f h Težna sila užeta: Fg = 2 q s
2v=p+n Provjes: f = h/2 . (el/2h+ e-lI2h)- h Prikloni kut: tan a = s/h
Sile u užetu: komponente Fy =q s Fx =q h
B gdje su: rezultanta Fs = q (f + h).
v broj cvorova
p broj štapova
n broj nepoznatili reakcija TEŽIŠTA
veza.
Težišta homogenih krivulja
Reakcije u osloncima: 1. Duljina. Težište je na polovici duljine.

~d
JA F 2. Opseg trokuta
FA=FB=2; h b+c
Yo =2;. a + b + c . \R
Cremonin pZan sastavljen je od (zatvore- a
nih) poligona sila koje djeluju u svakom cvoru, 3. Kružni luk s polumjerom r i kutom a
FB a nalaze se u ravnoteži. sin a
Najprije odredujemo reakcije u osloncima YO= r --a [al = rad
+2 A i B. Zatim crtamo plan tako da kod svih
+ vlacno naprezanje cvorova uzimamo u obzir redoslijed sila kakav a = 1t/2 = 90° Yo = 2 r/1t = 0,636 6 r
(- tlacno naprezanje J
je na slici, pri cemu treba usvojiti isti smisao
gledanja (npr. x).
a = 1t/4= 45°
a = 1t/6= 30°
Ya = 2 r/1t . {2 = 0,900 3 r
Yo = 3 r/1t = 0,954 9 r.
R

132
133
 Težišta tijela
Težišta likova
1. Trokut 1. Kocka i prizrna. Težište je u središtu.
h
YO=3"' 2. Piramida i stožac
1\-J
2. Paralelogram. Težište je u sjecištu
dijagonala.
h
Yo=4""
3. Kugla. Težište je u središtu.
~
~b a/2
T
.
a/2
- <
~

u središtu.
YO=3"'a+b'
4.p"""", ~',kulliiki_. T,""" j'
3.'!T"!", " ", 2b
5. Kružni isjecak
4. Polukugla
3
Yo = "8 r .
~ "

. r
;'i'

~
2 sin a 5. Kuglin odsjecak (kalota)
Yo =3"r T
raj = rad
3 (2 r - h)2
11:
a="2=90°
11:
YO= .!!:.
311: ~ 0,424 4 r Yo = 4"' (3 r - h) .
6. Kuglin isjecak ~~",4
a = 4" = 45°
11:
a = "6 = 30°

6. Kružni odsjecak
Yo = 4.J2
311: r ~ 0,600 2 r
2r
YO= 11:
~ 0,636 6 r
3
Yo ="8 (2r - h).

7. Kuglin pojas

- 3 (a4- b4)
~
~.~
/ 2 sin3 a Yo=
>'; [a] = rad
=
YO 3"r ci - sin a cos a 6 h (a2 + b2) + 2 h 3

~
7. Isjecak kružnog vijenca a = --.fha(2 r - ha) b = --.f
hb (2 r - hb) .
2 R3 - r3 sin a
[ciJ = rad 8. Sastavljeno tijelo.
YO=3"" R2-r2"T
Pojedini obujmi Vi
8. Sastavljeni lik koordinate težišta.
Površine sastavnih dijelova lika 11, 102
ZI
Al>A2,...,Ai
I
~
koordinate težišta Xo = (Vi Xi)!V
n i =1 l/y

Y'rfy!;i
:XI-i
I
I I
Xo =iL
=1
(Ai xJ/A A=IAi
i =1 Yo = I
i =1
(Vi yJ!V V=IVi
i= 1
I
I
IZl
I. I ..{ Y
I
I
I Z2

>'Cl
I
~iI YO= I (AiyJ/A
X --_~-=.-1~~l_J./ X2
--- Y2
x i =1 Zo = I (Vi Zi)!V'
i =1
135
134
 5. Trenje u klinastom utoru pri djelovanju sile F na klin
TRENJE

~
F=2Fnsinu.
Trenje je otpor pri klizanju dvaju tijela u dodiru. Sila tren ja Ft ovisi o Trenje mirovanja:
hrapavosti i tvari kliznih površina, nacinu podmazivanja i o normalnoj
Cpravokutnoj) sili F ID kojom jedna površina tlaci na drugu. Ft=PO2Fn= ~o F=PoF.
sma Fn Fn
1. Trenje u mirovanju Faktor trenja klina Po = Po/sin u. u a
Sila trenja. Ft = Po Fn Po faktor trenja mirovanja. 6. Trenje vijka
a) Vijak s plosnatim navojem
2. Trenje u gibanju d+do
l

qj
Sila trenja Ft =p Fn P faktor trenja gibanja. Srednji polumjer: rm=~'
Kut uspona u: tanu=~' p... . do I

3. Faktori trenja 2rm1t rm

flo P
Faktor trenja: tan Q= p.
Parovi tvari
suho podmazano suho podmazano Djelovanje vijka nasuprot sili opterecenja F Q:
celik na celik
Sila gibanja bez trenja
0,12 ... 0,30 0,10 0,10 0,01 ... 0,05
celik na 1ijevano Fo = FQtanu.
željezo ili broncu 0,19...0,20 0,10 0,18 0,01 ... 0,05 Sila gibanja s trenjem
kovina na drvo 0,50 ... 0,65 0,10 0,20 ... 0,50 0,02 ... 0,10
drvo na drvo 0,40 ... 0,65 0,16 ... 0,20 0,20 ... 0,40 0,04 ... 0,16
koža na kovinu 0,60 0,20 0,22 0,12 P+2rm1tP
koža na lijevano
željezo 0,56 - 0,28 0,12
F=FQtan(a+Q)=FQ 2rm1t-IlP .
Korisnost: 1J= Fo /F = tan u/tan (u + Q)
Faktor trenjap za gumeni kotac na dobroj cesti (asfalt, beton): Sila samokocnosti: F' = FQtan (u - Qo)
suho: 0,5 ...0,65; vlažno: 0,2 ...0,35; snijeg: 0,1... 0,5; led: 0,05 ... 0,15. Uvjet samokocnosti vijka: u ~ Qo.
~o

r$rf !

4
4. Trenje tijela na kosini b) Vijak s trapeznim navojem p... .
Faktor trenja p' = p/cos (jJ/2) . <:Q. I
Sila okomita na podlogu . i
a ~" Fn=Fgcosu Fg težnasila.
Sav ostali proracun trenja isti je kao i za
vijak s plosnatim navojem. ~
7. Trenje u kliznom ležaju u kojem djeluje sila F na površinu A
Fg Sila u smjeru podloge (~ kosinu)
Fo = Fgsm u. tlak p = FIA.
Tijelo miruje - zbog trenja - u svakom položaju kosine ako je: Moment trenja za radija1ni ležaj promjera d (polumjera r) i duljine l

Ft ~ Fo Po~ tanu Qo~u Ft = PoFn = poFgcosu. M=llrF p = FIld

za aksijalni ležaj s polumjerom rukavca r i polumjerom otvora u ležaju ro
Kut trenja: tan Qo=Po Qo kut trenja u mirovanju
tanQ=P Q kut tren ja u gibanju.
M = 2/3. P p 1t(r3-r~) p = Fht(?--r~).
137
136
8. Trenje pri kotrljanju
I CVRSTOCA
JR) Kotac (kolut, kugla, valjak), opterecen silom
(npr. težnom silom FiJ.,kotrlja se po ravnoj podlozi Naprezanja
zbog sile kotrljanja j1' koja na nj djeluje odnosno Pri deformacijama nastaju u tvarima naprezanja koja djeluju suprotno
zbog momenta kotrljanja M. uzroku deformaeija:
Hvatište (prema središtu kola uperene) sile ot- - normalne sile Fn djeluju okomito ili normalno na presjek S, i uzrokuju
pora FRpomaknuto je za krak {pred kotacem. normalno naprezanje cr
Komponete sile otporaFR: FRn = Fg FRi = F
Trenje kotrljanja: {Ir = FRt/FRn= FIFg
Sila kotrljanja i moment: F = {Ir. Fg M = {Fg.
Kotrljanje pocinje samo pri nagibu podloge tan a > flr.
Pri kotrljanju zbog momenta kotrljanja M mora
biti faktor trenja izmedu kotaca i podloge (tracnice,
a = Fn/S a= lim !1F
f),8-'> ° !1 S

- tangencijalna sila Ft djeluje u presjeku S i uzrokuje posmicno (tangen-

~L
cijalno) naprezanje r
ceste) Il > {Ir.
r = FtIS.
Krak momenta kotrljanja { :
a) Normalno naprezanje a uzrokuje produljenje ili skracenje tvari

.
- kaljena celicna tijela (kugle, valjci)
(npr. pri vlaku ili tlaku). Pritom se pojavljuje
na celicnoj podlozi (kotrljajuci ležaji) {~0,01 mm
produljenje LI.I = I -10 relativno produljenje < = LI.lIlo
- celik, celicni lijev ili sivi lijev
na celiku (vozila na tracnicama) {~0,5 mm suženje LId = do- d relelativnosuženje <q LI.dldo =
- drvo na drvetu {~5,0 mm. 10,do pocetna duljina odnosno promjer epruvete (bez naprezanja),
I, d duljina i promjer epruvete pri naprezanju a.
Trenje kotrljanja {Ir za gumene kotace na cesti (motorna vozila):
asfalt ~ 0,01; beton ~ 0,015; makadam ~ 0,03; pijesak do 0,3.
</Eq= m Poissonov broj Il = lim
9. Kolutno obodno trenje za kovine m = 3 ... 4 (za celik: 10/3)
za sivi lijevm =5 ... 9.
Trenje užeta ili trake na obodu koluta.
Obuhvatni kut ii = 180111 . aO [ii] = rad Hookeov zakon vrijedi ako je rastezanje linearno proporcionalno na-
prezanju:
a) Trenje na užnici F > Fg
F = Fg el";.
Obodna tarna sila
Ft = F - Fg = Fg (el";
Tarni moment
Mt = Ft r = Fg
- 1)

r (eJ1a-1).
= F(eJ1a -1)fella.
<=a a

a =<E
a

E
rastezljivost

= 1/a
Hookeov zakon vrijedi (do granice linearne
a prakticno i za bakar, aluminij i drvo.
a

modul elasticnosti. ~
proporcionalnosti)
W <

za celik,

~ b) Trenje na bubnju koluta F > Fo Deformacijski rad W = a </2.

Tarna sila Potencijski zakon (ustanovljen na temelju preeiznih mjerenja) < = aa o"
Ft = F-Fo = Fo(eJ1a-1). vrijedi osobito za sivi lijev, gdje je aa ~ liE dok je n = 1,08 za vlak a
Tarni moment n = 1,04 za tlak. Za neke druge tvari je npr.
Mt = Ftr = Fo r (eJ1a-1). n > 1 za lijevani eink, granit, beton (n = 1,14... 1,16)
n < 1 za kožu (n = 0,7), užad od konoplje itd.
138
139
Modul elasticuosti E zaneke tvari =
Pritom vrijedi Q2 x2 + y2 i Ip = Ix + Iy u
Moment tromosti presjeka uvijek je pozitivan.

@
Modul elasticnosti Modul elasticnosti
Tvar E Tvar E Steinerovo pravilo a __YTA
N/mm' N/mm' Aksijalnije moment tromosti presjeka s obzi- I X
rom na os koja je paralelna s osi kroz težište I
celik 210 000 Al i Al-slitine 70 000
celicni lijev 200 000 Mg i Mg-slitine 39 000 lu = Ix + a2 A Iv = Iy + b2A. I
nodularni lijev 180 000 bakar 125 000 o' b u
sivi lijev 100 000 mjed 90 000 Vlak i tlak
karbidne tvrde kovine 580 000 drvo 10 000 Opterecenje F, jednolicno podijeljenopo presjeku S, uzrokuje naprezanje

b) Posmicna (tangencijalna) naprezanja T uzrok su klizanju tvari (npr. pri vlaku + a = ~ +a:.l=\A t--p-
kod smicanja). Pri tom se pojavljuje kutna deformacija y. Slicno Hookeovu
zakonu vrijedi za podrucje u kojem je tangencijalno naprezanje
no proporcionalno klizanje (deformacija y):
T linear- pritlaku -a=-~ -a~A ~
y =f3T f3 smicnost
Deformacija kod vlaka (tlaka) - produljenje (skracenje) M = allE.
Toplinsko naprezanje aT pojavljuje se pri zagrijavanju ili hladenju
T =Y G G = 1/f3 modul smicnosti. cvrsto upeta predmeta
Deformacijski rad W = T y12. aT = e E = E . Milo
Odnos izmedu modula elasticnosti E i modula smicnosti G
/:,.1 je linearno toplinsko produljenje (skracenje) (v. str. 187)
G =E ml2 (m + 1) = EI2 (1 + 11) /:,.1 = al la . /:,.T
(Za celik je m = 10/3 pa je G = 0,385E.) gdje su: la pocetna duljina, /:,.Ttemperaturna razlika, al koeficijent toplin-
skog rastezanja ([atJ = K-l) (v. str, 188 i 189)
Geometrijske karakteristike presjeka aT = E al . /:"T.
.
y t ~
Staticki je moment presjeka s obzirom
na neku os zbroj umnožaka elementarnih
površina te plohe i udaljenosti njihovih te-
Toplinska naprezanja ne zavise od izmjera predmeta i mogu biti katka-
da vrlo velika.

žišta od izabrane osi npr. od osi x Savijanje

Sx = Jy dA ~ L:YiAi Moment savijanja M uzrokuje naprezanje o, koje zamišljamo raspodi-
jeljeno po presjeku razmjerno prema udaljenosti od neutralne osi n.
a jednak je umnošku površine S i udaljeno- Neutralna os prolazi kroz težište proma-

~i0
sti Yo njena težišta T od osi x M
o tranog presjeka (na slici: kroz tocku O). +0= x
Xo X x Sx = YoA. Maksimalno naprezanje na savijanje O ~. n
Staticki je moment presjeka s obzirom na os kroz težište ništica. oma:xpojavljujese u tocki kojaje najudaljeni- , ',t>,--
ja od neutralne osi (za eh e2)ono je -amax
-
Moment tromosti presjeka
Aksijalni moment presjeka je zbroj umnožaka elementarnih ploština i
+ °ma:x = MellI - °ma:x= Me~I.
kvadrata udaljenosti njihovih težišta od izabrane osi, npr. od osi x iliy.: Ako je presjek simetrican s obzirom na os n (el = e2 = ej, vrijedi
°ma:x= MelI = M!W.
Ix = fidA~L:Y7 Ai Iy = f x2 dA ~ L:X7Ai I moment presjeka A s obzirom na os n, W moment otpora W = lie.
Polumjer tromosti i = {Y7A. Progib nosaca f izlazi iz diferencijalne jednadžbe elasticne linije
Polarni moment presjeka je zbroj umnožaka elementarnih ploština i y" = -MIEI.
kvadrata udaljenosti njihovih težišta od izabranog pola (O) Mma:x,f, I, W za najcešce slucajeve predoceni su na str. 142 i 143.
Ip = f Q2 dA ~ L: Q7 Ai

141
140
Momenti i progibi nosaca
uwm,mu "r" ""'" 1x , mum""u u....u<" .."
w;
Slika MOIne~t Progib
Opasni presjek Ix Wx
opterecenja sa;::a presjek f na mjestu
a h3 ah2

bd xtt1 12 6
F 13
FI B A(x= O)
El 3
X a' a3

~
12 6
FI . ~.~
c C(x= 1/2)
4 El 48

F a'b2 ffi1 b h3
36
b h2
24

§
FC Fab El 31 x=a {"l:;b e = 2 h/3
c Y3";;
a b I 1~ {"l:;b
I 3b Y3";;
zaa > b 5 3
216{3 .,.'= 0,5413,.4 -,.
x
F
3FI F 13 1
A- 8

B
16 El'48.J5 x=.J5 A 1td' 1td3
64 32 0,1 d3

FI A F 13
8
B
E I 192
C (x =1/2)
C
z
8 91t 0,0238 d3
(1t 8)
-=000686d'
(16. d') ,
'Lf B ...!L.t A(x= O) e= (3 - 4/1t)d = 0,288d
2 El 8 6

1t D'-d' D'-d'
(D' -d') -.-01-
'Lf 64 32 D ' D
c ~.ql' C(x= 1/2) ax-H
8 384 El
Za tanke stijenke
s = (D -d)/2 1tS,.3 JrS,.2
,. = (D + d)/2
H'Lf8 B ...!L..L x = 0,421 5 I
El' 185
. 1tab3 1t a b2
4 4
L 12 A ...!L..L
.a
B C (x = 1/2)
(-) 12 El' 384
Momente presjeka i momente otpora za normirane celicne prom.e vidi
u poglavlju: Oblici kovinskih poluproizvoda (str. 426 ...430).
142
143
 --,
Torzijski momenti otpora i relativni !mt uvijanja
Brnik (odrez)
Poprecna sila F, koja djeluje u samom presjeku, a zamišljena je jedno- Relativni knt nvijanja
Torzijski moment otpora
licno raspodijeljenom po presjeku A, uzrokuje posmicno naprezanje Presjek Wt - ii
'. =F/A. radim

Posmicna naprezanja uvijek su vezana s naprezanjem na savijanje.

~
U kratkih svornjaka i zakovica može se naprezanje na savi janje zane-
mariti i racunati samo na smik.
Ako istodobno u presjeku djeluju poprecna sila i moment savijanja, ~.d3 ~Mt
posmicna naprezanja su nejednolicno raspodijeljena po presjeku. Najcešce 16 "d" G
po zakonu parabole. Naprimjer, ako poprecna sila F djeluje u osi simetrije
presjeka, posmicno je naprezanje na udaljenosti y od neutralne osi:
F' 8x
,=-,
b Ix
gdje su: 8", staticki moment šrafiranog dijela --" D'-d' ~Mt
16 D 1t(D4-d4) 'O

(jE]
presjeka (iznad y) oko osi X, b širina presjeka na
udaljenostiy od neutralne osi, I",moment tromo-
sti cijelog presjeka.
Najvece posmicno naprezanje nastaje pri:
- pravokutnom presjeku '. max= (3/2) . F/A Za tanke stijenke ~21tsr2 ~~Mt
21tsr3' G
- okruglompresjeku '. max= (4/3). F/A s = CD-d)/2
- okruglom prstenu s r = CD+ d)/2
tankom stijenkom. '. max" 2F/A.

~
Uvijanje (torzija)
Moment uvijanja (torzije) Mt: 1 a' + b' Mt
~, ab2
2 ;. a3b3 '0

~
Mt=Fa,
F rP uzrokuje u presjeku posmicno naprezanje.
- Najveceje posmicnonaprezanje:
l (j, F 'tm""= Mt/ Wt , 2)

~
Wt je torzijski moment otpora.
1 ~ 7,11 M,
0,208 a3
Kut uvijanja,p: ,p = Mt 1/ (G Iz), [,p]= rad. a' . G
It je torzijski moment uvijanja. a 2
Relativni kut uvijanja 5
- d,p Mt
i}----
- d x - G It' Napomena: 1) 'tmm< je u tocki 1; u tocki 2 je '" = 'tm.x ~ .

Torzijski moment otpora Wt i relativni kut uvijanja predocene su na Napomena: 2) 'tmm<je u sredini stranice lika (tocka 1); u kutu (tocka 2) je Tt = O.
str. 145.

144 6 - Kraut 145

Torzijski momenti otpora i relativni kut nvijanja (konac) Opterecenje i progib opruga
I I
Relativni kut uvijanja a normalno naprezanje F opterecenje
Torzijski moment otpora ,j r tangencijalno naprezanje f progib
Presjek Wt
radim
b h' a
F=61
3)
~'ab2
_Mt F /3 413 F 2 Z2 a

~
C2 c1ab' '0 f= ElS=(;h3'E=3J;'}f

=~3
[
1 - 0,630 + 0,0~2
)
F
Cl
n n° F=nbh2 a
6/
c, = 1 - 0,65
1 +n' F~ F Z3 413 F 2 Z2 a
a f=1jJEl 'S=1jJ nbh3 'Ii=1jJ '3J;'Ii
n=- n broj lamela
b
n 1 2 3 4 5 10
s 4) 1jJ1,000 1,160 1,234 1,283 1,315 1,390 1,500

~?> :~~~ :=YI

~p.<li
4 Am'dG s b h2

~~dll
~
2Alli,dSmin
za s = const je F=-a
za s = const je 6,.
2 AmodS M,O F F Z,.2 1,. a

/
4 Am'" Gs ~
~ C\~!F
- f= rip = -.Zr2=
El
12 -.
E
-=2-.-
b h3 h E
[q;]=rad

,) 1--,'1'
-

h2
'1- :E(tih,)
3 tmo, 3M, G:E(tih,)
~
~
~~~
( .' F

" d3
F ~-'-'T
16 ,.
64 n,.3 F 32 Zr' F 4 1tn r' T 2 1,. T
f ~ ~-,---.-
d' G-"d4 G d G-d G
Napomena: 3) rtlli~ je u tocki 1; u kutu (tocka 2) je Tt = O. n broj zavoja opruge
/ duljina žice opruge
(Te jednadžbe vrijede samo ako je promjer
Napomena: 4) Alli,d je ploština lika, koji je ograden srednjom crtom / i ima opseg O. žice vrlo malen prema promjeru opruge!)
Tt mnxje na mjestu, gdje je Smin
F
Napomena: 5) Ttlli~je u sredini dulje stranice pravokutnika visine tm~

146 147
Izvijanje Tetmajerove jednadžbe za naprezanje (Jk pri neelasticnom izvijanju
Najmanja sila pri kojoj se pojavljuje izvijanje je sila izvijanja F k. Djelo- koji se rabe pri izradbi strojeva:
vanje te sile na nosac presjekaA uzrokuje u njemu naprezanje izvijanja (Jk E a, Vitkost
Tvar
Fk N/mm' ~ A
(Jk=A' sivi lijev 100 000 776 - 12,0 A + 0,053 A2 A < 80
celicni lijev 200 000 303 - 1,29 A A < 112
Sila izvijanja F k i naprezanje izvijanja (Jkovise o vitkosti Je
celik:
la - mekan 210 000 310 - 1,14 A A< 105
Je=-
i - tvrd 210 000 335 - 0,62 A A< 89
gdje su: la slobodna duljina izvijanja, i polumjer tromosti. -CrNi 210 000 470 - 2,30 A A< 86
drvo 10 000 29,3 - 0,194 A A< 100
Slobodna duljina izvijanja laza razlicite slucajeve opterecenja na izvija-
nje iznosi: Fk (JkA
F Dopušteno F=-=-,
opterecenje v v
u strojarstvu obicno iznosi u elasticnom podrucju v = 5... 10, a u neela-
sticnom podrucju v = 3 ... 8.
"
"Postupak (J)«rabimo za celicne i drvene konstrukcije. U elasticnom
podrucju je pri faktoru izvijanja (J)faktor sigurnosti v = 2,5, u neelastic-
nom podrucju je v = 1,5.
~ ~ /'
10= 21 I Naprezanje u nosacu odredujemo izrazom (J =~ (J) S (Jdap,
10= I 10= i2 {ii
10="2 gdje je: A presjek nosaca, F tlacna sila kojom je opterecen, (J naprezanje
Polumjer tromosti i jest: (normalno), (J)faktor izvijanja ovisan o vitkosti Jei tvari nosaca.
i = ..JImin/A Faktor izvijanja IJJ
gdje su: A presjek nosaca, a lmin njegov najmanji aksijalni moment presjeka. za celik cvrstoce 360 N/mm2 (1JJ360)i 510 N/mm2 (1JJ510):
Eulerovajednadžba za elasticno izvijanje A 100
O 20 30 40 50 60 70 80 90
2 E Imin lJJa60 1,00 1,04 1,08 1,14 1,21 1,30 1,41 1,55 1,71 1,90
Fk=1t ~. 1JJ51O 1,00 1,06 1,11 1,19 1,28 1,41 1,58 1,79 2,05 2,53
la
A 110 120 130 140 160 180 200 220 240 250
Odatle slijedi naprezanje (Jkza elasticno izvijanje:
1JJ360 2,11 2,43 2,85 3,31 4,32 5,47 6,75 8,17 9,73 10,55
Fk
(J =-=1t 2EImin
-=11: 2E-. 1JJ51O 3,06 3,65 4,28 4,96 6,48 8,21 10,13 12,26 14,59 15,83
k A l~ A Je2 za sivi lijev
Te dvije jednadžbe vrijede samo za elasticno tlacno podrucje, tj. pri A
vitkosti celika Je> 105.
IJJ
Stvarnu silu F, kojom možemo opteretiti nosac, odredujemo pomocu
za drvo
faktora sigurnosti v Fk A
F=-.
v IJJ
Faktor sigurnosti v iznosi za:
sivi lijev v =8
celik v =5
drvo v = 6 ... 12.
148 149
 Složena opterecenja c)Smik i torzija
a) Vlak i savijanje Silu F koja djeluje na obodu rukavca promjera d, može se zamijeniti
I Nosac opterecen na vlak silom F koja djeluje na nj jednakom silom koja djeluje u središtu rukavca i momentom para sila
. ekscentricno na udaljenosti a od osi nosaca dodatno je Mt = Fr = Fd12.
opterecen momentom M = F a. Sila kroz središte uzrokuje smicno naprezanje Ts
el Ie2
Naprezanjezbogvlaka: o = FIS
Najvece naprezanje zbog savijanja: Ts = (4/3) . FIS = (16/3) . FI(n d2).
=
+01 = M e1/1 F a el II Okretni moment dviju sila uzrokuje posmicno na-
-(J2 = -M e211= -Fa e2/1 prezanje Tt
F Najveca ukupna naprezanja: Tt = 16 Mt/(n d3) = S FI(n d2).
(Jr1 = o + (J1= FIS + F a el II
Najvece ukupno naprezanje iznosi
°r2 =0-02=FIS-Fae21I.
b) Tlak i savijanje
Tm = Ts + Tt = (16/3) . FI(n d2) + S FI(n d2) = 40 FI(3 n d2).
Tlacna sila F koja djeluje na nosac u udaljenosti a od
osi nosaca uzrokuje opterecenje na tlak i dodatno opte- d) Savijanje i torzija
recenje momentom M = F a. Presjek nosaca je opterecen istodobno momentom savijanja Mi okret-
Naprezanja zbog tlaka: - o = -FIS nim momentom Mt.
Najvece naprezanje zbog savijanja: Ekvivalentna naprezanja (Jek-vprema raznim teorijama cvrstoce:
+(J1=Me1/1= Fae1/1
po Bachu °ekv = 0,35 o + 0,65 ~(J2 + 4 (ao T)2 S (Jdap aa = odop/1,3 Tdop
-02 = -M e2/1 = -Fae2/I.
Najveca ukupna naprezanja: po HMH1) °ekv = ~(J2 + 3 (aa T)2 S (Jdap aa = odop/1,73Tdop
'/ (Jr1 = -(J + (J1 = -FIS + Fa e1/1
poMohru Oekv=~(J2+4(aoT)2s(JdOP aO=(Jdop/2Tdop'
°r2 = -0-02 = -FIS -Fa e21I. U svim navedenim primjerima o je naprezanje na savijanje, a T
Vitke štapove (velika duljina i razmjerno malen presjek) treba provje- naprezanje na uvijanje (torziju) u tocki promatranog presjeka nosaca.
riti i na izvijanje.
" °dop je dopušteno normalno naprezanje a Tdop je dopušteno posmicno
naprezanje.
Što se hvatište sile F više udaljuje od osi nosaca, dakle što se udaljenost Pri okruglom presjeku ili krupnom vijencu javlja se najvece normalno
a povecava, to se više smanjuju tlacna naprezanja u rubu nosaca koji je naprezanje o i tengencijalno naprezanje T na rubu na istom mjestu. U tom
nasuprot hvatištu sile F. Ta tlacna naprezanja poprimaju konacnu vrijed- slucaju ekvivalentno naprezanje iznosi:
nost jednaku ništici kad a naraste do vrijednosti a = II(A el)' Povecava li (Jekv = !;; M/W S °dop
se udaljenost a iznad te vrijednosti, u suprotnom rubu nosaca pojavit ce
se vlacna naprezanja. Sama tlacna naprezanja (npr. pri gradivima koja ne gdje je W = n d3/32 za okrugli presjek, a W = (nI32) . (D4 - d4) za presjek
podnose vlacna naprezanja) dobivamo, ako sila djeluje na površini jezgre kružnog vijenca i!;; faktor, koji ovisi o teoriji cvrstoce:
presjeka, koja je omedena "polumjerom jezgre r«
r = IICA el)' po Bachu !;;= 0,35 + 0,65.y1 + (ao MtIM)2
Polumjer je jezgre r za razlicite nosace: po HMH1) !;;= ~1 + 0,75 (aa MtlMl
kvadratni (sa stranicom h) - u smjeru stranice r = hl6 po Mohru !;;= ~1 + (aa MtlM)2.
- u smjeru dijagonale r=0,1179h
okrugli (s promjerom d) r = dlS
prstenasti (s promjerima d i D) 1) HMH - Huber, Mises i Hencky.
r = DlS . [1 + (dlDh
150 151
 DINAMIKA Primjer: slobodni pad ubrzanje a = g = 9,81m/s2
Dinamika je znanost o gibanju tijela. S obzirom na sile koje se javljaju
dubina s=h
pri gibanju, razlikujemo kinematiku, koja proucava gibanje tijela bez u=gt=-f2gh t = u/g = -.J2 h/g.
obzira na sile koje na nj djeluju, i kinetiku, koja proucava utjecaj djelova-
nja sila na gibanje tijela.
Kinematika b) Kriuocrtno gibanje tuarne tocke
a) Prauocrtno gibanje tuarne tocke Svako je krivocrtno gibanje ubrzano, jer se mijenja smjer brzine.
Ubrzanje je uvijek usmjereno prema konkavnoj strani putanje. (Smjer
Oznake: put s brzina u = ds ubrzanja ne podudara se sa smjerom brzine.)
dt
pocetni put s o pocetna brzina Uo Kosi hitac (u zrakopraznom prostoru)

~
Y
vrijeme ubrzanje ~. Pocetna brzina Uopod kutom a h
a=dt
x = Uot cos a y = Uot sin a - g r/2
(a = O) Ux = Uocos a Uy = Uosin a - g t
,,° I
I
I

~ b
S Za So= O: Y = x tan a - g x2/(2 u~cos2a) a I

5'" 1 s = So + u t s = ut Trajanje uspona (Uy = O) th = Uosin a/g 112 I x

v=uo= const
.'\J Vo t = (s - so)/u t = s/u Visina hitca: h = vg/2 g . sin2 a hmax = vg/2 g pri a = 90°
_Jednoli~:o gibanj:
t
_v =Uo
t
= ~ = const;
u = (s - so)/t u = s/t Domet hitca: I = vg/g . sin 2a Imax= vg/g pri a = 45°.

JedrlOlicno ubrzano gibanje a =~ d2 s

dt = d1 = const. c) Kružno gibanje
Oznake:

~ ~ b
Ubrzanje + a s d,p
\~ U
t) a kut ,p kutna brzina [,p]= rad
'"1- 11",1 '" = d t
So +a = const d",
Uo a
vrijeme t kutno ubrzanje
t r- t
c='dt.
Usporenje - a
Jednolicno kružno gibanje '" =-d,p = const [,p]= w t.
dt
Trajanje 1 okretaja (period vrtnje) T = 2 n/w.
Brzina vrtnje n = 1/T = w/2n [nj = s-I
"I -"~,~", " Obodna brzina (pri polumjeru r) u = r '" = 2 r n n.
Za So= O,Uo= O: Jednolicno ubrzano kružno gibanje
s = So + (u + uo) t/2 s= u t/2
s = So + - u~)/2 a w = "'o + at, ,p = ,po+ "'o t + at2/2 [,p]= w t.
(u2 s= u2/2a
s = So + Uo t + a t2/2 s= a t2/2 "'o pocetna kutna brzina
u = Uo + a t u= at ,po pocetni ku t.

152
153
 t.
d) Harmonijsko titranje Kad su vektori F, v i s istog smjera vrijedi:
Harmonijsko titranje je pravocrtno gibanje amo-tamo pri kojem je F = const W =F s M = const W =M r P = const W =P t
ubrzanje razmjerno putu. Rad pomaka
F
Otklon x=rsinrp r amplituda F = Fo = const Fo
r= w t (w = const) [rJ = rad
x=rsinwt
Period (trajanje titranja)
frekvencija:
T = 2 n/w
f= l/T = w/(2 n)
W = J F ds = F (s - so),
'o
Elastican deformacijski rad
F= ks
So
W

ss
-
brzina: v=rwcoswt k konstanta elasticnosti opruge
ubrzanje: a = - r w2sin w t = - W2X
, s2 - s~ F + Fo
Kinetika W = fF ds = k ~ =~ (s - so).
a) Newtonov zakon (osnovni zakon dinamike)
»Sila F je jednaka umnošku mase m i ubrzanja a« F = ma.
Ako su vektori sile i ubrzanja istog smjera, vrijedi F = m a.
'o
t~~
So ss
Suma komponenata (Fip Fiy, Fi) sile Fi koja djeluje na masu m pro- d) Snaga P je brzina promjene rada, tj. derivacija rada W po vremenu t
porcionalnaje s komponentama ubrzanja (ap ay, a) dW ds
P=~=F.v=F'dt P =Mtw.
I%=m~ I%=m~ I%=m~
Izraz (m a) nazivamo »silom tromosti«. Ako su vektori F i v paralelni snazi P i ako je F konstantna vrijedi

Mehanicki je sustav u dinamickoj ravnoteži ako je suma svih vanjskih P = W/t P=Fu P = Mt w = Mt 2 n n.
sila koje na nj djeluju i svih sila tromosti sustava jednako ništici (D'Alem-
bertovo nacelo) e) Korisnost nekog procesa, stroja ili uredaja jest omjer izmedu korisno
IFi -Imiai = O. dobivene energije W (snage P) i utrošene energije Wo (snage Po)

b) Zakretni moment M sile F na kraku r: M=Fr. 1] = W/wo = PIPo < 1.

Obodna sila: F = M/r
c) Rad W sile F na putu s ili zakretnog momenta Mpri zakretu za kut f) Kineticka energija Wk je energija mase u gibanju.
r ([rJ = rad) ili snage P u vremenu t Pri pravocrtnom gibanju izražavamo kineticku energiju masom m i
brzinom u
Wk =m u2/2.
F M P Pri kružnom gibanju izražavamo kineticku energiju momentom tro-
mosti J (v. str. 157, 158) i kutnom brzinom w
Wk = J w2/2.
Za promjenu kineticke energije
w:
od Wo = m u~/2 + J W~/2 na Wk =m u2/2 + J w2/2
potreban je rad
W= fFds = fFv dt W=fMdr=fMwdt W= fpdt W =m (u2 - u~)/2+ J (w2-w~ )/2.

154 155
 Zamašnjak Nema li vanjskih sila (odnosno ako su u medusobnoj ravnoteži pa je
Nejednoliki zakretni moment M pogonskog njihova rezultantajednaka ništici), vrijedi
stroja, koji se mijenja za vrijeme jednog okreta-
T

~ ;t- 1
-w
2

271i1
ja (2 71),povecava kutnu brzinu zamašnjaka do
cvmax(u tocki 1H smanjuje je do CVmin
Srednja kutna brzina
CVmed

Stupanj nejednolicnosti
o =
(u tocki 2).

= (cvmax + cvrruJ/2

(cvmax- cvrruJlCVmed.
i) Moment impulsa M dt je moment
neku tocku (pol) ili os
~miai = O
~ mi Vi = const.

Mdt=rmdv=Jdcv
kolicine gibanja m v s obzirom na

Primljeni odnosno predani rad zamašnjaka, koji ima moment tromosti

fMdt = rm (v -vo) = J(w-wo)
mase J i prosjecnu brzinu vrtnje niznosi
gdje je: rokomita udaljenost tocke (osi) od smjera vektora brzine v, J mo-
W =J (cv~ - cv;"")/2 = J CV~edo = J. 4 712nmed o. ment tromosti s obzirom na tocku (os), w kutna brzina.
g) Potencijalna energija Ep je energija položaja (stanja). Tijelo mase m, Moment impulsa je vektor okomit na ravninu vektora vi r.
tj. težna sila Fg = mg, ima s obzirom na neku ravninu, iznad koje se
Pri rotaciji sustava tvarnih tocaka oko neke osi vrijedi:
nalazi na visini h, potencijaInu energiju

Ep = mg h = Fg h. f M dt = fF r dt =~ (ri mi v) - ~ (ri mi V;o) =J (w - wo).

Osim tog primjera, potencijalna se energija pojavljuje i kao energija

napete opruge ili komprimiranog plina, kao toplinska ili kemijska energi- Moment tromosti
ja itd.
- aksijalni (s obzirom na os x)
h) Impuls sile F dt izražava djelovanje sile F u vremenu t, a jednak je
promjeni kolicine gibanja m v Jx = f r; dm r; = i + .?
Fdt=mdv - polarni (s obzirom na pol)
J=fr2dm r2 = x2 + y2 + z2.
fF dt = m (v - vo)
Polumjer tromosti i i ={J7m J = m i2.
gdje je: Vo pocetna brzina.
Za F = const vrijedi:
Moment zamaha m D2 i=D12 J=mD2/4 m D2= 4J.

F t = m(v - vo).
Steinerovo pravilo
Ako su vektori F i v istoga smjera, bit ce:
Ja = Jt + me2
F t = m(v - vo).
" Jt moment tromosti tijela s obzirom na os kroz težište tijela.
Ja moment tromosti tijela s obzirom na os koja je paralelna s osi
Za sustav tvarnih tocaka vrijedi: kroz težište i od nje udaljena za e.
~Fi = aO~mi
gdje je: ao ubrzanje težišta.
Težište sustava tvarnih tocaka giba se kao daje u njemu združena sva
masa sustava sa svim vanjskim silama koje na nj djeluju.

156
157
Momenti tromosti tijela (gustoce Q) Centrifugalna sila Fc mase m, koja rotira obodnom brzinom u ili
kutnom brzinom w na polumjeru 1'0(udaljenost težišta tijela od osi rotacije)
Valjak h J =!1It1"2=~d'IIQ Fc = m uZ/ro= m rowz. III
.~ '2 32
Dinamicka raunoteža
-"'~-~ m=d2,,/4. IIQ Osovina je u dinamickoj ravnoteži ako na
nju ne djeluju nikakve centrifugalne sile ili se
mz
utjecaji tih sila medusobno poništavaju (»slo-
Šuplji valjak J =! m (R2 + ,.2)= ~ (D' - d') IIcl bodna osovina«).
h , 2 32
Uvjeti dinamicke ravnoteže su: ml
:Emi ri sin ai = O
--~~ ~D--~ '" =(D2-d2),,/4-IIQ :Emi ri cos ai =O
tankih stijena J '4= "".;, = !:d:' s II Q :Emi ri li sin ai =O
dm = (D + d)/2 :Emi ri li cos ai = O
s = (D-d)/2 m=dm"shQ
Sudar je dodir dvaju tijela u vrlo kratkom vremenu razmjerno velikim
silama.
Kugla
d=2,. J '-5-~m,.2=~d5Q
60 Centralni sudar
(os z kroz središte)
Mase ml i mz koje se giblju po istom pravcu sudaraju se brzinama (prije
m=,,/6-d3Q sudara) Ul odnosno Uz.
Brzine masa ml i mz nakon sudara
'. 2R5,.5"5-
SuplJa kugla J =- '" --=-- =- (D - dO)cl m2
D=2R '5 R3_7.3 60 = uI-(l mz
d= 2,. ul + E) (UI-UZ)-
ml + m2
~
m=1I/6- (D3-d3)Q
U2 = Uz + (1 + E) (Ul - uz)-ml
ml
+ m2
. ~
tankih
dm=stijena
(D+ d)/2 J' = ~
3 m,.2m=!:6 d4mS Q Faktor sudara
s = (D-d)/2
m="d~,sQ
E = (uz - UI)/(UI - uz).
Zbog gubitaka je (zvuk, deformacija, toplina) O < E < 1:
drvo
Tvar obaju tijela staklo celik slonovaca pluto
0,5

~
Prsten z ~ J,='" (R2+~,.2)= 2,,2R,.2 (R2+~ r2} E 0,95 0,6 .u 0,95 0,9 0,55
(Eu celiku raste s tvrdocom)
I' = O idealno plastican sudar
m.,,'R,', ul = U2 = (ml Ul + mz uZ)/(ml + m2)
I' = 1 idealno elastican sudar
Placa . z/ 1 1
=Ul - 2 (Ul - uz>mz/(ml

6
2 2
J=-m(a2+b2)=-abll(a
, 12 12 +b)Q Ul + mz)
Uz = Uz + 2 (Ul - Uz) ml/(ml
+ mz).
"" / "" m=abhQ Gubitak energije pri sudaru
Z a -
W = (1 - I'Z) (Ul Uz)Zml mz/2 (ml + mz>.
159
158
 Titranje
3. Prigušeno titranje
1. Slobodno neprigušeno titranje Na tvarnu tocku koja titra djeluje, osim otpora R, još i vanjska sila F, npr.
F = Fo sin cv t.
Giba li se tvarna tocka periodicno s frekvencijom f tako, da je sila F Za takvo titranje vrijedi jednadžba
koja na nju djeluje razmjerna razmaku y od središnjeg položaja, a suprot-
na po smjeru, bit ce gibanje harmonijsko m (d2yldt2) + k (dyldt) + c Y = Fo sin cv t.
F = - cy c je konstanta opruge. Za rješenje y = Yo e-,u sin (CVlt+ rpl) + C sin (cvt - rp2)
Vlastita frekvencija f neprigušenoga harmonijskoga titranja cvl = CVo ~ - frekvencija vlastitog prigušenog titranja
f = lI2n . fC!m. rpl, rp2 - fazne konstante
C - amplituda titranja
Iz diferencijalne jednadžbe neprigušenoga harmonijskoga titranja
m (d2yldr) + cy = O C = FoI(m -V(w~ - cv2) + 4J.2w2.

proizlazi rješenje: Približava li se kružna frekvencija cv prisilnog titranja kružnoj fre-

kvenciji CVovlastitog titranja, amplituda se titranja povecava i dostiže
put y =ym sin (cvot + rp) Ym - amplituda maksimum (rezonancija) pri kružnoj frekvenciji
brzina u = Umcos (cvot + rp) IUml = cvYm cv = cvo~
ubrzanje
gdje je:
a = - am sin (cvot + rp) Jami =cv2Ym odnosno, uz neznatno prigušivanje pri kriticnoj kružnoj frekvenciji cvk
t vrijeme, rp fazna konstanta Wk = CVo = fC!m.
CVo= 2nf "kružna frekvencija« vlastitog titranja Pri prisihlOm titranju bez prigušivanja postala bi amplituda kriticne
kružne frekvencije beskonacno velikom.
CVo = fC!m - pri osnom titranju
CVo = ..JC7J- pri kružnom titranju 4. Kriticna brzina urtnje osouine
Period (vrijeme njihanja) T = lIf = 2nlcvo. Karakteristika je elasticnog progiba osovine omjer c izmedu sile F i
produljenja (skracenja) y
2. Prigušeno slobodno titranje
c = Fly.
Djeluje li na tvarnu tocku što titra otpor R koji je razmjeran brzini, ali Pri ekscentricnosti e težišta osovine mase mpri rotaciji djeluje na nju
suprotan po smjeru, bit ce titranje prigušeno centrifugalna sila Fc, koja dodatno deformira osovinu za vrijednost y.
R = - k (dyldt) k je konstanta prigušivanja. Centrifugalna sila, cije je hvatište u težištu, udaljenom za e + y od sre-
dišnjice osovine u mirovanju, iznosi pri rotaciji kutnom brzinom cv
Za prigušeno titranje vrijedi diferencijalna jednadžba
Fc = m cv2(e + y) = c y
m (d2yldt2) + k (dyldt) + cy = O. Progib osovine pri rotaciji je
Uvodenjem izraza
y = (m e cv2)/(c - m cv2).
Je= kl2m = vCVo v = kl2 ~ Za kutnu brzinu pri kojoj bi bilo c = m cv2 (ne uzimajuci u obzir
dobivamo rješenje diferencijalne jednadžbe prigušivanje) bilo biy = =. Tome odgovaraju

y = Yo e-,u sin (cvt + rp)

kriticna kutna brzina: cvk = fC!m, kriticna brzina vrtnje: nk = cvki2n.
Za odredivanje omjera c elasticnog progiba može se uzeti progib Yo
gdje je kružna frekvencija prigušenoga titranja
osovine u mirovanju što ga izaziva težna sila osovine Fg = mg:
w =-V(clm)_;.2 = Wo ~ c = Fg Iyo = m glyo cvk= {ii!Y;;
v = O- neprigušeno titranje v < 1 - periodicko prigušeno titranje. Naraste li kutna brzina cviznad kriticne cvk
Pri aperiodicnom gibanju (v > 1) nema titranja pa se put y postupno cv > cvk
približava ništici.
smanjit ce se progib y osovine pri rotaciji (osovina ce se sama centrirati).
160
161
 HIDROMEHANIKA tijelo uronjeno u tekucinu. Velicinom je jednak težnoj sili istisnute teku-
cine, a hvatište mu je u njezinu težištu (Arhimedov zakon)
Zakone hidromehanike primjenjujemo za fluide (tekucine), tj. za sve Fu = mg = Q g V
kapljevine i na plinove. Iskljucene su tzv. newtonovske tekucine, kao npr.
krv, katran, asfalt, med i sl. gdje je: m masa, V obujam istisnute tekucine (istisnine), a Q njena gustoca.
Pri nestlacivom fluidu mase m obujam Vi gustoca Q su konstantni
V = const Q = mfV = const. Sila tlaka na stijenke
Sila tlaka F tekucine, gustoce Q, na ravnu stijenku posude kojoj je
U idealnom fluidu nema sila viskoznog trenja. Takav fluid ne postoji,
oplakana ploha površine A iznosi

rhrl
ali njime cesto pojednostavljujemo racunske probleme. U realnom fluidu
postoji viskozno trenje izmedu cestica - fluid je viskozan.
F= QghTA
Viskoznost je otpor fluida protusmicnim silama ili krutim deformaci-

~
jama cestica. hTje vertikalna udaljenost težišta (T)
Dinamicka uiskoznost definirana je Newtonovim zakonom oplakane plohe od razine tekucine.
du Hvatište sile F je, medutim, ispod te-
'=1]- žišta plohe, na dubini p=hQg
dy
I
gdje je: ,naprezanje na smik, du razlika u brzini slojeva na razmaku dy,
1]apsolutna (dinamicka) viskoznost. hF = hT A
Kinematicka viskoznost v je omjer dinamicke viskoznosti 1]i gustoce Q gdjeje: I moment tromosti oplakane plohe s obzirom na njezin rub u visini
1] razine tekucine (O).
v=-.
Q
Mjerne jedinice za viskoznost (v. str. 73, 95, 96). Brojcane vrijednosti Pascalov zakon

~
za kinematicku viskoznost predocene su u tablicama na str. 245 ... 247. Narinuti tlak širi se po tekucini nesmanje-
no i jednako u svim smjerovima.
Tlak p na dno posude u kojoj je iznad povr-
HIDROSTATlKA šine tekucine (visine h i gustoce Q) tlak Po
Hidrostaticki tlak p je tlak u tekucini, uzrokovan težnom silom. p = Po + Q g h.
Ovisi o visini h razine (nivoa) tekucine iznad mjesta mjerenja i gustoci
tekucine Q Tlakp na dno posude, uzrokovan je u teku-
cini silom F na stap površine A

gdje je: g težno ubrzanje (= 9,81 m/s2).

p=Qgh
F
P = A + Q g h. I~
Sila tlaka F na horizontaIno dno posude ovisi o hidrostatickom
i o ploštini dna A
F= pA = QghA.
tlaku p
Atmosferski tlak P. na površini tekucine
uzrokuje u tekucini stvarni tlak koji je veci od
hidrostatickog i iznosi
r=::I3
tj Urn
Ta sila tlaka, medutim, ne ovi-
-- ~ --- -~ -- ~ - - si o obliku posude ("hidrostaticki p = P. + Qg h.
~ paradoks«). Pri proracunavanju posuda s obzirom na tlak tekucine, atmosferski
Uzgon Fu je sila kojom tekuci- tlak u tekucini ne uzimamo u obzir jer on djeluje i s druge strane stijenke
A A A na djeluje okomito prema gore na posude, pa se djelovanja, u odnosu na stijenke, medusobno poništavaju.

162 163
 HIDRODINAMIKA
Atmosfersko stanje
Promatramo stacionarno strujanje, tj. ono, pri kojem brzina u odrede-
Tlak zrakap., temperatura t i gustoca Q.Višegodišnjiprosjek (po:Mende/8imon)
noj tocki ne mijenja s vremenom ni velicinu ni smjer.
Tlak Temperatura Gustoca
U laminarnom strujanju se cestice gibaju beskrajno tankim slojevima
Pa Q koji kližu jedan po drugome bez miješanja, a u turbulentnom strujanju se
Godišnja dob mbar °G kg/ma cestice gibaju nepravilno u svim smjerovima. U obzir uzimamo samo
njihovo prosjecno gibanje u smjeru strujanja.
na visini h (m)
Jednadžba kontinuiteta je maseni protok qm = const, što možemo
O 2000 O 2000 O 2000 izraziti presjekom A, brzinom u i gustocom Q
sijecanj 1019 791 O -3 1,28 1,026 qm = A u Q = const.
srpanj 1015 799 16 7 1,23 0,996 Za nestlacive fluide, za koje vrijedi Q = const, i obujmani protok je
godišnji prosjek 1016 795 8 O 1,25 1,008 qv = const
qv= A u = const.
Vremenski utjecaji mijenjaju: tlak zraka za :t 5 %, gustocu zraka za
:t 20 %, a relativnu vlagu rpzraka (v. str. 231) izmedu 60 i 100 %. Bernoullijevajednadžba za stacionarno strujanje idealnog nestlaci-
Pri potpunoj zasicenosti zraka (rp = 100 %) apsolutna vlaga x ovisi o
vog fluida (bez viskoznog trenja) je suma svih energija (položajne + tlacne
+ brzinske) u svakom presjeku (na svakoj strujnici) konstantna. Bernoul-
temperaturi t:
lijevu jednadžbu možemo izraziti (za dva promatrana presjeka 1 i 2)
trC -20 -10 O 10 20 30
x!(g/m3) 0,883 2,14 4,86 9,46 17,5 31,1
- specificnom energijom
2 2
Pl Ul P2 U2
Normalne vrijednosti tlaka zraka P., temperature t i gustoce Qpri razlicitim
nadmorskim visinama h (po ICAO - International Civil Aviation Organization)
g ZI + Q + "2 = g Z2 + Q + "2 = e = const
- tlakom
E- t Q h t Q
m
1 1
mbar °0 kg/ma m mbar °G kg/ma
Qg zI + Pl + "2Q U~ = Qg Z2 + P2 + "2Q U§ = P = const
O 1013 15 1,225 2500 737 -1,25 0,945 - tlacnom visinom
100 1001 14,35 1,214 3000 701 -4,5 0,910 2 2
200 989 13,7 1,202 4000 616 -11 0,819 Pl Ul P2 U2
300 978 13,05 1,191 5000 540 -17,5 0,736 ZI +-+-=Z +-+-=H= const.
Qg 2g 2 Qg 2g
400 966 12,4 1,179 6000 472 -24 0,660 Bernoullijevajednadžba za stacionarno strujanje realnog fluida uzima
500 954 11,75 1,167 8000 356 -37 0,526 u obzir gubitke (od presjeka 1 do 2), koje izražavamo gubitkom specificne
600 943 11,1 1,157 10 000 265 -50 0,413
800 921 12 000 195 energije i.let
9,8 1,135 -56,5 0,314
Pl U~ P2 u§
1000 898 8,5 1,111 15 000 121 -56,5 0,195 g ZI + -q + "2 = g Z2 +-q + "2
1200 877 7,2 1,091 20 000 55 -56,5 0,088 9
1500 845 5,25 1,060 25 000 25 -56,5 0,040 6 ili gubitkom tlaka l:.pt
2000 795 2,0 1,007 30 000 12 -42,8 0,0179 1 2 1 2
Q g ZI + Pl + "2 Q Ul = Q g Z2 + P2 + "2 Q u2 + l:.pt
Kinematicka viskoznost v pri razlicitim nadmorskim visinama h: ili gubitkom tlacne visine Mt
h/kJn O 5 10 15 20 25 30 2 2
Pl ul P2 U2
v!(mm%) 14,61 22,10 35,23 73,03 160,0 350,0 835,7 ZI + -+-
Qg 2g
Z2 = + -+-
Qg 2g
+ Mt.

164 165
 U tim su jednadžbama: Zi geodetska visina nad po želji odabranim Reakcija mlaza, koji izlazi s masenim protokom qm i brzinom v kroz
horizontom, Pi = Qg hi staticki tlak u fluidu (gdje je hi tlacna visina), izlazni otvor presjekaA iz posude, gdje vlada tlakp iznosi
Q gustoca i Vi brzina strujanja.
FR=qmv=2Ap.
Gubitak tlaka !1Pt ili tlacne visine Mt racunamo s Darcyjevom formu-
lom (str. 169).
Brzina istjecanja
Bernoullijevajednadžba za sustav koji jednoliko rotira (s gubitcima) Teorijska brzina istjecanja kroz maleni otvor iz otvorene posude u kojoj
1 2 2 1 2 2 je stalna razina tekucine visine h iznad izlaza (Torricellijeva formula)
Qg ZI + Pl + "2Q(101 - Ul) = Qg Z2+ P2 + "2Q(102- U2). Vo= --J2g h
Osim oznaka navedenih gore, u ovoj jednadžbi znace: 1Oirelativnu brzinu
gdje je g težno ubrzanje.
fluida (s obzirom na rotirajuci kanal), Uiobodnu brzinu rotacije sustava.
Impulsni stavah. Struja fluida masenog protoka qm promijenit ce pod Teorijska brzina istjecanja iz posude u kojoj je iznad tekucine, gusto-
utjecajem vanjskih sila (kojih je suma F) brzinu za !1v ce Q,pretlak !1p

F = qm' !1v = qm (VZ - VI) = - R Vo= -.J2(g h + !1p!Q).

gdje je qm V sekundni impuls. Ako visinu h ne treba uzeti u obzir (kod plinova i para), teorijska
Kako su sile i brzine vektorske naravi, treba istaknuti da je smjer sile brzina istjecanja pri pretlaku !1p
F (odn. FR) identican sa smjerom promjene brzine !1v.
Sila F, kojom okoliš djeluje na fluidjest ahtivna sila, dokje sila FThkojom
fluid djeluje na okoliš - realdivna sila. (Npr. u turbinama fluid djeluje na Vo = ~ 2 !1; .
lopatice silom FTh dok u pumpama lopatice djeluju na fluid silom F.) Zbog trenja u mlazu i na sapnici bit ce stvarna brzina manja
Sila mlaza na plohu v = <pVo.
Maseni protok mlazaje qm, brzina mlazaje v. U dobro zaobljene sapnice faktor je brzine <p= 0,95 ... 0,99.
V- )!jFR Ravna ploca, smještena
za, izložena je sili mlaza
okomito na smjer mla-
Kolicina istjecanja
III FR= qmV' a) Kolicina istjecanja kroz otvor presjeka A, izražena masenim fakto-
rom qm, iznosi
~~tl FR
Ravna ploca, na koju udara mlaz pod kutom {3,
izložena je sili mlaza qm = A Qv

1'~1~ FR = qmv cos{3.

gdje je v izlazna brzina i Qgustoca fluida.
Zbog kontrakcije mlaza,u i uzimajuci u obzir fal,tor brzine <pdobivamo

t
Konveksna ploca, na koju udara mlaz u sredi-
~ ni i otklanja se od prvotnog smjera pod kutom {3,
qm = aA QVo
~R izložena je sili mlaza a je faktor istjecanja koji združuje faktore kontrakcije i brzine: a = ,u
V- {3
<p.

~" FR= qmv (l-costi). Pri istjecanju tekucine iz otvorene posude je

qm= aAQ--J2gh.
Konkavna ploca, na koju udara mlaz u sredini
i skrece unatrag pod kutom ti, izložena je sili Za istjecanje iz zatvorene posude u kojoj je iznad površine tekucine
pretlak !1p vrijedi
FR = qmv (1 + cos ti).
"~ Za kutti = 0° sila mlaza iznosi FR = 2 qmV'
Konkavna ploca, na koju udara mlaz pod kutom Za h = O (vrijedi
qm = aAQ
za plinove
-.J2(g h + !1p!Q).
i pare) dobiva se
til i skrece unatrag pod kutom ti2, izložena je sili qm=aA~p.
mlaza
b) Kolicina je istjecanja kroz otvor presjeka A, izražena obujamnim
FR= qmv (COStil + costiz). protokom fluida qv,
~.~ Zakutovetil = tiz = 0° silamlazaje FR = 2 qmv. qv= qm!Q = aA Vo.

166 167
Protok Reynoldsova znacajka slicnosti Re najcešce je rabljeni kriterij za slic-
1. Za odredivanje protoka kroz cjevovod rabe se: nost strujanja nestlacivih tekucina u potpuno ispunjenim cijevima gdje
težna sila ne utjece na profil brzine.
Reynoldsova znacajka slicnosti (bezdimenzijska) jest omjer sila tromo-
sti i sila trenja i iznosi

Re=!'...!.
v

gdje su: v mjerodavna brzina, 1 mjerodavna duljina, v kinematicka viskoz-

nost.
Kinematicka viskoznost v je (pri 20 ac) za vodu 1,01 mm2/s, a za zrak
15,7 mm2ts. Kinematicka viskoznost za vodu, zrak i druge fluide pri
razlicitim temperaturama predocena je na str. 245 ... 247.
prigušnice Venturijeve sapnice Pri okruglim je cijevima promjera d: Re = vd/v
sapnice
-
(gore kraci, dolje - dulji Opcenito vrijedi: Re = vdwv
Protjece li najužim otvorom presjekaA fluid gustoce Cl,nastat ce (pri dRje tzv. "hidraulicki promjer«
prigušnici i sapnici) pad tlaka !1p. Protok izražavamo: dR = 4A/O
- masenim protokom qm qm = a e A "2 Ii . t;:;; gdje su: A presjek voda, O fluidom oplakani opseg.
- obujamnimprotokomqv qv = a e A "2 . t;.piQ. Reynoldsovom znacajkom slicnosti razgranicujemo laminarno i turbu-
Faktor protjecanja a, faktor ekspanzije e i izmjere prigušnog elementa,
lentno strujanje. Za strujanje u cijevima vrijedi:
kao i izmjere kod izradbe i montaže tih elemenata, nalaze se u postojecim Re < 2320-laminarno strujanje
normama (ISO, DIN). Re > 2320 - turbulentno strujanje.
2. Protok u otvorenim kanalima mjerimo s preljevima. Za pravokutni
rA ". preljev visine h i širine b vrijedi Otpori strujanja u cijevima i armaturama
Gubitak tlaka zbog otpora pri strujanju fluida gustoce clbrzinom v daje
2 Darcyjeva formula
li. qv = "3 f1 h b --i2 g h. I:J.p = ~ cl v2{2

Faktor Il ovisan je o visini Hi h gdje su: ~ faktor gubitaka, koji je za ravne cijevi kružnog presjeka
h(m) ~ = ). l/d
0,025 0,050 0,100 0,200 0,400 0,800 gdje su: ). faktor trenja, 1 duljina cijevi, d promjer cijevi.
H = 0,6m 0,639 0,629 0,630 0,652 - 1. Faktor trenja).
H = 1,0m 0,638 0,628 0,624 0,630 0,666
H = 1,6m 0,638 0,627 0,622 0,623 0,636 0,693 Faktor trenja). ovisi o Reynoldsovoj znacajci slicnosti Re i relativnoj
H = 2,4m 0,638 0,627 0,622 0,620 0,626 0,650 hrapavosti cijevi kld, gdje je k apsolutna hrapavost (prosjecna visina
izbocina) stijenke.
Zakoni slicnosti strujanja U laminarnompodrucju (doRe < 2320»), ovisi o obliku cijevi i oRe, te je
Promjene pri strujanju ne možemo obuhvatiti samo teorijski, vec ih
treba i mjeriti. Strujanja, medutim, ne moramo mjeriti na predmetima u ). = tp 641Re
naravnoj velicini, vec to možemo i na geometrijski slicnim modelima gdje je tp faktor oblika cijevi. Za okrugle cijevi, za koje je ep= 1,
(manjima ili vecima). Za to se mora, osim geometrijske, postici još kine-
maticka i dinamicka slicnost strujanja. ). = 641Re = 64 vlvd.

168 169
 Pri turbulentnom strujanju (Re > 2320) razlikujemo: U glatkom podrucju je k/d = O, dok je u potpuno hrapavom podrucju
a) Hidraulicki glatke cijevi smatramo do Re ~ = pa formula prelazi u oblik
Re ~ d/k . 19 (0,1 d/k) ~ 2 d/k. Ah = 5,5 . 10-3+ 0,15tkid.
Za proracun Agsluži Prandtl-Karmanova formula
Apsolutne prosjecne visine hrapavosti k (po Richteru)
1/ff; = 2lg (0,398 Re ff;). Tvari i stanje cijevi
k
mm
Vrijednosti Agza razlicite Re:
Re 2320 104 105 106 107 108 Vucene cijevi od bakra, mjedi, bronce, aluminija, stalua,
umjetnih tvari itd. ...0,002
Ag 0,04725 0,03089 0,018 0,01165 0,00811 0,005945 Vucene celicne cijevi (nove) 0,02 ... 0,10
- malo zahrdale ...0,40
Za prakticno racunanje rabi se eksplicitna, aproksimativna Colebro- - jako inkrustirane. ...3
okova formula Zavarene celicne cijevi (nove) 0,04 ...0,10
Ag = 0,311Og0,143 Rd.
-
nove, prevucene bitumenom ~0,05
- rabljene, jednoliko zahrdale ~0,15
U cijelom je prakticno uporabnom podrucju Re = 5 . 103... 108 odstupa- - nalwn višegodišnje uporabe ~ 0,5
nje ~:t 1 %.
- maloinkrustirane ~ 1,5
-jako inkrustirane. 2...4
b) Prijelazno podrucje, u kojem vrijedi Colebrookova formula Zalwvane celicne cijevi (prema nacinu izvedbe). 0,5... 10
Pocincane celicne cijevi (nove). 0,07 ... 0,15
l/ff =- 2lg (0,269 k/d + 2,51/Re ff) Cijevi od lijevanog željeza (nove) 0,25... 1
- nove, prevucene bitumenom 0,1... 0,15
prakticno završava kod Re ~ 400 d/k . 19 (3,715 d/k) ~ 103 d/k. - rabljene, malo zarhdale 1...1,5
- inkrustirane. 1,5...4
Za prakticno proucavanje rabi se eksplicitna, aproksimativna Pecorni-
kova formula Drvene cijevi, nove (uporabom postaju glade). 0,2...1
Betonske cijevi (sirove) 1... 3
A = 0,25/[lg (15/Re + 0,269 k/d)]2 - zagladene. 0,3... 0,8

*
=4

O
koja vrijedi s maksimalnom pogrješkom od ~ 6 % za Re . 103... 108 i 2. Faktor gubitaka'
relativne hrapavosti!dd = 10-2...5.10-6. Ulazna ušca
c) Podrucje potpune hrapavosti (koje obuhvaca vrijednosti)
Re > 400 d/k . 19 (3,715 d/k), u kojemu odredujemo Ahpo Nikuradseovoj
formuli

Ah = 0,25/[lg (3,715 d/k)]2.

zaobljena
g --- d/6--'tJ

cunjasta (konfuzor)
-t=
oštra oštra
Vrijednosti Ahza razlicite d/ll: (sa stijenkom) (bez stijenke)
d/k 10 40 60 100 200 500 1000 r > 0,5 d, = 0,05 = 0,20 = 0,50 = 1,00
Ah 0,1014 0,0529 0,0453 0,0378 0,0303 0,0234 0,0196 Kružni lukovi polumjera zakrivljenosti r, s kružnim ili kvadratnim
" presjekom i kutom skretanja o = 90°: I

~
r/d 1,0 1,5 2 3 4 5 6 10
S odredenim ogranicenjima
tocnošcu (:t 5 %) vrijedi u podrucju Re
(!dd < 0,01 i A < 0,05) i s nešto manjom
=4 . 103 ... 107 (dakle u svim , 0,27 0,20 0,15 0,13 0,10 0,10 0,10 0,11 .
-o
.
podrucjima) Moodyjeva formula . Navedeni' vrijede za tehnicki glatke cijevi (npr.
Il.mJ..dok za. tehnicki hrapave ci~~vi(np~. sivi lijev,
~
Id
f .
\1
A = 5,5 . 10-3 (1 + J)2 . 104 k/d + 106/Re). zIde 1 sl.) UZImamo dvostruke vrIJednostI. --- - .-

170 171
 Za kutove <3= O... 180° treba vrijednosti za I:množiti s faktorom n: Racve (Y-komadi) s kružnim ili kvadratnim presjekom ploštine A
<330° 60° 90° 120° 150° 180° Obujamni protok U dovodu 1: Qv.
n 0,4 0,7 1,0 1,3 1,5 1,7 Gubitci: t1p = I:r<v2/2.
Koljena
~ za oštre rubove

~
<3 15° 30° 45° 600 900 105° 120° Protok
A, = A2 = Aa A2 = Aa = 0,5A,
I:g 0,04 0,13 0,24 0,47 1,13 1,80 2,26
I:h 0,06 0,17 0,32 0,68 1,27 2,00 2,54 od1prema2i3 0,55 0,75
od 1 prema 2; 0,50 1,35
Vrijednosti I:gvrijede za glatke, a vrijednosti I:hza hrapave stijenke dok je 3 zatvoren
cijevi.
smanjenje ~ pri ~40% ~40%
Izlazni otvori (otvori u stijenkama) zaobljenju r za

t ~ ~ ~
provrt u stijenki
(oštrirubovi)
cilindricni
nastavak
cunjasti
nastavak
zaobljenje
s nastavkom
I: se odnosi na brzinu v U dovodu 1.

Sastavci
Obujamni protoci:
Q\ll = QV2 + QV3 - u odvodu 1
~ = 1,8 ~ = 0,5 ~ = 0,25 ~ = 0,1 QV2 - u odvodu 2 @ .,jI ~ CD
QV3 - u prikljucku 3.
Odvojci
Obujamni protoci: Gubitci - u dovodu 2: t1P2= 1:2 r< v2/2
@ q\ll = qV2 + qV3 - U dovodu 1 - u prikljucku 3: t1P3= 1:3 r< v2/2
qV2 - U dovodu 2 v - brzina u odvodu 1.
QV3 - U odvojku 3.
Gubitci - U odvodu 2: t1P2= 1:2<3v2/2 Sastavci jednakog kružnog presjeka (d, = d2 =da)
- U odvojku 3: t1P3 = 1:3<3v2/2 Qv:JQV1 O 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0
. v - brzina U odvodu 1. ,,= 90° 2 0,06 0,18 0,30 0,40 0,50 0,60
o . - -- -_u -- ---- .O ,, - ,- "' a -1,04 ...{),40 0,10 0,47 0,73 0,92
Qv:JqV1 O 0,2 0,4 0,6 ,,= 45° 2 0,05 0,17 0,18 0,05 ...{),20 ...{),57
0,8 1,0 3 ...{),90 ...{),37 0,00 0,22 0,37 0,38
,,= 90° 2 0,05 ...{),08 ...{),04 0,07 0,21 0,35
a 0,96 0,88 0,89 0,96 1,10 1,29
Okomiti sastavci (T-komadi) kružnog ili kvadratnog presjekaA
,,= 45° 2 0,04 ...{),06 ...{),04 0,07 0,20 0,33
a 0,90 0,66 0,47 0,33 0,29 0,35 Protok ~ za oštre rubove
Od-u'J--J- u --e --.----ou'"'" p.OJ
A, = A2 = Aa IA2 = Aa = 0,5 A,
Qv:JQV1 O 0,2 0,4 0,6
od 2 prema 3; 1 zatv. 0,50 0,50 @ @
0,8 1,0 od 1 prema 2 i 3' 1,00 1,90
,,= 90° 2 0,04 0,00 0,05 0,15 0,28 0,42 od 1 prema 2; 3 zatv.' 1,40 3,70
a 0,91 0,75 0,70 0,74 0,79
,,= 45° 2 0,10 0,03 0,05 0,14 0,29
0,84
0,49
smanjen~e~ pri
zaoblJenJur za
~ 20 % ~60% Yl(D1
a 0,88 0,65 0,47 0,32 0,20 0,18 * I:vrijedi za brzinu v u dovodu 1.

172 173
 Kosi cijeuni prikljucci (45°) kružnog presjeka ploštine A pri sastavlja- Prigušnice i sapnice (vo str. 184)
nju odnosno razdvajanju tokova (približne vrijednosti): Gubitci u prigušnici ili sapnici ovise o omjeru površine njezina otvora
A I i površine cijevi A2' a odnose se na brzinu u cijevi U
Protok
Al =A2 =A3
@~
Prigušnice: m = AJA2 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 0,4 0,5
od 1 prema 2; 3 zatvoren 0,15 249 102 53 31 19 9 4
od 2 prema 1; 3 zatvoren 0,05
od 1 prema 3; 2 zatvoren 0,50
od 3 prema 1; 2 zatvoren 0,50 Sapnice: m = AJA2 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8
od 2 prema
od 3 prema
3; 1 zatvoren
2; 1 zatvoren
3,0
3,0
oo( 81 16 5,4 2,25 1,0 0,44 0,18 0,06

Venturijeve
sapnice: m = AJA2 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 0,4 0,5
17 7 3 2 1 0,5 0,3
Promjene presjeka od ploštine Al na ploštinu A2
Prijelaz okruglog presjeka u kvadratni (ili obratno) jednake ploštine
~ = 0,1 o.. 0,2. Armature ~
Postupno proširenje (difuzor) za kut proširenja a = 8 ..o 14° Normalni ventili: 3,9
~l = (0,2o.. 0,4) [1- (AI/A2)2] Poboljšani ventili: 2,5...3,4
Gubitak se odnosi na brzinu ul' Ventili s nesmetanim prolazom (elipticni presjek): 0,6

~
U1~UO
A,jAl a = 10 ...15° 20 ...30° Zaklopke (leptiraste) - otvorene: 0,2
1,25 ...1,75 0,05 0,15 Zasuni (pravilno izvedeni) - otvoreni: 0,05
A2 2,00 ...2,50 ~l = 0,10 0,30

Naglo proširenje ~l = (1-AI/A2)2 Otpori gibanja u fluidu

AJA2 O 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0
Otpor gibanja tijela u fluidu (aerodinamicki otpor) jest

1~-t ~l 1,00 0,64

Gubitak se odnosi na
0,36
brzinu
0,16
Ul'
0,04 0,00
Fr = CrApk
gdje su: Cr brojcani faktor otpora, A ploština projekcije tijela na ravninu
Postupno suženje (konfuzor)
okomitu na smjer gibanja, Pk dinamicki tlak.
za kutove suženja a do 45° : ~ = O.
Dinamicki tlak pri gibanju tijela relativnom brzinom U u fluidu gu-
stoce Q

m-
Naglo sužen je za oštre rubove
AzlAI 0,2 0,4
0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 2
~l 9,4 1,8
0,9 0,34 0,25 0,16 0,10 Pk="2QU.
Gubitak se odnosi na brzinu Ul'
Al A2 Za pravilna zaobljenja (1')je: ~ '" 0,05.

175
174
 Faktor otpora C,
HIDRAULICNI STROJEVI
Predmet 1)
C,
SISALJKE (PUMPE, CRPKE)
kružna ploca

3 l!d
-

=1
1,11

0,93
Sisaljke služe za prijenos kapljevina s nižega na viši položaj ili s nižega
na viši tlak ili za oboje. Kadšto služe i tome da - posebnim uredajem
(mlaznicom) - postignemo
Dobavna visina (napor)
znatni ju izlaznu brzinu iz cijevi (npr. brizgaljke).

Sisaljke povecavaju specificnu energiju

e (J!kg) kapljevine gustoce 'l, od ulaza u sisaljku

--tP
dvije kružne ploce 1,5 0,78
2 . 1,04 do izlaza iz nje. To povecanje energije redovito
3 1,52 izražavamo visinom stupca crpljene kapljevine,
a nazivamo je dobavnom visinom H .i::
H=~ '"
g
kugla Re > (1,5." 4) 105 0,09... (g težno ubrzanje).
Re < (1,5...4) 105 0,18
--$ 0,47
Potrebnu dobavnu visinu H odredujemo ka-
rakteristikom prikljucenoga cijevnoga sustava He

konveksna polukugla
-Et bezdna
s dnom
0,34
0,4 H=H
C
P2 - Pl
=-+h+h
'lg r
+-
2
Vi
2g
P sisa1jka, M pogonski stroj

gdje su: Pl i P2 tlakovi u usisnoj i tlacnoj posudi; h = hs + ht ukupna

konkavna polukugla
--& bezdna
s dnom
1,33
1,17
geodetska (usisna i tlacna) visina, hr gubitci u cijevnom sustavu; vi izlazna
brzina. (Ulazna je brzina zanemarena, dok je izlazna brzina katkad znat-
na, npr. pri brizgaljkama.)
Re < 9 . 104; l!d =1 Karakteristika cijevnog sustava
0,63
2 0,68 mijenja se s protokom.
5 Hc
0,74

13
va1jak Povecanje specificne energije u H
10 0,82 sisa1jcije
40 0,98
= 1,20
e=gH=-+
P2-Pl
g (h + h) +-.
0 1/
Re > 5 . 105;l!d - = 0,35 'l r 2 2g
Re > 105 l!d = 2 0,2 Ako su tlakovi Pl i P2 jednaki
3 0,1 zracnome Pa (Pl =PZ =Pa) - kao npr. h,
aerodinamicki profil 5 0,06 pri brizgaljkama - vrijedi h
10 0,083
20 0,094 V.2
e =g (h + hr) + -'-2 . Pz- Ii
'lg
1) tijela
Sttjeliea na skiei pokaznje smjer djelovanja otpora - suprotno smjeru relativne brzine Kad je izlazna brzina malena, za-
u fluidu. nemarujemo zadnji clan. qv

176
7 - KJ'aut 177
 teorijska snaga: Po = qme = qmgH = qvQgH
Dopuštena usisna visina (geodetska) hs dop za kapljevine gustoce Q Po
ovisi o tIaku Pl (apsolutnom) u donjoj (usisnoj) posudi, tIaku Pl zasicene unutarnja snaga: p.=-
1 Tli
pare pri temperaturi tekucine t, gubitcima u usisnoj cijevi hrs i Oposebnim
gubitcima hp sisaljke (ovisnim o vrsti sisaljke) Pi Po
Pl-P, efektivna snaga: P=-=-
Tlm tJitJm
hs dop~ - eg - hrs - hp o
Po qme qmgH qvegH
Ako je donja posuda otvorena (Pl = Pa), dopuštena geodetska usisna P=-=-=-=-'
tJ tJ tJ tJ
visina ovisi o zracnom tIaku Pa>koji se mijenja s nadmorskom visinomo Za
vodu su tIacne visine zraka ha (= pa!Qg) u ovisnosti O nadmorskoj visini: gdje su: 1Jiunutarnja korisnost, 1Jm mehanicka korisnost, 1J efektivna
nadmorska visina Hnmv/m: O 100 300 500 1000 2500 korisnost
ha/m: 10,3 10,2 9,9 9,7 9,2 7,7 1J=1Ji.1Jmo
Tlak zasicene pare Pl ovisi o vrsti kapljevine i njenoj temperaturi t. Korisnosti za razlicite vrste sisaljki i ventilatora za:
Pri vodi je tlacna visina zasicene pare hI (= ptlQ g) u ovisnosti o ~ ~ 1J
temperaturi t stapne sisaljke: 0,90 ..00,95 0,88 ... 0,95 0,80 ... 0,90
trC 5 10 20 50 80 100 turbopumpe: 0,55 0.00,90 0,95 0,60 ..o 0,85
htlm 0,09 0,12 0,24 1,26 4,83 10,33. ventilatore: - - 0,50... 0,900
Gubitak tIaka u usisnoj cijevi racunamo prema Darcyju (str. 169). Te korisnosti vrijede za najpovoljnije pogonske uvjete. Pri promjenlji-
vim uvjetima djelovanja (promjenljiv protok, promjenljiva dobavna visina
Posebni gubitci u sisaljci su ovisni:
ili brzina vrtnje) korisnosti se mijenjaju, i to osobito znatno kod turbo-
-pri stapnim sisaljkama od otvaranja usisnog ventila i utjecaja usisnog
pumpi (vo stro 181)0
vjetrenika,
- pri
turbopumpama od pojave kavitacijeo Stapne sisaljke
Dijagramom je predocena usisna visina vode na površini mora u ovi- Stapne sisaljke nemaju negdanje znacenje (male brzine), ali se rabe i
snosti o temperaturi vode. nadalje za male dobave ili veoma visoke tIakove.
Geodetska usisna visina ks pri temperaturi vode 15 °C - zbog navedenili Obujamni je protok teorijski:
utjecaja - ne može biti veca od 7 m, dok pri temperaturi od 70 °C voda mora - pri jednoradnim stapnim sisaljkama promjera cilindra d, stapaja s i
pritjecati sisaljki. Lako brzine vrtnje n
h l!0,33 hlapive kapljevine mora- 1t d2
ju uvijek pritjecati sisalj- qvo=4sn
ki. (Kod benzina, npro
time sprijecavamo nasta- - pri dvoradnim sisaljkama s

4
~
janje lako upaljivih para!)
Snagu, potrebnu za
pogon sisaljke, proracu-
navamo na temelju pri-
promjerima stapajice dbl i db2

qvo
1t 2
= "4 (2 d
2 2
- dbl - db2) s n.
Dobava sisaljke, tj. stvarni
<-$E:+-
2 rasta specificne energije obujanmi protok qv, iznosi zbog
e odnosno dobavne visi- obujamnih gubitaka (pri stapu,
O ne H. Za kapljevinu gu-

~:~~:i
20 40 ventilu itd.) samo
stoce Q pri masenom qv = A qvo ,
-2 protoku qmodnosno obu-
~-2,5 gdje je dobavni stupanj
a teorijska krivulja, b stvarna krivulja
jamnom protoku qv iz-
nosi: A = 0,93 o..0,980 ~~
179
178
 Dobava qy pri stapnim je sisaljkama nejednolika. Ona se mijenja vec Brzohodnost nq
prema položaju (kutu a) ojnice stapnog mehanizma.
n(q;
a qy1 ~ sl. a, jednoradnoj
Dobava
prema stapnoj odnosno
sl. bqydvoradnoj,
odgovara, sisaljci;
prema
nq = {J[ 'V1H
pokazujekoju bi brzinu vrtnje morala imati geometrijskislicna pumpa,
izvedena za dobavnuvisinu H (m), protok (dobavu)qy (m3;s)i brzinu
qy ojnicama pod kutom od 180°). vrtnje n, da bi pri dobavnoj visini HI = 1 m dobavljala qV1 1 m%. =
b ~" a' j,dn~lliinoj,mi
Nejednolicnost ~stapnih
2 cilindrn(e
sisaljki (Prividna nekoherentnost jedinice u toj jednadžbi otpada, ako s simboli-
1t 211: zi" ublažava se vjetrenicima (zrac- ma H i qy razumijemo bezdimenzijske omjere H/H 1 i qV/qV1')
" nim komorama) ili vecim brojem Sve geometrijski slicne turbopumpe koje imaju slicne protocne uvjete
',/ cilindara (npr. kod triju cilindara (geometrijski slicne trokute brzina) imaju i jednaku brzohodnost. Ona je
./ \ .. su ojnice medusobno razmaknute za razlicite turbopumpe,
1t 21i; ii za 120°, sl. e). radijalne: nq = 0,23...1,7 S-I = 14...100 min-1
Vjetrenici na usisnoj strani povecavaju usisnu visinu, a na tlacnoj aksijalne (propelerne); nq = 1,7...10 S-I = 100...600 min-I.
strani su zaštita protiv hidraulicnog udara.
Manjoj brzohodnosti nq odgovara manja brzina vrtnje, manji protok i
Brzina vrtnje stapnih pumpi iznosi veca dobavna visina.
H 0,75 ...4,7 S-I (= 45 ... 280 min-I). Za visokotlacne sisaljke kojima je brzohodnost nq < 0,23 S-I (odn.
Pri konstantnoj brzini vrtnje (i nepro- < 14 min-I), biramo sisaljke s više stupnjeva.
mijenjenom stapaju) dobava je konstantna. Karakteristike turbopumpi (i ventiiatora)
Usisna visina hs racuna se pri stapnim Pri konstantnoj brzini vrtnje n dobavna visina H, korisnost I} i za
pumpama do tlacnog ventila: pogon sisaljke potrebna snaga P ovise o dobavi qy (koju možemo mijenjati
- pri pumpama s usisnim vjetrenikom prigušivanjem).
P1-Pt U dijagramu radijalne sisaljke H = (qv) odgovaraju tocke:
hsdopS - tU -hrs -hv a - radu pri potpuno zatvorenom izlaznom otvoru (qy = O); sva se snaga
qy ~ const qy pretvara u toplinu (porast temperature kapljevine!);
gdje su: hrs gubitak visine u usisnoj cijevi; b - radu pri optimalnim uvjetima (I}maJ;
M radna tocka
hy gubitak visine pri otvaranju usisnog c - stvarnom radu pri prikljucku pumpe na cjevovod (H = He);
ventila (~2 mj;
d - radu na prazno (H = O; samo teorijski!).
- pri pumpama bez usisnog vjetrenika
Pl - Pt 2 A Pri promjeni brzine vrtnje od nI na nz ~
hsdopS-- «g hy+an riSA S mijenjaju se za jednu te istu sisaljku pro-Yj
( ) tok qy, dobavna visina H i snaga P po
gdje su: a = 4,82 s2/m konstanta izmjera, n brzina vrtnje (S-I), r radijus zakonu afmiteta
ojnice, is duljina usisne cijevi, A korisni presjek cilindra pumpe, As presjek 2 3
usisne cijevi.
Turbopumpe QYl=nl Hl=(nll Pl~(nll.
QY2 n2 H2 \n2) P2 \n2)
Turbopumpe su skupni naziv za radijalne i aksijalne (rotacijske) pum-
pe koje djeluju po Eulerovim zakonima za turbostrojeve. Usisna visina hs je vertikalna udalje-
U praksi se cesto sve turbopumpe (radijalne i aksijalne) nepravilno nost osi pumpe (pri ulaznoj površini roto-
nazivaju »centrifugalnim« pumpama, iako su zapravo samo radijalne raj od površine kapljevine u usisnoj a
pumpe centrifugalne. posudi (crpilištu).

180 181
 Dopuštena usisna visina je VODNE TURBINE
Vodna snaga Po dana je raspoloživimmasenim protokom vode qm ili
P1-P, obujamnim protokom vode qv i korisnim padom H
hs dopOS- - hrs - (JH
Rg
Po = qmg H = qvRgH
gdje je kavitacijski koeficijent za pumpe (po Stepanovu) ovisan o brzohod-
nosti nq (S-I) gdje je R gustoca vode.
Protok je ovisan o karakteristici rijeke kojoj pripada odredeno oborin-
(J '" 0,287 nq 4/3 sko podrucje. Visokogorske rijeke (a - npr. Drava) imaju najveci protok u
kasno proljece i rano ljeto, kad se u visokim planinama tope ledenjaci.
(Prividna nesuvislost u toj jednadžbi ne postoji, ako pod nq razumijevamo Primorske rijeke (b - npr. Neretva) imaju najveci protok u doba zimskih
bezdimenzijski omjer nJnb pri cemu je nI = 1 s-I.) kiša. Srednjogorske rijeke (c - npr. Sava) imaju po dva maksimuma u -
Turbopumpe redovito ne mogu same usisati tekucinu, vec se mora proljece i jesen.
usisna cijev napuniti tekucinom. Da bi usisna cijev i u razdoblju pogon-
skog prekida ostala napunjena tekucinom, ugraduje se na njezinu dnu a
odbojni (»nožni«) ventil ili zaklopka. - Ima, medutim, i tzv. samousisnili qv
sisaljki u kojih je prigraden poseban uredaj za usisavanje tekucine i kad je qV,max
usisna cijev napunjena zrakom.

Ventilatori I
I
I
Ventilatori služe za transport plinova i para pa su zapravo sisaljke za I
plinove i pare u podrucju njihove nestlacivosti. -1
'VI 369 12
Jer su turbostrojevi, pokoravaju se istim zakonima kojima i turbopum- mjeseci trajanje mjeseci
pe, samo što prirast specificne energije e, odnosno dobavna visina H
obicno izražavamo prirastom (»skokom«) tlaka (»naporom«)~p Protok je ovisan i o vlažnosti godine (sušne i vlažne godine). Pri
ocjenjivanju protoka uzimamo u obzir njegov prosjek kroz niz godina
~p=eR=Hl(g
(npr. 35 godina).
gdje je I(gustoca dobavnog fluida. Radi prosudivanja rentabilnosti postrojenja i izbora turbine ustanov-
ljujemo osim najveceg i najmanjeg protoka (qvmaxi qv~ još i protoke koji
Karakteristika cjevovoda ~Pe (= He R g) nacelno je jednaka onoj za
pumpe s razlikom što, zbog male gustoce plinova, ne uzimamo u obzir godišnje traju (ukupno) 3 mjeseca (qV,3), 6 mje'seci (q;,6J ili 9 mjeseci (qv,g).
geodetsku visinu h Nejednolikost protoka izravnavamo akumulacijom vode u vrijeme ve-
ceg protoka odnosno manjeg potroška. Akumulacija može biti dnevna ili
2 tjedna (brane) ili godišnja (dolinske brane). U posebnim slucajevima
V.
~Pe = P2 - Pl + ~Pr + R i . viškom energije u vrijeme malog opterecenja crpimo vodu u visoko smje-
štene akumulacijske bazene, da je odatle u vrijeme vršnog opterecenja
Ventilatore dijelimo takoder prema brzohodnosti na iskorištavamo.

radijalne: nq = 0,1 ... 1,67 S-I = 6... 100 min-1 Korisni pad H ovisi o geodetskom padu h (tj. o razlici vodenih razina
aksijalne (propelerne): nq = 1,17...10 S-I= 70...600 min-1 na najvišem mjestu i na izlazu iz turbinskog postrojenja) te o gubitcima hr
U dovodu (cjevovod, armature itd.)
Karakteristike ventilatora u nacelu su slicne karakteristikama turbo-
pumi (v. str. 181). H '" h - hr .

182 183
 Tocno odredivanje raspoloživog pada H je, za razne vrste turLnskih
Brzohodnost turbina nq
postrojenja, definirano u medunarodnim propisima za primopredaju vod-
nih turbina.
Geodetski pad h mijenja se' s promjenom protoka. Povecani protok
n(q;
uzrokuje porast vodenih razina, a osobito razine na izlazu, zbog cega se nq= -[f[ 'tm
smanjuje geodetski pad. Pri razmjerno malom padu njegovo je smanjenje
vrlo osjetljivo i može unatoc povecanom protoku prouzrociti smanjenje prikazuje kakvu bi brzinu vrtnje morala imati geometrijski slicna turbi-
vodne snage Po. na, gradena za korisni pad H (m), protok qv (m3/si i brzinu vrtnje n, pri
korisnom padu H 1 = 1 m i protoku vode qVl = 1 m Is.
Snaga turbine (Koherentnost jedinica nije narušena ni ovdje ako pod znakovima H i
Teorijska snaga Po turbine jednaka je raspoloživoj vodnoj snazi qv razumijevamo bezdimenzijske omjere H JH i qVlqV1')
Po = qm e = qmg H = qv I<g H Ima li turbina više (i) sapnica (Peltonova turbina) ili više rotora na
1]
gdje je q"" odnosno qv znaci maseni odnosno istoj osO\,ini (Peltonova i Francisova turbina), bit ce brzohodnost
obujamni protok kroz turbinu.
Unutarnja snaga Pj smanjena je za unutarnje nqi = nq {[o
gubitke koje uzimamo u obzir unutarnjom kori-
snošcu 1]j
Geometrijski slicne vodne turbine imaju, uz slicne protocne uvjete
Pj=1]jPo.
(slicne »trokute brzina«), istu brzohodnost nq'
Unutarnja korisnost turbina (umnožak hi-
draulicne korisnosti 1]hi obujamne korisnosti 1]v; Podrucja uporabe pojedinih vrsta vodnih turbina
!!:-1 n 1]i = 1]h1]v)jako ovisi o njenoj brzini vrtnje pa je "q "q
Vrste turbina !!..
dobra samo pri odredenim brzinama vrtnje (n'), m -=1
s min-!
za koje su izvedene turbinske lopatice.
Efektivna snaga P smanjena je još za mehanicke gubitke (ukljucivši Peltonove - s jednom sapnicom 2000 ". 100 0,02 ". 0,16 1,2 ." 9,5
gubitke za pogon pomocnih uredaja, regulatora itd.), što uzimamo u obzir - s više sapmca 0,08 ". 0,37 5 ." 22
mehanickom korisnošcu 1]m odnosno efektivnom korisnošcu rj = 1]i1]m Francisove - sporohodne 500 ." 105 0,33 ". 0,75 20 ". 45
P = 1]mPi = 1] Po P = 1] qm e = 1] qmg H = 1]qv I<g H - srednje brzohodnosti 105 ". 55 0,75 ". 1,17 45 ." 70
Efektivna korisnost turbina iznosi za: - brzohodne 55 ". 35 1,17 ". 1,67 70 ". 100
manje turbine: 1] = 0,75 ... 0,85
propelerne
vece turbine: 1]= 0,85 ...0,95 Kaplanove
35 ". 5 1,67 ". 5,80 100." 350

Efektivna korisnost ovisi o promje-

1] ni opterecenja P, i to razlicito za razli- Izbor turbine ogranicen je kavitacijom. Brzohodnost nq odreduje se (na
1r---------------- cite turbine s raznovrsnim sustavom temelju dijagrama ispitivanja) u ovisnosti o minimalno dopuštenom fak-
=
regulacije. Ovisnost 1] f (P) pri kon- tom kavitacije Urnin(Thominog broja)
stantnoj brzini vrtnje n predocena je
0,6 dijagramom u kojem krivulje znace: nq = f (Umid Umin ~ (PakU - hd)!H
P Peltonove turbine
0,4 gdje su: Pa zracni tlak, hd visina difuzora.
F' sporohodne Francisove turbine
0,2 Brzina vrtnje vodnih turbina prilagoduje se traženoj brzini vrtnje
F" brzohodne Francisove turbine
gonjenih strojeva. Redovito su to elektricni generatori koji imaju
o pr propelerne turbine odredenu brzinu vrtnje (vidi str. 266). Turbinu odabiremo tako da ima pri
20 40 60 80 % 100P K Kaplanove turbine. traženoj brzini vrtnje najbolju korisnost 1].

184
185
 ,
Najveca brzina vrtnje nmmo koju turbina može postici u slucaju potpu- TOPLINA
nog rasterecenja i potpuno otvorenih privodnih lopatica (»pobjegnuce«)
mnogo je veca od normalne brzine vrtnje n i ona je:
Specificni toplinski kapacitet
pri Peltonovim turbinama nmax = (1,8 .u 1,9)n Diferencijal topline dQ mijenja tijelu mase m temperaturu za diferencijal
pri Francisovim turbinama nmax = (1,8u. 2,1)n dT paje
pri Kaplanovim turbinama nmax = (2,3 ... 3,0)n dQ = cm dT
Pri normalnom se radu brzina vrtnje turbine po pravilu ne smije cje specificni toplinski kapacitet tijelaJ/kg K U idealnibje plinova u najjedno-
povecati više od 10 %. Regulator koji pravilno djeluje mora sprijeciti da se stavnijem slucaju - konstantna, inace opcenito ovisi o temperaturi i o tlaku.
pri normalnom radu brzina vrtnje turbine poveca iznad dopuštene vrijed-
Smatramo li c konstantnim, pišemo
nosti. Medutim, svi rotirajuci dijelovi turbine i prikljucenih strojeva mo-
raju, radi sigurnosti u slucaju pogrješke na regulatoru, izdržati i najvecu Q=cm(T2-Ti).
brzinu vrtnje nmax . Vrijednosti specificnog toplinskog kapaciteta pojedinih tvari razabiru
se iz tablica na str. 193 i 245 .u 250.
Pri promjenljivom toplinskom specificnom kapacitetu racunamo kat-
kada sa »srednjim toplinskim specificnim kapacitetom« izmedu tempera-
turaTiiT2
T2
Cmed =f CdT/(T2 - Ti)
T,
Sa srednjim toplinskim specificnim kapacitetom racunamo kao da je
konstantan.

Entalpija je odredena izrazom H = U + PV.

U tom je izrazu U unutarnja energija, a p V vanjska energija (energija
prostora, p tlak, Vobujam).
»Specificna entalpija h« je definirana kvocijentom entalpije H i mase m
(h = H/m), racunana po želji odabranim ishodištem (npr. O oC), gdje je
h = O, a iskazuje se jedinicom J!kg. Vrijednosti specificne entalpije za pare
predocene su u tablicama na str. 199 u. 229, a za vlažni zrak na str. 232.
Toplinska raztezljivost (dilatacija)
Toplinsko rastezanje zbog povišenja temperature za dT
dl = allodT
gdje su: al koeficijent toplinskog rastezanja lIK, 10prvobitnaduljina.
Smatramo li da je koeficijent al konstantan, vrijedi
1= 10[1 + al (T - To)].
. Koeficijent toplinskog rastezanja al pri višim temperaturama raste.
Njegove su vrijednosti za krute tvari predocene na str. 188 i 189.
Toplinska širivost zbog povecanja temperature za dT je
dV= avVodT
gdje su: av koeficijent toplinskog širenja, Vo prvobitni obujam.

186
187
 Smatramo li koeficijent av konstantnim, bit ce Koeficijent toplinskog rastezanja a, (vrijednostiiskazanejedinicomlIK)(konac)
V = Vo [1 + av(T - To)]. Temperaturnapodrucja
I koeficijent toplinskog širenja av pri višim temperaturama raste. O u. 100 'C O ... 500 'C O u. 1000 'C
Njegove su vrijednosti za kapljevine i plinove predocene na str. 189.
Tvar I al
Koeficijent toplinskog rastezanja a, (vrijednostiiskazanejedinicomlIK) liK liK lIK
Temperaturnapodrucja Ne/lOvine:
Tvar I O .u 100 'C O u. 500 'C O .u 1 000 'C beton
celuloid
0,000 012
0,000 101
a,
liK dijamant 0,0000013
liK lIK
grafit 0,000002
Kovine: granit 0,000 006
aluminij 0,000 023 8 0,000 027 4 korund 0,000 006 4 0,000 007 2 0,000 008 2
bakar 0,000016 5 0,000018 1 magoezija (MgO) 0,0000123 0,0000126 0,000 013 9
cink 0,0000165 opeka 0,000008
iridij 0,000 006 5 poliamidi 0,000 110
kadmij 0,000 036 O polivinilklorid 0,000080
kobalt 0,000 013 O porculan 0,000 003 O 0,000 003 6 0,000 004 3
kositar 0,000026 7 stakla (jensko) 0,0000035 .u 0,000004 O .u
krom 0,000 008 4 u, 0,000 008 1 u. 0,0000093
magnezij 0,000026 O 0,0000298 (kremeno) 0,000 000 5 0,000 000 6 0,000 000 5
mangan 0,000 022 8 sumpor 0,000090
molibden 0,000 005 2
nikal 0,000013 O 0,000015 2 0,000016 8
olovo 0,0000292 - - Koeficijent toplinskog širenja ay (vrijednosti iskazane jedinicom lIK)
platina 0,000 009 O 0,0000095 0,000010 2
srebro 0,000 019 7 0,000 020 9 - Kapljevina
ay
Kapljevina
ay
volfram 0,0000045 0,000 004 5 0,000 004 6 liK lIK
zlato 0,000 014 2 0,0000152
željezo (cisto) 0,000 012 3 voda O'C - 0,000 060 benzin 0,001200
10'C 0,000 200 benzen (benzol) 0,000 106
Stitine: 20'C 0,000 380 etanol (alkohol) 0,001150
bronca (kositrena) 0,000 018 O 60'C 0,000540 ulje za mazanje 0,000 740
crveni lijev 0,000019 O 1O0'C 0,000 780 pentan 0,000 160
celik - neleg. 0,1 % C 0,000012 O 0,000014 1 200 'C 0,000 550 propantriol (glicerin) 0,000 520
0,6%C 0,000011 7 0,000013 8 terpentinsko ulje 0,000 097
-legir. CrNi 0,000011 5 transformatorsko ulje 0,000 690
18 Cr 8 Ni 0,000 016 O živa 0,000 180
13%Cr 0,000 010 5
- invar (36 % Ni) 0,0000015 0,000 003 4
duralumin 0,000 023 5 0,000 027 3 ay ay
konstantan Plin Plin
0,0000152 0,0000168 liK lIK
manganin 0,000017 5 0,000 019 4
mjed (mesing) 0,0000184 amonijak 0,003802 ugljicni dioksik
novo srebro 0,000018 O argon 0,003 726
0,003676 ugljicni monoksid 0,003 670
platina-iridij (10 % Ir) 0,000 009 O 0,0000095 0,000010 2 dušik 0,003 674 vodik
silumin 0,000022 O - helij 0,003 660 sumporni dioksid
0,003 662
0,003 850
sivi lijev 0,0000104 0,000 012 9 kisik 0,003674 idealni plin
tvrde kovine 0,0000055 neon 0,003661 0,003661

188 189
 OSNOVNI ZAKONI TERMODINAMIKE Promjene stanja tvari
Pri promjeni stanja odredujemo uglavnom: obujam V, tlak p, tempera-
Prvi glavni zakon termodinamike turu T, mehanicki rad W, odn. tehnicki rad Wtehi toplinu Q.

~~
»Toplinaje ekvivalentna mehanickom radu.« (Mayer, 1842.; Joule, 1843.) UpVdijagramu predoceni su: me-
Dovodenje ili odvodenje topline Q uzrokuje promjenu unutarnje ener- hanicki rad W površinom ispod kri- P T
gije U i mehanickog rada W (dobivenog ili utrošenog), odnosno promjenu vulje promjene stanja, a tehnicki rad
entalpije H i tehnickog rada Wteh (dobivenog ili utrošenog): WtehPovršinom lijevo od te krivulje Wte
6Q = dU + oW + 6Q = dovedena toplina J
W = p dV J
Wteh = - V dp.
=
6<1> dH + oWteh =
- 6<1> odvedenitoplinskitok U TS dijagramu predocena je to- V S
Pri mehanickoj ravnoteži možemo rad izraziti tlakom piobujmom V: plina Q površinom ispod krivulje povrative promjene stanja Q = JTdS.
Najkarakteristicnije promjene stanja:
6W = pdV +6W, +6Wteh = dobiveni rad

tL
6Wteh = -Vdp - 6W, -6Wteh = utrošeni rad
- -
Drugi
Entalpijski teorem: H2 Hi = <1> WteJr
glavni zakon termodinamike
»Toplina ne prelazi nikada sama od sebe s hladnijega na toplije tijelo.«
(Clausius, 1850.; Thomson, 1851.).
V
izohora V =const
'~'~
izobara p
V
= const izoterma T
S
=const
tJ_-
izentropa S
S
=const
Po tome razlikujemo: Adijabata znaci promjenu stanja pri kojoj se sustavu toplinu niti dovodi
a) povratne procese, tj. one koji su moguci u jednom ili drugom smislu, niti odvodi. Ako je pri tom još ispunjen i ravnotežni (povrativi) tijek
a da pri povratku ne ostane u prirodi nikakav trag (npr. isparivanje i promjene stanja sustava, tada su adijabata i izentropa identicne. lli krace,
kondenzacija, kompresija i ekspanzija itd.), i izentropa je ravnotežna adijabata.
b) nepovratne procese, koji su moguci samo u jednom smislu (npr.
Kružni procesi

~, lL
prijelaz topline, trenje, prigušivanje, miješanje itd).
Entropija je za sve povrative procese odredena izrazom dS = 6Q/T. U U idealnom (bez gubitaka i sl.) desnokretnom kružnom procesu (tj. u
snllslu kazaljke na satu, v. sliku!), koji odgovara procesu pogonskih strojeva,
tom je izrazu 6Q promjena topline pri termodinamickoj temperaturi T.
površina omooena zatvorenim krivuljama povrativih promjena stanja predsta-
»Specificna entropija S« je definirana kvocijentom entropije S i mase
vlja: u pV dijagramu dobiveni rad Wk>u
m (s = S/mj, racunana po želji odabranim ishodištem (npr. = aC), gdje je TS dijagramu razliku toplina Qk: P T
s = O, a iskazuje se jedinicopm J/(kg K). Njene vrijednosti za pare dane su
na str. 199 ... 221.
I Wk = Qk = Q - Qo, . Q
Entropija se izoliranog sustava pri svim nepovratnim procesima pove- gdje je Q dovedena, a Qo odvedena to-
cava (dS > O). plina (Q > Qo).
Eksergija * E je maksimalni tehnicki rad što ga s obzirom na stanje Termicki je stupanj djelovanja kruž- V S
nog procesa
okolice (pri temperaturi To i tlakupo) možemo dobiti iz struje tvari kojoj
je entalpijaH i entropija S: E = H -Ho - To(S-So). 1]k = WkiQ = 1- QoIQ.
Hoje entalpija, a So entropija tvari pri stanju okolice (To, Po). U lijevokretnom kružnom procesu (protivnom smislu u slici), koji
Anergija *To (S - So) je dio energije iz kojeg ne možemo dobiti tehnicki rad. odgovara procesu toplinskih pumpi, negativni su i rad - Wk (utrošeni) i
»Specificna eksergija e« je defmirana kvocijentom eksergije E i mase m razlika toplina - Qk (dobivena) (Q < Qo).
(e = E/m) ili jednadžbom e =-h - ho - To (s- so), gdje su: h specificna . Carnotov kružni proces tece izmedu dviju
entalpija i s specificna entropija tvari u promatranom stanju, ho i So su lzentropa i dviju izoterma. Za nj vrijedi
specificna entalpija i entropija tvari pri tlaku i temperaturi okolice, »spe- Qk = (T - ToH.S
cificna anergija« b = To(s- so). a termicki je stupanj djelovanja

Taj je naziv nveo prof. Z. Rant, Ljubljana (SV 1955/1 i SV 1962/1-2).

1] = 1- ToIT (Thomsonovajednadžba).
~
190 191
 fI
IDEALNI PLINOVI Toplinska svojst va nekih plinova
Pod »idealnim plinovima« razumijevamo visokopregrijane pare koje se Vrelište i kriticno s tanje nekih plinova
pokoravaju Boyleovu i Mariotteovu zakonu (pV = const pri T = const) te Vrelište Velicine kriticnog stanja
Gay-Lussacovu zakonu (VIT = const pri p = const). U prirodi nema tlak
temperatura gustoca
idealnih plinova, no mnogi im se realni plinovi svojim svojstvima približu- Plin Kemijski
ju i navedeni zakoni za njih vrijede s dovoljnom tocnošcu. znak I (pri 1,01325bar)
t, tk k
Tehnicki osobito važni realni plinovi jesu: °C °C bar kg/ma
jednoatomni: He, Ar He -268,9 -267,9 2,28 69
helij
dvoatomni: H2' N2, °2, CO, zrak argon Ar -185,9 -122,4 48,7 531
višeatomni: CH4, C2H2, C2H4, C2H6. vodik H2 -252,8 -239,3 13,0 31
dušik N2 -195,8 -147,1 33,9 311
Pri malom tlaku i pogotovu još pri visokoj temperaturi možemo zakone 50,4 430
kisik O2 -183,0 -118,8
idealnih plinova primijeniti i na H20, CO2, 8O2' NH3 itd. zrak - -194,0 -140,7 37,7 310
Jednadžba stanja plina povezuje tlakp, gustocu Q, odnosno specificni ugljicni monoksid CO -191,5 -140,2 34,9 301
obujam v ili obujam V te masu m i temperaturu T: ugljicni dioksid CO, -78,5 +31,0 73,6 460
524
plQ = R T pv =R T pV = mR T sumporni dioksid SO,
NHa
-10,0
-33,4
+ 157,3
+132,4
78,9
113,0 235
amonijak
R je plinska konstanta ovisna samo o sastavu plina a predocuje se jedini- etin (acetilen) C2H2 -83,6 +35,7 63,5 231
com J/(kg K). Vrijednost za R - v. str. 192. CH, -161,7 -83,0 46,3 162
metan
Opca plinska konstanta (umnožak molarne mase M i plinske konstan- monoklormetan CHaCI -24,0 + 143,1 66,8 370
te R) jednaka je za sve plinove: difluordiklormetan CF2CJ, -30,0 + 111,5 40,1 555
-103,5 +9,3 51,4 216
Rm = MR = 8314,510 J/(kmol K). eten (etilen) C2H,
210
etan C2H6 -88,6 +35,0 49,6
Avogadrov zakon. 1 kmol bilo kojeg (idealnog) plina zauzima pri jedna-
kom stanju uvijek isti obujam Vm, koji je pri O ac i tlaku 1,01325 bar Plinska konstanta, specificni toplinski kapacitet i gustoca
Vm = RmTlp = 22,4136 m3/kmol.
Molarna Plinska Specificna
1)
I Gustoca 2)
Za sve plinove (molarne mase M i gustoce Q) vrijedi Vm = MIQ, a za masa konstanta topI. kap.
plinove medu sobom M 11M2 = Q1/Q2' Plin Broj atoma x=- cp
u molekuli M R cv O
Specificni toplinski kapacitet plinova kg/kmol J/(kgK) J/(kgK) kg/ma
izobarski: pri konstantnom tlaku cp = dk/dT He 1 4,003 2078 5237 1,66 0,1785
izovolumetricki: pri konstantnom obujmu Cv duldT = Ar 1 39,94 208,2 523 1,66 1,7834
gdje su: dh diferencijalna promjena specificne entalpije, du diferencijalna H2 2 2,016 4122 14245 1,41 0,0899
N2 2 28,02 296,7 1038 1,40 1,250 5
promjena specificne unutarnje energije (u = U!m), dT diferencijama 913
promjena temperature. O2 2 32,00 259,8 1,40 1,429 O
zrak - 28,96 287,0 1005 1,40 1,292 8
Omjer specificnih toplinskih kapaciteta: x = cp/cv CO 2 28,01 296,9 1042 1,40 1,250 O
Razlika specificnih toplinskih kapaciteta: cp - Cv R = CO, 3 44,01 188,8 820 1,30 1,976 8
cp = xRI(x - 1) Cv = RI(x 1) - S02
NH3
3
4
64,06
17,03
129,8
488,2
607
2055
1,27
1,31
2,926 5
0,771 3
Entalpija plinova C2H2 4 26,04 319,6 1511 1,26 1,170 9
CH, 5 16,04 518,7 2156 1,32 0,716 8
specificna entalpija: h = Jcp dT + C CH3Cl 5 50,49 164,7 737 1,29 2,308 4
CF2CJ, 5 120,9 68,8 561 1,14 5,083 O
molarna entalpija: Hm = MJ cp dT + C C2H, 6 28,05 296,7 1612 1,25 1,260 4
Podatci o molarnoj entalpiji Hm najpoznatijih plinova predoceni su na str. C2H6 8 30,07 276,7 1729 1,20 1,356 O
194. Iz molarne se entalpije vrlo lako može izracunati specificna entalpija
h = Hrr/M . 1) PdO°C., 2)PdO °Ci 1,01325 bar.

192 193
-
Molarna entalpija Hmnekih plinova pri stalnom povrative promjene stanja plinova
tlaku p = O bar i temperaturi t °C (bez obzira na disocijaciju) -
Oznake velicina na str. 187 ... 192.
Zrak a) Izohora V = const pIT = const (= m R/VJ P11p2 = T11T2
Temperatura H2 N2 O2
Hm
Mehanicki rad: W = O
°C kJ/kmol kJ/kmol kJ/kmol kJ/kmol Tehnicki rad: W!eh= V (Pl - P2)
R V
O O O O O Toplina: Q = mcv(T2-T1) = m-(T2-T1) =- x-l (P2-P1)
100 2897 2918 2951 2913 x-l
200 5819 5860 5982 5865
300 b) Izobara P = const VIT = const (= mRlp) (Gay-Lussacov zakon)
8765 8845 9113 8858
400 11 690 11 880 12 360 11 920 V1/V2 = Q:;}Q1 = T11T2
500 14 630 14 970 15 680 15 040 =
Mehanicki rad: W P(V2 VI) = m R(T2 - - TI)
600 17610 18 110 19 070 18 260 Tehnicki rad: W!eh = O
700 20 620 21 320 22 520 21 480
800 23 630 24 610 26 030 24 830 Toplina:
900 26 690 27 960 29 570 28 210 xR xv x
1000 29 790 31 360 33 150 31620 Q =m Cp(T2-T1) =m -x-l (T2- TI) = x-l'-(V2- VI) =-W
x-l
1100 32 970 34 790 36 750 35 080
1200 36 140 38 260 40 390 38570 c) Izoterma T = const
1300 39 380 41 760 44 040 42 070 p V = const (= m RT) (Boyleov i Mariotteov zakon)
1400 42 660 45 290 47720 45 630
1500 45 960 48 810 51 450 49 190
Pl VI = P2V2
1750 54 380 57 770 60 860 58 190
Mehanicki rad: W=P1V11n V2=P1V1lnP1 =mRTln v:2=mRTlnP1
2000 63 040 66810 70 410 67 330 VI P2 v:1 P2
2500 80 960 85 190 89 890 85 330
3000 99 500 103 730 109 900 104 600 Tehnicki rad: Wteh = W
Temperatura CO CO2 S02 H.o Toplina: Q = W= T (82-81) = m T (S2-Sl)
t d) Izentropa 8 = const
Hm Hm Hm "-1
°C kJ /kmol kJ /kmol kJ /kmol kJ/kmol
O O O O O pV" = const
100
200
2918 3839 4077 3361 TV"-1 = const T (;r;- = const
5860 8079 8498 6798 "-1
300 8866 12 630 13 210 10 320 ---;;-
400 11 920 17410 18 150
500 15 050 22 500 23 250
13 960
17730
Mehanicki rad: W =Pl VI 1 jP2 = Pl VI 1- V2i"-1
600 18 260 27 700 28510 21 600 x- 1[ lP1J ] X- 1 [ ( VI) ]
700 21520 33 060 33 840 25610
pl VI T2\ 1
=-
800
900
1000
24 870
28 250
31690
38 490
44 080
49 690
39 250
44 750
50 270
29 770
34 060
38 340
x-1
mR
(l-- T 1=- 1
1)]l-
(P1V1-P2V2)

1100
1200
35 170
38 690
55 460 55 840 42 900 = -(T1-
]l-1
T2) =mcv(T1- T2).
.
61 240 61450 47470
1300 42 240 67 060 67 100 52 130 Tehnicki rad pri izentropskoj promjeni stanja (= teorijski rad toplin-
1400
1500
45 750
49 310
72 920
78 860
72 710 56 970
61 790
=
skih strojeva) W = ]l W m cp (TI T2) -
HI -H2 = =m (hI -h2).
1750 58 310 93 720
78 360
94 810 74340 Toplina: Q =O
.-1
2000
2500
3000
67 440
85 940
104 500
100 400
139 100
169 700
106 900
139 000
164 500
87 150
113 800
141 000 Konacna temperatura: T2=T1--=T1 (-Ih1-h2 P21 .
cp \P1)
194 195
e) Politropaje opcenita promjena stanja pri kojoj je promjena tempera- Smjese idealnih plinova
ture upravno razmjerna dovedenoj ili odvedenoj toplini oQ = m c dT (Indeksima 1, 2... n oznacujemo velicine koje pripadaju pojedinim
n-x sastavinama u smjesi.)
pV" = const n= c - cp
c =Cy n - 1 . masa smjese m = ml + m2 + ...
C- Cy
,,-1
" -1 obujam smjese V = V1 + V2 + ...
-;;- tlak smjese P = Pl + P2 + ...
Mehanicki rad: W = Pl V1 11 - (P2 = Pl V1 1 - (V1
] Pl>P2 ... su parcijalni tlakovi pojedinih plinova u smjesi (Daltonov zakon)
n - 1l lP1) ] n- 1[ lV2)
Pl V1 T2"\ 1
Pl =
pV1!V P2 = pVzfV.
=- (1--I=-(P1V1-P2V2) Za smjesu plinova vrijedi istajednadžba stanja kao i za homogene plinove
n-1~ T1) n-1 P V = mR T.
mR
=-(T1-T2)
n-1 . Plinska konstanta smjese R i prividna molarna masa smjese M
n
x-n m. n V.
Tehnickirad: Wteh=nW Toplina: Q=-W. M = ~ -" M.
x-1 R = I, m' Ri ~V ,.
;~1 ;=1
" -1
" n V.
~ Pl V1-P2 V2 (P2 Gustocasmjese:
Q= I, -#Qi'
Konacna temperatura: T2 = T1 = mR = T1lp1 ) ;=1
Promjena stanja po politropi, kao opcenita, obuhvaca sve prije navede-
ne povrative promjene stanja koje su samo njezini posebni slucajevi. Specificni toplinski kapaciteti i specificna entalpija smjese:
"
P T " mi n m; mi
cp = ~
~ -m Cpi' Cy-- ~~ -CYi
m h=I, --;;;hi'
i=l i=l i~l

Zrak
Sastav potpuno stihog zraka
Sastavina N2 O2 Ar CO2 ,..§. He + Ne + Kr + Xe
obujamni % 78,03 20,99 0,93 0,03 0,01 0,01
maseni % 75,47 23,20 1,28 0,046 0,001 0,003
V s
Usporedba politropa: politropa n c Miješanje plinova (nepovratni proces)
izohora V = const i:oo Cy a) Miješanje pri V = const

izobara p = const O cp parcijalni tlak p' = (P1VJT1). T!V temperatura smjese

izoterma T = const 1 i:oo " "
izentropa S = const x = cJCy O i tlak smjese P = p' + pU + ... T= I, m; Cy;Ti/ I, mi CYi
;=1 ;=1
Prigušivanje je nepovrativa promjena, kod koje pri adijabatskom
slucaju i uz zanemarenje promjene kineticke energije struje, vrijedi da je
b) Miješanje pri p = const
'I
entalpija dovoljno daleko prije mjesta prigušenjajednaka entalpiji dovolj- parcijalni obujam V' =(P1VJT1). Tip temperatura smjese
no daleko nakon mjesta prigušenja, tj. vrijedi h1 = h2. " "
q",RT
U adijabatskom prigušenju idealnih plinova je T1 = T2. T = I, q",i cp;Ti / I, q",i cp;
protocni obujam smjese qv = ;;-- i=l ;=1
196 197
 PARE Zrak kao pregrijana para (koji pri tocnijem racunanju odstupa od
zakona idealnih plinova).
Zasicena para je smjesa dviju faza: kapljevite i plinovite. Para ima u
zasicenom stanju za svaku temperaturu tocno odredenu vrijednost tlaka. Toplinska svojstva zraka pri tlaku p i temperaturi t
Omjer mase plinovite faze (suhe pare) i mase cjelokupne smjese (suhe pare Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna
i kapljevine) nazivamo »sadržaj pare x«. S obzirom nax zasicenaje para: tura obujam entalpija 1) entropija obujam entalpija 1) entropija
x =O - vrela kapljevina (bez pare)
t v h s v h s
O< x < 1 - mokra para, kojau jedinicimase sadržix dijelovasuhe °C ma/kg kJ/(kg K) kJ/(kg K) m'/kg kJ/(kg K) kJ /(kg K)
pare i (l-x) dijelova vrele kapljevine
x =1 - suhozasicena para (samo para, bez vrele kapljevine). P = 1 bar p = 5 bar
Razlicite velicine stanja pare, napose gustocu Q, specificni obujam u, -100 0,495 1 172,8 6,359 0,097 66 170,0 5,843
specificnu entalpiju h i specificnu entropiju s oznacujemo: -50 0,639 3 223,1 6,656 0,1273 221,3 6,106
O 0,783 8 273,3 6,859 0,156 6 272,1 6,311
pri stanju x = O oznakom' pri stanju x = 1 oznakom ". 50 323,6 7,026 0,1854 322,8
0,926 5 6,479
Temperatura, odgovarajuci tlak i ostale velicine pri stanju x = O i x = 1 100 1,071 374,1 7,172 0,2144 373,5 6,584
za najvažnije pare predocene su u tablicama na str. 202...204 i 218...221. 200 1,356 476,1 7,415 0,271,6 475,7 6,868
Za mokru paru (O < x < 1) vrijedi: 400 1,930 686,1 7,775 0,386 7 686,1 7,229
specificni obujam ux = u' + x (u" - u') P =10 bar p = 20 bar
specificna entalpija hx=h'+x(h"-h') -100 0,047 98 166,7 5,632 0,023 14 159,7 5,403
specificna entropija Sx = s' + x (s" -s'). -50 0,06329 219,3 5,899 0,03129 215,3 5,587
O 0,078 17 270,9 6,121 0,038 97 268,0 5,900
Clapeyronova jednadžba prikazuje toplinu isparivanja r kao funkciju 50 0,092 71 321,9 6,277 0,04639 319,9 6,072
temperature zasicenja Ts, povecanja obujma pri isparivanju u" - u' i 100 0,107 3 372,8 6,424 0,05380 371,5 6,221
diferencijalnog kvocijenta dp/dT: 200 0,136 1 475,2 6,668 0,068 33 474,4 6,467
400 0,1938 686,1 7,030 0,09731 686,1 6,830
r = Ts (u"- u'). (dp/dT) r = h" -h'.
P =40 bar p = 60 bar
Pregrijana para je realni plin koji je pregrijan iznad temperature -100 0,01072 144,4 5,137 0,006582 118,0 4,944
zasicerija i ne sadrži više nikakve kapljevine. -50 0,01529 207,1 5,460 0,009 955 195,0 5,315
O 0,01936 262,8 5,685 0,01283 255,2 5,552
Obicno smatramo pregrijanom onu paru koja nije pregrijana mnogo 50 0,02322 316,2 5,862 0,01550 311,0 5,734
iznad temperature zasicenja i nju moramo racunati po posebnim zakoni- 100 0,02703 368,9 6,015 0,018 11 365,2 5,890
ma za pregrijanu paru, dok se visokopregrijane pare postupno približuju' 200 0,034 44 473,2 6,263 0,023 15 471,8 6,142
svojstvima idealnih plinova. 400 0,049 08 686,2 6,629 0,03300 684,4 6,510
Velicine stanja pregrijane pare (p, u, h, s) funkcije su tlaka i temperature: p =80 bar p = 100 bar
-100 0,004512 109,2 4,938 0,003270 94,6 4,652
p u = RT + ti (P, T) J
h -- h" + cp dT s = s" + J Cp (dT/T) -50 0,007 288 191,2 5,204 0,005688 183,7 5,114
O 0,009 564 252,8 5,454 0,007604 248,1 5,420
50
Cp = t2 (P, T). 100
0,011 64
0,01365
309,3
364,0
5,641
5,800
0,009328
0,01097
306,1
361,9
5,567
5,729
200 0,01750 471,2 6,056 0,014 11 470,2 5,987
Za pregrijanu paru sastavljene su razne tablice o parama, npr.: 400 0,02496 686,6 6,425 0,020 14 686,8 6,359
- za zrak (ako uzimamo u obzir odstupanje od idealnih plinova) na str. 199.
- za pregrijanu vodenu paru na str. 205 .. 217. 1)
Pregled šireg podrucja (zasicene i pregrijane) vodene pare posebno Ishodište za specificnu entalpiju h i specificnu entropiju s izabrano je pri (idealiziranoj)
apsolutnoj nuli.
zorno predocuje Mollierov h, s dijagram (str. 200 i 201).

198 199
 t<> 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,5 9,0
o b1J j
o 4600 4600
."i

4400

4200

""
ti!
:'" 4 000
"'-
<iJ
1:
<J)
ti!
<::
'" 3 800
<:::
'<J
<J)
"'-
ul

3 600

3 400

r Ji'
:z 3 200

2800

""
ti!
:5: 2 600
<iJ
1:
<J)
ti!
<::

iš
"
<J)
2 400
"'-
ul

2200
2200

l'vIoIlierov h, s dijagram
za vodenu paru
2000

t<> 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5

o 8,0 9,0
......
Specificna entropija s kJ/(kg K)
Toplinska svojstva vrelevode i snhozasicene vodene pare Toplinska svojstva vrele vode i suhozasicene vodene pare
pri temperaturama od O do 374,15oc pri temperaturama od O do 374,15 °C (konac)

Temp. Tlak Specificna Specificna Specificna Specificna

Specificni obujam entropija Tlak Specificni obujam
entalpija Temp.1 I entalpija entropija
u' u" "
!:.. L h' - h" -- s' s"
!:.. L u' u h' h" s' s"
oc bar m'!kg m'!kg kJ!kg kJ!kg kJ/(kg K) kJ/(kg K) °C bar m'/kg m'!kg kJ!kg kJ!kg kJ/(kg K) kJ/(kg K)
0,04 0,006 112 0,0010002 206,2 0,00 2 502 0,000 O 9,158 190 12,55 0,001142 0,156 3 807,5 2784 2,336 6,504
5 0,008718 0,001000 O 147,2 21,01 2511 0,076 2 9,027 195 13,99 0,001149 0,1408 829,9 2788 2,283 6,465
10 0,01227 0,0010003 106,4 41,99 2520 0,1510 8,902
15 200 15,55 0,001157 0,127 2 852,4 2791 2,331 6,428
0,017 04 0,001 001 77,98 62,94 2 529 0,224 3 8,783 205 17,24 0,001164 0,115 O 875,0 2794 2,378 6,391
20 0,023 37 0,001002 57,84 83,86 2 538 0,2963 8,668 210 19,08 0,001173 0,104 2 897,7 2796 2,425 6,354
25 0,03166 0,001003 43,40 104,8 2547 0,367 O 8,559 215 21,06 0,001181 0,094 63 920,6 2798 2,471 6,318
30 0,04241 0,001004 32,93 125,7 2556 0,436 5 8,455
35 2565 220 23,20 0,001190 0,086 04 943,7 2800 2,518 6,282
0,056 22 0,001006 25,24 146,6 0,5049 8,354 225 25,50 0,001199 0,078 35 966,9 2801 2,564 6,246
40 0,073 75 0,001008 19,55 167,5 2574 0,572 1 8,258 230 27,98 0,001 209 0,071 45 990,3 2802 2,610 6,211
45 0,09582 0,001010 15,28 188,4 2583 0,6383 8,166 235 30,63 0,001 219 0,065 25 1014 2802 2,656 6,176
50 0,1234 0,001012 12,05 209,3 2592 0,703 5 8,078
55 2601 240 33,48 0,001229 0,059 65 1038 2802 2,702 6,141
0,1574 0,001015 9,579 230,2 0,767 7 7,993 245 36,52 0,001240 0,05461 1062 2802 2,748 6,106
60 0,1992 0,001017 7,679 251,1 2610 0,8310 7,911 250 39,78 0,001251 0,050 04 1086 2800 2,794 6,071
65 0,250 1 0,001020 6,202 272,0 2618 0,8933 7,832 255 43,25 0,001263 0,045 90 1110 2799 2,839 6,036
70 0,3116 0,001023 5,046 293,0 2627 0,954 8 7,757
75 260 46,94 0,001276 0,042 13 1135 2796 2,885 6,001
0,3855 0,001026 4,134 313,9 2635 1,015 7,684 265 50,88 0,001289 0,038 71 1160 2794 2,931 5,966
80 0,4736 0,001029 3,409 334,9 2644 1,075 7,613 270 55,06 0,001303 0,03559 1185 270 2,976 5,930
85 0,578 O 0,001033 2,829 355,9 2652 1,134 7,545 275 59,50 0,001317 0,032 74 1211 2786 3,022 5,895
90 0,701,1 0,001036 2,361 376,9 2660 1,193 7,480 280
95 64,20 0,001332 0,030 13 1237 2780 3,068 5,859
0,845 3 0,001040 1,982 398,0 2668 1,250 7,417 285 69,19 0,001349 0,02773 1263 2774 3,115 5,822
100 1,013 3 0,001044 1,673 419,1 2676 1,307",,\1> 7,355 290 74,46 0,001366 0,02554 1290 2768 3,161 5,785
105 1,208 0,001048 1,419 440,2 2684 1,363 7,296 295 80,04 0,001384 0,02351 1317 2760 3,208 5,747
110 1,433 0,001 052 1,210 461,3 2691 1,419 7,239 300 85,93 0,001404 0,02165 1345 2751 3,255 5,708
115 1,691 0,001056 1,036 482,5 2699 1,473 7,183 305 92,14 0,001425 0,019 93 1373 2741 3,303 5,669
120 1,985 0,001061 0,8915 503,7 2706 1,528 310 98,70 0,001448 0,01833 1402 2730
7,129 3,351 5,628
125 2,321 0,001065 0,770 2 525,0 2713 1,581 315 105,6 0,001473 0,016 86 1432 2718
7,077 3,400 5,586
130 2,701 0,001070 0,668 1 546,3 2720 1,634 7,026 320
135 112,9 0,001500 0,01548 1463 2704 3,450 5,542
3,131 0,001075 0,5818 567,7 2727 1,687 6,977 325 2688
120,6 0,001529 0,014 19 1494 3,501 5,497
140 3,614 2733 330 1527
0,001080 0,508 5 589,1 1,739 6,928 128,6 0,001562 0,012 99 2670 3,553 5,449
145 335
4,155 0,001085 0,446O 610,6 2739 1,791 6,882 137,1 0,001598 0,011 85 1560 2650 3,606 5,398
150 4,760 0,001091 0,392 4 632,2 2745 1,842 6,836 340
155 146,1 0,001639 0,010 78 1596 2626 3,662 5,343
5,433 0,001096 0,346 4 653,8 2751 1,892 6,791 345 155,5 0,001686 0,009 763 1633 2599 3,719 5,283
160 350
6,181 0,001102 0,3068 675,5 2757 1,943 6,748 355
165,4 0,001 741 0,008 799 1672 2568 3,780 5,218
165 7,008 0,001108 0,272 4 697,3 2762 1,992 6,705 175,8 0,001809 0,007859 1717 2530 3,849 5,144
170 7,920 0,001115 0,2426 719,1 2767 2,042 6,663 360 186,8 0,001896 0,006 940 1764 2485 3,921 5,060
175 8,924 0,001121 0,216 5 741,1 2772 2,091 6,622 365
198,3 0,002016 0,006 012 1818 2428 4002 4,958
370
180 10,03 0,001128 0,1938 763,1 2776 2,139 6,582 210,5 0,002214 0,004 973 1890 2343 4,111 4,814
185 11,23 0,001134 0,1739 785,3 2780 2,188 6,542 374,15 221,20 0,00317 2 107,4 4,442 9

202 203
Toplinska svojstva vrele vode i suhozasicene vodene pare Toplinska svojstva pothladene vode i pregrijane vodene pare
pri tlaku od 0,01 do 200 bar pri temperaturi t i tlaku p
Tlak Temp. Specificni obujam Specificna Specificna
entalpija entropija Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna
tura obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija
.JL t, u' u" h' - hU -- s' s"
bar °C m3!kg m3/kg kJ/kg kJ /kg t u h s u h s
kJ/(kg K) kJ/(kg K)
oc m3/kg kJ!kg kJ/(kg K) m3/kg kJ /kg
0,01 6,983 0,001 000 129,2 29,34 2514 0,106 O 8,977 kJ/(kg K)
0,02 17,51 0,001001 67,01 73,46 2534 0,260 7 8,725
0,04 28,98 0,001004 34,80 121,4 2555 0,422 5 8,476
p = 0,01bar p = 0,02 bar
0,06 36,18 0,001006 23,74 151,5 2568 0,520 9 8,331 O 0,0010002 -0,0 -0,0002 0,0010002 -0,0 -0,000 2
0,08 41,53 0,001 008 18,10 173,9 2577 0,592 5 8,230
0,1 45,83 0,001 010 14,67 191,8 2585 0,649 3 8,151 20 135,2 2539 9,061 67,58 2538 8,740
0,12 49,45 0,001 012 12,36 206,9 2591 0,696 3 8,087 40 144,5 2576 9,184 72,21 2576 8,864
0,16 55,34 0,001 015 9,433 231,6 2602 0,7721 60 153,7 2613 9,300 76,84 2613 8,980
7,987 80 163,0 2651 9,410 81,46 2651 9,089
0,2 60,09 0,001 017 7,650 251,5 2610 0,832 1 7,909 100 172,2 2689 9,514 86,08 2689 9,193
0,25 64,99 0,001020 6,204 272,0 2618 0,893 2 7,832
0,3 69,12 0,001022 5,229 289,3 2625 0,944 1 7,770 p = 0,04 bar
0,4 75,89 0,001027 2637 p = 0,06 bar
3,993 317,7 1,026 7,671
0,5 81,35 0,001 030 3,240 2646 O 0,001 000 2 -0,0 -0,000 2 0,001 000 2 -0,0 -0,000 2
340,6 1,091 7,595 20
0,6 85,95 0,001 033 2,732 359,9 2654 1,145 7,533 0,001 002 83,9 0,296 3 0,001002 83,9 0,296 3
0,8 93,51 0,001 039 2,087 391,7 2666 1,233 7,435 40
1,0 99,63 0,001043 2675 36,08 2575 8,543 24,04 2575 8,354
1,694 417,5 1,303 7,360 60 2613
38,40 8,659 25,59 2612 8,471
1,2 104,8 0,001048 1,428 439,4 2683 1,361 7,298 80 40,71 2650 8,769 27,13 2650
1,6 113,3 0,001055 2696 100 8,581
1,091 475,4 1,455 7,202 43,03 2688 8,873 28,68 2688 8,685
2,0 120,2 0,001 061 0,885 4 504,7 2706 1,530 7,127 120 45,34 2726 8,972 30,22 2726
127,4 2716 8,785
2,5 0,001068 0,7184 535,3 1,607 7,052
3 133,5 0,001074 0,605 6 561,4 2725 1,672 6,991 p = 0,08 bar p = 0,10 bar
4 143,6 0,001084 0,462 2 604,7 2738 1,776 6,894 O
5 151,8 2748 0,0010002 -0,0 -0,000 2 0,0010002 -0,0 -0,000 2
0,001093 0,3747 640,1 1,860 6,819 20 0,001002
6 158,8 0,001101 0,315 5 2756 83,9 0,296 3 0,001002 83,9 0,296 3
670,4 1,931 6,758 40 0,001008 167,5 0,572 1 0,001008 167,5 0,572 1
8 170,4 0,001115 0,240 3 720,9 2768 2,046 6,660
10 179,9 0,001127 0,194 3 762,6 2776 2,138 6,583 60 19,18 2612 8,337 15,34 2612
80 8,233
12 188,0 0,001139 0,163 2 798,4 2783 2,216 6,519 20,34 2650 8,448 16,27 2650 8,344
16 201,4 0,001159 0,123 7 858,6 2792 2,344 6,418 100 21,50 2688 8,552 2688
120 17,20 8,449
20 212,4 0,001177 2797 22,66 2726 8,652 18,12 2726 8,548
0,099 54 908,6 2,447 6,337
25 223,9 0,001197 0,07991 962,0 2801 2,554 6,254
30 233,8 0,001 216 1008 2802 p = 0,12 bar p = 0,16 bar
0,066 63 2,646 6,184
40 250,3 0,001 252 0,049 75 1087 2800 2,797 6,069 O 0,001 000 2 -0,0 -0,000 2 0,0010002 -0,0 -0,000 2
50 263,9 0,001 286 0,039 43 1155 2794 20 0,001 002 88,9 0,296 3 0,001 000 2
2,921 5,974 40 83,9 0,296 3
60 275,6 0,001 319 0,032 44 1214 2785 3,027 5,891 0,001 008 167,5 0,572 1 0,001 008 167,5 0,572 1
80 295,0 0,001384 0,02353 1317 2760 3,208 5,747
100 60 12,77 2611 2"611
311,0 0,001453 0,01804 1408 2728 3,361 5,620 80 8,148 9,570 8,014
13,55 2649 8,259 10,16 2649 8,125
120 324,7 0,001 527 0,01428 1492 2689 3,497 5,500 100
160 14,33 2687 8,364 10,74 2687 8,230
347,3 0,001 710 0,009 308 1651 2585 3,747 5,253 120 15,10 2725
200 365,7 1827 8,464 11,32 2725 8,330
0,002037 0,005 877 2418 4,015 4,941 140 15,87 2764 8,559 11,90 2763 8,425

204 20&
Toplinska svojstva pothladene vode i pregrijane vodene pare Toplinska svojsva pothlaene vode i pregrijane vodene pare
pri temperaturi t i tlakup (nastavak) pri temperaturi t i tlaku P (nastavak)
Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna
tura obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija tura obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija
t v h s v h s t v h s v h s
°C m3/kg kJ /kg kJJ(kg K) m3/kg kJ/kg kJ J(kg K) °C m'/kg kJ /kg kJ J(kgK) m3/kg kJ /kg kJJ(kg K)
P = 0,2bar p = 0,25 bar P = 0,8bar p = 1,0 bar
O 0,001000 2 -D,O -D,OOO 2 0,0010002 -D,O -D,OOO2 O 0,0010002 0,0 -D,OOO1 0,0010002 0,1 -D,OOO1
20 0,001002 83,9 0,296 3 0,001002 83,9 0,296 3 20 0,001002 83,9 0,296 3 0,001002 84,0 0,296 3
40 0,001008 167,5 0,572 1 0,001008 167,5 0,572 1 40 0,001008 167,5 0,572 1 0,001008 167,5 0,572 1
60 0,001017 251,1 0,8310 0,001017 251,1 0,8310 60 0,001017 251,1 0,8310 0,001017 251,2 0,830 9
80 0,001029 334,9 1,075 0,001029 335,0 1,075
80 8,117 2648 8,021 6,488 2647 7,916
100 2,126 2679 7,470 1,696 2676 7,362
100 8,585 2686 8,126 6,864 2686 8,022 120 2,246 2719 7,574 2717
120 1,793 7,467
9,051 2725 8,226 7,237 2724 8,123 140 2,365 2758 7,672 1,889 2756 7,566
140 9,516 2763 8,322 7,611 2763 8,219 160 2,484 2798 7,766 1,984 2796 7,660
160 9,980 2802 8,413 7,982 2801 8,310 180 2,601 2837 7,854 2,078 2836 7,750
p = 0,3 bar p = 0,4 bar 200 2,718 2876 7,940 2,172 2875 7,835
220 2,835 2906 8,021 2,266 2915 7,917
O 0,0010002 -D,O -D,OOO2 0,0010002 0,0 -D,OOO2 240 2955
20 2,952 8,100 2,359 2955 7,996
0,001002 83,9 0,296 3 0,001002 83,9 0,296 3 260 3,068 2995 8,176 2,453 2994
40 0,001008 167,5 0,572 1 8,072
0,001008 167,5 0,572 1 280 3,184 3035 8,249 2,546 3034 8,145
60 0,001017 251,1 0,831 O 0,001017 251,1 0,8310
300 3,300 3075 8,320 2,639 3075 8,217
80 5,401 2647 7,830 4,042 2645 7,694
100 5,714 2685 7,936 4,279 2684 7,801 p = 1,2 bar p = 1,6 bar
120 6,027 2724 8,037 4,515 2723 7,902 O 0,001000 2 0,1 -D,OOO1 0,001 000 2 0,1 -D,OOO1
140 6,338 2762 8,133 4,749 2761 7,999 20 0,001002 84,0 84,0 0,296 3
2801 0,296 3 0,001002
160 6,648 8,224 4,983 2800 8,090 40 0,001 008 167,6 0,572 1 0,001008 167,6 0,572 1
180 6,958 2840 8,312 5,215 2839 8,178 60 0,001017 251,2 0,830 9 0,001017 251,2 0,830 9
., 80 0,001029 335,0 1,075 0,001029 335,0 1,075
p = O,qbar p = 0,6bar
100 0,001044 419,1 1,307 0,001 044 419,1 1,307
O 0,0010002 0,0 -D,OOO2 0,0010002 0,0 -D,OOO2
20 0,001002 83,9 0,296 3 0,001002 83,9 0,296 3 120 1,490 2714 7,379 2710
40 1,112 7,237
0,001008 167,5 0,572 1 0,001008 167,5 0,572 1 140 1,571 2755 7,479 1,173 2751 7,340
60 0,001017 251,1 0,8310 0,001017 251,1 0,8310 160 1,651 2795 7,573 1,234 2792 7,436
80 0,001029 334,9 1,075 0,001029 334,9 1,075 :<1 180 1,730 2835 7,663 1,294 2832 7,527
100 3,418 2683 7,695 2,844 2681 7,609 200 1,808 2874 7,749 1,353 2873 7,613
120 3,607 2722 7,797 3,002 2721 7,711 220 1,887 2914 7,832 1,413 2913 7,696
140 3,796 2761 7,894 3,160 2760 7,808 240 1,965 2954 7,911 1,471 2953 7,776
160 3,983 2800 7,986 3,317 2799 7,901 260 2,043 2994 7,987 1,530 2993
180 7,852
4,170 2839 8,074 3,473 2838 7,989 280 2,120 3034 8,061 1,588 3033 7,926
200 4,356 2878 8,159 3,628 2877 8,074 "-'" 300 2,198 3074 8,132 1,647 3073 7,998

206 207
Toplinska svojsva pothladene vode i pregrijane vodene pare Toplinska svoj sva pothladene vode i pregrijane vodene pare
pri temperaturi t i t1aku p (nastava") pri temperaturi t i t1akup (nastava")
Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna
tura obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija tura obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija
SpecificnaSpecificna
I
Tempera-I Specificni
t v "
Specificni Specificna
Ih s t " h s v h s
oe m3/kg kJ/kg
h I
kJ/(kg
s K) m3/kg i kJ/kg kJ/(kg K) oe I m3/kg kJ /kg kJ I(kg K) m3/kg kJ /kg kJ I(kg K)
P = 2,0bar p = 0,25 bar P = 5 bar p = 6 bar
O 0,001000 1 0,2 0,2 -0,000 1 O
20 0,5 -0,000 1 0,001000 0,6 -0,000 1
0,001002 84,0 0,2963 0,001002 84,1 0,296 2 20
40 0,001008 167,6
-0,0001
0,572 O
I 0,0010001
0,001008 167,7 0,572 O
0,001002 84,3 0,296 2 0,001002 84,4 0,296 2
40 0,001008 167,9 0,571 9 0,001008 168,0 0,571 9
60 0,001017 251,2 0,830 9 0,001017 251,3 0,830 9 60 I 0,001000
0,001017 I
251,5 0,830 7 0,001017
80 0,001029 335,0 1,075 0,001029 335,1 1,075 251,6 0,830 7
80 0,001029 335,3 1,075 0,001029 335,4 1,075
100 0,001044 419,1 1,307 0,001044 419,2 1,307 100 0,001044 419,4 1,307 0,001043 419,4 1,307
120 0,001061 503,7 1,528 0,001061 503,8 1,528 120 0,001061 503,9 1,527 0,001060 504,0 1,527
140 0,001080 589,2 1,739 0,001080 589,3 1,739
140 0,934 9 2748 7,230 0,744 O 2743 7,118
160 0,984 O 2789 7,328 0,784 O 2786 160 2766
180 2827 0,383 5 6,863 0,3165 2758 6,764
1,033 2830 7,420 0,823 2 7,312 180 0,4045 2811 2805
I
I 7,218 6,965 0,334 6 6,869
200 1,080 2871 7,507 0,862 O 2868 7,400 200
220 2911 2909 0,425 O 2855 7,059 0,352 O 2850 6,966
1,128 7,591 0,900 4 7,485 220 0,445 O 2898
240 1,175 2951 0,938 5 2949 7,565 7,148 O,369 O 2894 7,057
7,671 240 0,464 7 2940 2936
260 1,222 2991 7,748 0,9763 2990 7,643 7,232 0,385 7 7,142
260 0,484 1 2982 7,312 0,402 1 2979 7,223
280 1,269 3032 7,822 1,014 3030 7,717 280 0,503 4 3023 7,388 0,4183 3021 7,300
300 1,316 3072 7,894 1,052 3071 7,789 300 0,522 6 3065 7,461 0,434 4 3062 7,374
320 0,5416 3106 7,532 0,450 4 3104 7,445
p = 3 bar p = 4 bar 340 0,5606 3147 7,601 0,466 3 3145 7,514
O 0,001 000 1 0,3 1-0,000 1 0,4 1-0,000 1 360 0,5795 3189 7,667 0,482 1 3187 7,581
20 0,001 002 84,1 0,296 2 0,001002 84,2 0,296 2 380 0,5984 3230 7,732 0,4979 3229 7,646
40 0,001 008 0,001000
0,001008
I
167,8 0,572 O
167,7 0,572 O
60 0,001017 251,3 0,830 8 0,001017 251,4 0,830 8 400 0,6172 3272 7,795 0,5136 3271 7,709
80 0,001029 335,1 1,075 0,001029 335,2 1,075 420 0,635 9 3314 7,856 0,529 3 3313 7,771
100 0,001044 419,2 1,307 0,001044 419,3 1,307 440 0,654 7 3356 7,916 0,545 O 3355 7,831
120 0,001061 503,8 1,528 0,001061 503,9 1,527 460 0,673 4 3398 7,975 0,560 6 3397 7,889
480 0,692 1 3441 8,032 0,5762 3440 7,947
140 0,616 7 2739 7,025 0,001080 589,1 1,739
500 0,7108 3484 8,088 0,5918 3483
520 8,003
160 0,6506 2782 7,127 0,483 7 2774 6,981 0,7294 3527 8,143 0,6074 3526 8,058
180 0,683 7 2824 7,222 0,509 3 2818 7,079 540 0,7481 3570 8,197 0,623 O 3569 8,112
200 0,7164 2866 7,312 0,534 3 2860 7,171 560 0,7667 3614 8,250 0,6386 3613
580 8,165
220 0,7486 2907 7,397 0,558 9 2902 7,258 0,7853 3657 8,302 0,654 1 3657 8,217
240 0,7805 2948 7,478 0,583 1 2944 7,340
260 0,8123 2988 2985 7,419. 600 0,803 9 3702 8,353 0,669 6 3701
7,556 0,6072 620 8,268
280 0,843 8 3029 7,631 0,6311 3026 7,495 , 0,822 5 3746 8,403 0,685 1 3745 8,318
300 0,8753 3070 0,654 9 3067 640 0,8411 3790 8,452 0,700 7 3790
7,703 7,568 '-,,- 8,367

208 8 - Kraut
209
Toplinska svojsva pothladene vode i pregrijane vodene pare Topliuska svoj sva pothladene vode i pregrijane vodene pare
pri temperaturi t i tlaku p (nastava")
, pri temperaturi t i tlaku p (nastavah)
Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificni
tura obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija tura obujam entalpija entropija obujam Specificna
entalpija Specificna
entropija
I

v h s v h t v h s v
°C m3Jkg kJJkg kJ/(kg K) m3/kg kJJkg kJhJkg kJ /(kg
kJ/(kg K) °C m3Jkg kJ Jkg kJ/(kg K) m3Jkg I s K)
p = 8 bar p = 10 bar p = 12 bar p=16bar
O 0,001000
20 0,001 001
0,8 -0,000 1 0,001000 1,0 -0,000 1 O I 0,001000 1,2 -0,000 1 0,0009994 1,6 -0,000 O
84,6 0,296 1 0,001001 84,8 0,296 1 20 0,001001 85,0 0,296 1 0,001001 85,4 0,296 O
40 0,001008 168,2 0,571 8 0,001007 168,3 0,571 7 40 0,001007 168,5 0,571 7 0,001007 168,9 0,571 5
60 0,001017 251,7 0,830 6 0,001017 251,9 0,830 5 60 0,001017 252,1 0,8304 0,001016 252,4 0,830 1
80 0,001029 335,5 1,075 0,001029 335,7 1,075 80 0,001029 335,8 1,075 0,001028 336,1 1,074
100 0,001043 419,6 1,306 0,001043 419,7 1,306 100 0,001043 419,9 1,306 0,001043 420,2 1,306
120 0,001060 504,1 1,527 0,001060 504,3 1,527 120 0,001060 504,4 1,527 0,001 060 504,7 1,526
140 0,001080 589,4 1,739 0,001080 589,5 1,738 140 0,001080 589,6 1,738 0,001079 589,9 1,738
160 0,001102 675,6 1,942 0,001102 675,7 1,942 160 0,001102 675,8 1,942 0,001102 676,0 1,941
180 0,001127 763,2 2,139 0,001127 763,4 2,139
180 0,2471 2791 6,712 0,1944 2777 6,584
200 0,169 2 2814 6,587 0,001156 852,4 2,331
200 0,2608 2839 6,815 0,205 9 2827 6,692
220 0,274 O 2884 6,909 0,216 9 2875 6,791 220 0,1788 2865 6,691 0,131 O 2843 6,524
240 0,286 9 2929 6,998 0,227 6 2921 6,883 240 0,187 9 2912 6,786 0,1383 2895 6,626
260 0,299 5 2972 7,081 0,2379 2965 6,968 260 0,196 8 2958 6,874 0,1453 2944 6,720
280 0,311 9 3015 7,160 0,248 O 3009 7,049 280 0,205 4 3003 6,956 2991
0,152 1 6,806
300 0,324 1 3057 7,235 0,258 O 3052 7,125 300 0,2139 3047 7,034 0,1587 3036 6,887
320 0,336 3 3099 7,307 0,267 8 3095 7,198 320 0,222 2 3090 7,109 3081
0,165 1 6,964
340 0,348 3 3141 7,377 0,2776 3137 7,269 340 0,2304 3133 7,180 0,1714 3125 7,037
360 0,360 3 3183 7,444 0,2873 3180 7,337 360 0,2386 3176 7,248 0,1777 3169 7,107
380 0,372 3 3225 7,509 0,2969 3222 7,403 380 0,246 7 3219 7,315 0,1838 3212 7,174
400 0,384 2 3268 7,573 0,306 5 3264 7,467 400 0,254 7 3261 7,379 0,190 O 3255 7,239
420 0,396 O 3310 7,635 0,316 O 3307 7,529 420 0,262 7 3304 7,442 0,196 1 3298 7,303
440 0,407 8 3352 7,695 0,325 6 3350 7,589 440 0,270 7 3347 7,502 0,202 1 3341 7,364
460 0,4196 3395 7,754 O,335 O 3392 7,648 460 0,2787 3390 7,562 0,208 2 3385 7,424
480 0,4314 3438 7,812 0,3445 3435 7,706 480 0,286 6 3433 7,620 0,2142 3428 7,482
500 0,443 2 3481 7,868 0,354 O 3478 7,763 500 0,294 5 3476 7,677 0,220 2 3472 7,540
520 0,454 9 3524 7,923 0,363 4 3522 7,818 520 0,302 4 3520 7,732 0,226 1 3515 7,595
540 0,466 6 3567 7,977 0,372 8 3565 7,872 540 0,3103 3563 7,786 3559 7,650
0,232 1
560 0,478 3 3611 8,030 0,382 2 3609 7,926 560 0,318 1 3607 7,840 0,238 O 3604 7,704
580 0,490 O 3655 8,082 0,3916 3653 7,978 580 0,326 O 3651 O,244 O 3648 7,756
7,892
600 0,501 7 3699 8,134 0,4010 3697 8,029 600 0,333 8 3696 0,249 9 3693 7,808
620 7,944
0,513 4 3744 8,184 0,4104 3742 8,080 620 0,341 7 3740 7,994 0,255 8 3737 7,859
640 0,525 1 3788 8,233 0,419 7 3787 8,129 640 0,3495 3785 3782
, 8,044 0,2617 7,909

210 211
 II"
~
Toplinska svojstva pothladene vode i pregiijane vodene pare Toplinska svojstva pothladene vode i pregrijane vodene pare
pri temperaturi t i tlaku p (nW3tauak)
Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna
-pri temperaturiSpecificni
t i tlaku p (nW3tauall)
Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna
Tempera-
tura obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija tura obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija
t u h s u h s t u h s u h s
°C m'/kg kJ /kg kJ I(kg K) m'/kg kJ /kg kJ I(kg K) °C m'/kg kJ /kg kJ/(kg K) m'/kg kJ /kg kJ/(kg K)
: -
p = 20 bar p=25bar P = 30 bar p = 40 bar
O 0,000999 2 2,0 -0,000 O 0,000999 O 2,5 0,000 O O 0,000 998 7 3,0 0,000 1 0,000 998 2 4,0 0,000 2
20 0,001001 85,7 0,295 9 0,001001 86,2 0,295 8 20 0,001000 86,7 0,295 7 0,000 999 9 87,6 0,295 5
40 0,001007 169,2 0,571 3 0,001007 169,7 0,5711 40 0,001007 170,1 0,571 O 0,001006 171,0 0,5706
60 0,001016 252,7 0,829 9 0,001016 253,2 0,829 7 60 0,001016 253,6 0,829 4 0,001015 254,4 0,828 9
80 0,001028 336,5 1,074 0,001028 336,9 1,074 80 0,001028 337,3 1,073 0,001027 338,1 1,073
100 0,001043 420,5 1,305 0,001043 420,9 1,305 100 0,001042 421,2 1,305 0,001042 422,0 1,304
120 0,001060 505,0 1,526 0,001059 505,3 1,526 120 0,001059 505,7 1,525 0,001058 506,4 1,524
140 0,001079 590,2 1,737 0,001079 590,5 1,737 140 0,001078 590,8 1,736 0,001078 591,5 1,735
160 0,001101 676,3 1,941 0,001101 676,6 1,940 160 0,001101 676,9 1,940 0,001100 677,5 1,939
180 0,001127 763,6 2,138 0,001126 763,9 2,137 180 0,001126 764,1 2,137 0,001125 764,6 2,135
200 0,001156 852,6 2,330 0,001156 852,8 2,329
200 0,001155 853,0 2,328 0,001154 853,4 2,327
220 0,102 1 2820 6,383 0,001190 943,7 2,518 220 0,001189 943,9 2,517 0,001188 944,1 2,515
240 0,1084 2876 6,494 0,08436 2851 6,352 240 0,068 16 2823 6,224 0,001228 1038 2,701
260 0,1144 2928 6,594 0,08951 2907 6,461
280 0,120 O 2978 6,685 0,094 33 2960 6,558 260 0,072 83 2885 6,343 0,05172 2836 6,135
280 0,077 12 2942 6,448 0,05544 2902 6,258
300 0,1255 3025 6,770 0,098 93 3010 6,647 300 0,08116 2995 6,542 0,05883 2962 6,364
320 0,1308 3071 6,849 0,103 4 3059 6,730 320 0,085 00 3045 6,629 0,06200 3018 6,459
340 0,136 O 3116 6,924 0,1076 3105 6,807 340 0,088 71 3094 6,709 0,06499 3070 6,546
360 0,1411 3161 6,995 0,1118 3151 6,880 360 0,09232 3141 6,784 0,06787 3120 6,627
380 0,146 1 3205 7,064 0,116 O 3196 6,951 380 0,095 84 3187 6,856 0,070 66 3168 6,702
400 0,1511 3249 7,130 0,120 O 3241 7,018 400 0,099 31 3233 6,925 0,07338 3216 6,773
420 0,156 1 3292 7,194 0,124 1 3285 7,083 420 0,102 7 3278 6,991 0,07604 3262 6,841
440 0,1610 3336 7,256 0,128 1 3329 7,146 440 0,106 1 3322 7,054 0,07866 3308 6,907
460 0,1659 3380 7,316 0,132 O 3373 7,207 460 0,1095 3367 7,116 0,081 25 3354 6,970
480 0,170 7 3423 7,375 0,136 O 3418 7,266 480 0,1128 3142 7,176 0,083 81 3400 7,031
500 0,1756 3467 7,432 0,1399 3462 7,324 500 0,116 1 3456 7,235 0,08634 3445 7,091
520 0,1804 3511 7,489 0,1438 3506 7,381 520 0,1194 3501 7,292 0,08886 3490 7,149
540 0,1852 3556 7,544 0,1477 3551 7,436 540 0,1226 3546 7,347 0,09135 3536 7,206
560 0,190 O 3600 7,597 0,1515 3595 7,490 560 0,1259 3591 7,402 0,09384 3581 7,261
580 0,194 7 3644 7,650 0,1554 3640 7,543 580 0,1291 3636 7,455 0,09631 3627 7,315
600 0,1995 3689 7,702 0,1592 3685 7,596 600 0,132 3 3681 7,508 0,09876 3673 7,368
620 0,204 3 3734 7,753 0,163 O 3730 7,647 620 0,1356 3727 7,559 0,1012 3719 7,420
640 0,209 O 3779 7,803 0,1669 3776 7,697 640 0,1388 3772 7,610 0,1036 3765 7,471

212 213
Toplinska svojstva pothladene vode i pregrijane vodene pare
i
Toplinska svojstva pothladene vode i pregrijane vodene pare
pri temperaturi t i t1akup (nastavak)
-- -
pri temperaturi t i tlakup (nastavai,)
Tempera-
tura
Specificni Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna Tempera- SpecificniSpecificna Specificna Specificni Specificna Specificna
obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija tura obujam entalpija entropija obujam entalpija entropija
t v - h - s v - h s t v h s v h s
°C -----'1
m3/kg kJ /kg kJ/(kg K) m3/kg kJ /kg kJ/(kg K, °C m3/kg kJ /kg kJ/(kg K) m3/kg kJ /kg kJ I(kg K)
p = 50 bar p=60bar p = 80 bar p = 100 bar
O
20
0,000997 7
0,000 999 5
5,1
88,6
0,0002
0,295 2
0,0009972
0,000999 O
6,1
89,5
0,000 3
0,295 O
O 0,0009962 8,1
91,4
I 0,000 4
0,294 6
0,0009953
0,000 997 2
10,1
93,2
0,000 5
0,294 2
20 0,000998 1
40 0,001006 171,9 0,570 2 0,001005 172,7 0,569 8 40 0,001004 174,5 0,569 O 0,001003 176,3 0,568 2
60 0,001015 255,3 0,828 3 0,001014 256,1 0,827 8 60 0,001014 257,8 0,826 7 0,001013 259,4 0,825 7
80 0,001027 338,8 1,072 0,001026 339,6 1,071 80 0,001025 341,2 1,070 0,001025 342,8 1,069
100 0,001041 422,7 1,303 0,001041 423,5 1,302 100 0,001040 425,0 1,301 0,001039 426,5 1,299
120 0,001058 507,1 1,523 0,001057 507,8 1,522 120 0,001056 509,2 1,521 0,001055 510,6 1,519
140 0,001077 592,1 1,734 0,001076 592,8 1,733 140 0,001075 594,1 1,731 0,001074 595,4 1,729
160 0,001099 678,1 1,937 0,001098 678,6 1,936 160 0,001097 679,8 1,934 0,001095 681,0 1,932
180 0,001124 765,2 2,134 0,001123 765,7 2,133 180 0,001122 766,7 2,130 0,001120 767,8 2,127
200 0,001153 853,8 2,325 0,001152 854,2 2,324 200 0,001150 855,1 2,321 0,001148 855,9 2,318
220 0,001187 944,4 2,513 0,001185 944,7 2,511 220 0,001183 945,3 2,508 0,001181 945,9 2,504
240 0,001226 1038 2,698 0,001225 1038 2,696 240 0,001222 1038 2,692 0,001219 1038 2,688
260 0,001275 1135 2,884 0,001273 1135 2,881 260 0,001 269 1135 2,876 0,001 265 1134 2,871
-, 280 0,001328 1236 3,063 0,001322 1235 3,056
280 0,042 22 2857 6,089 0,033 17 2805 5,927
300 0,024 26 2787 5,794 0,001398 1343 3,249
300 0,045 30 2926 6,211 0,036 14 2885 6,069
320 0,048 10 2987 6,316 0,03874 2954 6,188 320 0,026 81 2879 5,952 0,01926 2784 5,715
340 0,050 70 3044 6,411 0,04111 3017 6,291 340 0,02896 2955 6,079 0,02147 2883 5,880
360 0,053 16 3098 6,497 0,04330 3074 6,384 360 0,030 88 3023 6,187 0,02331 2965 6,011
380 0,05551 3149 6,576 0,045 39 3128 6,468 380 0,03265 3084 6,283 0,02493 3036 6,121
400 0,05779 3198 6,651 0,04738 3180 6,546 400 0,03431 3142 6,369 0,02641 3100 6,218
420 0,06001 3247 6,722 0,04931 3230 6,620 420 0,035 89 3196 6,449 0,02779 3160 6,306
440 0,062 18 3294 6,789 0,05118 3279 6,689 440 0,03740 3249 6,524 0,029 11 3216 6,386
460 0,06431 3341 6,854 0,053 02 3327 6,756 460 0,03887 3300 6,595 0,030 36 3271 6,461
480 0,06642 3387 6,916 0,054 82 3375 6,820 480 0,04030 3350 6,662 0,03158 3323 6,532
500 0,068 49 3434 6,977 0,056 59 3422 6,882 500 0,04170 3399 6,726 0,032 76 3375 6,599
520 0,070 55 3480 7,036 0,05834 3469 6,942 520 0,043 08 3447 6,788 0,03391 3425 6,664
540 0,07259 3526 7,093 0,06008 3516 7,000 540 0,044 43 3496 6,848 0,035 04 3475 6,726
560 0,07461 3572 7,149 0,06179 3563 7,057 560 0,04577 3544 6,907 0,036 15 3525 6,786
580 0,076 62 3618 7,204 0,063 49 3609 7,112 580 0,04709 3592 6,964 0,03724 3574 6,845
600 0,078 62 3665 7,258 0,065 18 3656 7,166 600 0,04839 3640 7,019 0,038 32 3623 6,901
620 0,08060 3711 7,310 0,06686 3703 7,220 620 0,04969 3687 7,073 0,039 39 3672 6,957
640 0,08258 3757 7,362 0,06853 3750 7,272 640 0,050 97 3735 7,126 0,04044 3720 7,011

214 215
Toplinska svojstva pothladene vode i pregrijane vodene pare Toplinska svojstva pothlaene vode i pregrijane vodene pare
pri temperatnri t i tlaku p (nastavak) pri temperaturi t i tlaku p (konac)
Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificni Specificna Specificna Tempera- Specificni Specificna Specificna Specificni
tura obujam enta1pija entropija obujam enta1pija entropija tura obujam enta1pija entropija obujam enta1pija Specificna
entropija
Specificna I

1- u h s u h s t u h s u h
°C m'Jkg kJ /kg kJJ(kg K) m'/kg kJ/kg kJJ(kg K) °C m'/kg kJ /kg kJJ(kg K) m'/kg kJ/kg I kJJ(=g K)
p = 120 bar p = 160 bar I p = 200 bar p = 250 bar
O 0,000 994 3 12,1 0,000 6 0,000 992 3 16,1 0,000 8 O 0,0009904 20,1 0,000 8 0,000 988 1 25,1 0,000 9
20 0,000 996 3 95,1 0,293 7 0,000 994 6 98,8 0,292 8 20 0,0009929 102,5 0,2919 0,000 990 7 107,1 0,290 7
40 0,001003 178,0 0,5674 0,001 001 181,6 0,565 9 40 0,000999 2 185,1 0,564 3 0,000997 1 189,4 0,562 3
60 0,001012 261,1 0,824 6 0,001010 264,5 0,822 5 60 0,001008 267,8 0,820 4 0,001006 272,0 0,817 8
80 0,001024 344,4 1,067 0,001022 347,6 1,065 80 0,001 020 350,8 1,062 0,001018 354,8 1,059
100 0,001038 428,0 1,298 0,001036 431,0 1,295 100 0,001034 434,0 1,292 0,001031 437,8 1,288
120 0,001054 512,1 1,517 0,001052 514,9 1,514 120 0,001050 517,7 1,510 0,001047 521,3 1,506
140 0,001073 596,7 1,727 0,001070 599,4 1,723 140 0,001068 602,0 1,719 0,001065 605,4 1,714
160 0,001094 682,2 1,929 0,001091 684,6 1,925 160 0,001089 687,1 1,920 0,001085 690,2 1,915
180 0,001118 768,8 2,125 0,001115 771,0 2,120 180 0,001112 773,1 2,115 0,001108 775,9 2,108
200 0,001146 856,8 2,315 0,001142 858,6 2309 200 0,001139 860,4 2,303 0,001134 862,8 2,296
220 0,001178 946,6 2,500 0,001174 947,9 2494 220 0,001169 949,3 2,487 0,001164 951,2 2,479
240 0,001216 1039 2,684 0,001210 1039 2,676 240 0,001 205 1040 2,668 0,001198 1042 2,658
260 0,001 261 1134 2,866 0,001254 1134 2,856 260 0,001247 1134 2,847 0,001238 1134 2,836
280 0,001317 1234 3,050 0,001307 1233 3,038 280 0,001297 1231 3,026 0,001286 1230 3,013
300 0,001 390 1341 3,240 0,001374 1337 3,224 300 0,001361 1334 3,209 0,001345 1331 3,192
320 0,001494 1461 3,445 0,001467 1452 3,421 320 0,001445 1446 3,400 0,001421 1439 3,376
340 0,001570 1573 3,610 0,001527 1558 3,574
340 0,016 19 2795 5,675 0,001 618 1588 3,646 360 0,001827 1743 3,884 0,001698 1701 3,804
360 0,018 11 2898 5,841 0,011 04 2717 5,463 380 0,008 246 2660 5,317 0,002 240 1941 4,176
380 0,019 69 2982 5,971 0,01287 2851 5,673
400 0,02108 3055 6,081 0,01427 2951 5,824 400 0,009 947 2821 5,559 0,006 014 2582 5,146
420 0,02236 3121 6,178 0,015 46 3034 5,946 420 0,011 20 2933 5,723 0,007 580 2774 5,427
440 0,02355 3182 6,265 0,016 53 3108 6,050 440 0,01224 3024 5,852 0,008 696 2902 5,609
460 0,02467 3240 6,345 0,01751 3175 6,143 460 0,013 15 3103 5,962 0,009 609 3002 5,748
480 0,025 75 3296 6,420 0,018 42 3237 6,227 480 0,01399 3174 6,058 0,01041 3089 5,864
500 0,02679 3350 6,491 0,01929 3297 6,305 500 0,014 77 3241 6,146 0,01113 3166 5,966
520 0,02779 3402 6,558 0,020 13 3355 6,379 520 0,01551 3304 6,226 0,011 80 3238 6,057
540 0,028 77 3454 6,622 0,02093 3410 6,448 540 0,01621 3365 6,302 0,01242 3305 6,141
560 0,029 73 3505 6,684 0,021 71 3465 6,514 560 0,01688 3423 6,372 0,01301 3369 6,218
580 0,03068 3556 6,744 0,02246 3518 6,578 580 0,01753 3480 6,440 0,01358 3430 6,291
600 0,03160 3606 6,802 0,02320 3571 600 0,018 16 3536 6,504 0,014 13 3490 6,360
6,639 620
620 0,03252 3656 6,859 0,02393 3623 6,698 0,01878 3590 6,566 0,014 65 3548 6,426
640 0,033 42 3705 3675 640 0,01938 3644 6,626 0,015 17 3605 6,490
6,914 0,024 64 6,755

216 217
Vrela kapJjevina i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t Vrela kapJjevina i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperatnri t
Tlak (nastavak)
Temp. Specificni obujam Specificna entalpija Specificna entropija
Tlak
t
°C
L
bar
v' v" TL' TL" -- s' s" Temp. Specificni obujam Specificna entalpija Specificna entropija

m3!kg m3!kg kJ!kg kJ!kg kJ/(kg K) kJ/(kg K) t L v' v" TL' TL" s' s"
°C bar m3!kg m3!kg kJ!kg kJ!kg kJ/(kg K) kJ/(kg K)
Amonijak NHo
-75 0,075 0,001368 12,89 -331,2 1145 -1,409 6,042 Ugljicni dioksid CO2
-70 0,109 0,001 379 9,009 -310,2 1154 -1,307 5,903
...u5 0,156 0,001390 6,446 -289,1 1163 -1,205 5,774 KmJina - para
...u0 0,219 0,001401 4,699 -268,0 1172 -1,103 5,653
-55 0,302 0,001 413 3,483 -246,8 1181 -1,003 5,540 -100 0,139 0,000 627 2,336 -373 212 -1,676 1,704
-95 0,231 0,000 629 1,442 -368 215 -1,643 1,628
-50 0,409 0,001425 2,623 -225,2 1189 -0,905 5,433 -90 0,372 0,000 632 0,920 -362 219 -1,612 1,556
-45 0,545 0,001437 2,003 -203,1 1197 -0,810 5,330 -85 0,584 0,000 635 0,598 -356 221 -1,581 1,488
-40 0,718 0,001449 1,550 -180,8 1206 -0,714 5,237 -80 0,896 0,000 639 0,398 -350 224 -1,549 1,422
-35 0,932 0,001462 1,215 -158,6 1214 -0,619 5,147
-30 1,195 0,001 476 0,963 O -136,2 1222 -0,527 5,062 -75 1,34 0,000 643 0,269 -344 226 -1,517 1,360
-70 1,98 0,000 647 0,185 4 -337 228 -1,482 1,299
-25 1,516 0,001490 0,7712 -113,7 1230 -0,435 4,981 -65 2,87 0,000 652 0,1293 -329 230 -1,444 1,239
-20 1,903 0,001504 0,623 6 -91,2 1237 -0,345 4,903 -60 4,10 0,000 657 0,091 2 -319 231 -1,400 1,180
-15 2,363 0,001519 0,508 7 ...u8,6 1244 -0,257 4,828 -56,6 5,18 0,000661 0,072 2 -313 231 -1,371 1,140
-10 2,909 0,001534 0,4184 -45,9 1250 -0,170 4,757
-8 1253 Kapljevina - para
3,154 0,001540 0,387 8 -36,8 -0,136 4,729
...u 3,414 0,001546 0,359 9 -27,6 1255 -0,102 4,702 -117 231
-4 -56,6 5,18 0,000 849 0,072 2 -0,467 1,140
3,688 0,001553 0,334 4 -18,5 1258 -0,067 4,675 -55 -114 231
-2 1260 5,55 0,000 853 0,067 6 -0,453 1,130
3,982 0,001 559 0,3111 -9,3 -0,033 4,649 -50 6,84 0,000 857 0,055 4 -105 233 -0,410 1,101
O O 1262 O -45 8,33 0,000 881 0,045 8 -95,0 234 -0,368 1,074
4,294 0,001 566 0,289 7 4,623
2 4,625 0,001573 0,270 O 9,3 1265 0,033 4,597 -40 10,05 0,000897 0,0382 -85,4 235 -0,327 1,048
4 4,975 0,001580 0,252 O 18,5 1267 0,067 4,572 -35 12,02 0,000913 0,032 O -75,8 236 -0,287 1,023
6 5,345 0,001587 0,235 3 27,8 1269 0,100 4,546 -30 14,27 0,000931 0,027O ...u6,1 237 -0,248 0,998
8 5,736 0,001594 0,220 O 37,1 1271 0,134 4,521 -25 16,81 0,000 950 0,022 9 -56,5 237 -0,209 0,975
10 6,149 0,001601 0,205 8 46,5 1273 0,166 4,497 -20 19,67 0,000 971 0,019 5 -46,5 237 -0,170 0,951
15 7,284 0,001619 0,1749 70,0 1277 0,248 4,437 -15 22,89 0,000994 0,0166 -36,0 237 -0,130 0,928
20 8,572 0,001639 0,1494 93,7 1281 0,329 4,379 -10 26,47 0,001019 0,0142 -24,7 237 -0,089 2 0,905
25 10,028 0,001659 0,1283 117,6 1284 0,409 4,322 -5 30,45 0,001048 0,012 1 -13,0 236 -0,046 O 0,883
30 11,665 0,001680 0,1107 141,7 1287 0,488 4,267 O 34,85 O 235 O
35 1289 0,001081 0,0104 0,860
13,499 0,001702 0,095 9 166,0 0,566 4,212 -5 39,72 0,001120 0,00885 232
40 15,544 0,001725 0,083 3 190,6 1291 0,644 4,159
13,0 0,0431 0,831
-10 45,06 0,001166 0,00752 27,2 229 0,019 3 0,802
45 17,814 0,001750 0,072 6 215,3 1292 0,721 4,106 -15 50,93 0,001 223 0,006 32 42,3 223 0,142 0,768
50 20,327 0,001777 0,063 5 240,2 1293 0,798 4,054
55 -20 57,33 0,001298 0,00526 58,6 214 0,196 0,726
23,101 0,001806 0,055 7 265,4 1293 0,876 4,002 -25
60 26,145 0,001837 0,0489 291,4 1292 64,32 0,001417 0,004 17 78,7 198 0,263 0,663
0,955 3,951 -30
65 29,478 0,001870 0,043 O 318,3 1290 1,032 3,900 71,92 0,001677 0,00299 108 172 0,357 0,566
70 -31 73,51 0,002 156 0,002 16 140 140 0,460 0,460
33,118 0,001905 0,0379 346,2 1287 1,109 3,849 -

218 219
Vrela kapljevina i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t Vrela kapljevina i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t
(nastava")
(nastava")
Temp. Tlak Specificni obujam Specificna entalpija Specificna entropija" Tlak Specificni obujam
Temp. Specificna entalpija Specificna entropija

oe
t L
bar
v' vN h' hN -- S s" t L v' vN h' h" -- s s"
m'/kg m3Jkg kJJkg kJ/kg kJ/(kg K) kJ/(kg K) °e bar m'Jkg m3/kg kJJkg kJJkg kJ /(kg K) kJ /(kg K)
Sumporni dioksid S02 Monoklormetan (metilklorid) CH3CI
-50 0,116 0,000 642 2,490 7 -68,29 355,5 -0,2759 1,623 2 -60 0,156 0,000 936 2,235 -90,14 370,4 -0,3726 1,788 2
-40 0,216 0,000 652 1,387 2 -54,43 360,9 -0,215 6 1,565 9 -55 0,212 0,000 944 1,680 -83,02 373,5 -0,338 7 1,753 9
-30 0,380 0,000 663 0,8183 -40,74 366,2 -0,1574 1,516 O -50 0,280 0,000 953 1,295 -75,61 376,6 -0,3014 1,7212
-20 0,635 0,000674 0,507 1 -27,09 371,4 -0,102 6 1,4712 -45 0,368 0,000 961 1,008 -68,29 -0,272 6
-10 379,6 1,690 2
1,014 0,000 686 0,328 O -13,57 376,4 -0,050 1,4310
O 1,554 0,000 697 O,220 O O 381,1 O 1,395 O -40 0,475 0,000 970 0,794 -60,92 382,7 -0,240 7 1,661 7
10 2,302 0,000 710 0,1523 13,52 385,6 0,048 1 1,3619 -35 0,607 0,000978 0,632 -53,47 385,7 -0,209 3 1,634 5
20 3,305 0,000 723 0,1084 27,00 389,8 0,095 O 1,332 7 -30 0,768 0,000 986 0,508 -45,93 388,7 -0,1779 1,608 9
30 4,619 0,000 738 0,079 O 40,40 393,7 0,1394 1,305 O -25 0,960 0,000 995 0,412 -38,48 391,5 -0,1474 1,585 1
40 6,303 0,000 754 0,0588 53,72 397,4 0,181 7 1,279 9
50 8,417 0,000 771 -20 1,189 0,001003 0,338 -30,81 394,4 -0,1172 1,562 5
0,0446 67,03 400,8 0,223 6 1,256 5 -15
60 11,032 0,000 791 0,034 4 80,51 403,8 0,264 2 1,458 0,001013 0,279 -23,19 397,3 -0,087 1 1,5416
1,234 7 -10 1,773 0,001022 0,233 -15,53 400,0 -0,0578 1,5211
Etan C2H6 -5 2,138 0,001 032 0,195 -7,79 402,6 -0,028 9 1,5014
-50 5,517 0,002003 0,0983 -146,20 279,5 -0,571 9 1,335 6 O 2,559 0,001042 0,1648 O 405,1 O 1,482 9
-40 7,776 0,002062 0,0705 -120,16 287,0 -0,460 1 1,286 2
-30 5 3,039 0,001053 0,140 2 7,87 407,5 0,0285 1,464 9
10,650 0,002 128 0,0515 -92,40 293,3 -0,346 2 1,240 1 10
-20 14,23 0,002 209 0,0383 3,584 0,001064 0,119 8 15,70 409,8 0,056 5 1,448 2
-63,30 298,3 -0,2319 1,1962 15 4,201 0,001 075
-10 18,59 0,002 305 0,0288 -32,36 -0,115 9 0,103 1 23,57 411,9 0,084 2 1,4319
301,7 1,153 5 20 4,896 0,001 086 0,089 1 31,57 414,1 0,1118 1,416 4
O 23,85 0,002 429 0,0218 O 303,3 O 1,1103 25 5,671 0,001098 0,077 4 39,61 416,1 0,1386 1,4013
10 30,16 0,002 587 0,016 1 30 6,529 0,001110 0,0675 47,65 417,9 0,1654 1,386 7
35,38 299,6 0,1214 1,054 7 35
20 37,75 0,002 856 0,0114 76,19 286,6 0,255 4 0,972 6 7,478 0,001123 0,059 1 55,77 419,6 0,1922 1,372 4
30 47,07 40 8,522 0,001135 0,052 O 63,93 421,3 0,218 1 1,359 5
0,003 49 0,007 1 134,35 250,0 0,440 5 0,813 5
32,1 49,33 0,004 70 191,55 0,625 5 45 9,670 0,001149 0,046 O 72,14 422,9 0,244 1 1,346 1
50 10,915 0,001164 0,040 8 80,39 424,3 0,270 O 1,334 3
Propan CsH8 55 12,288 0,001180 0,036 3 88,63 425,6 0,295 6 1,332 2
-50 0,707 0,001690 0,580 -114,22 317,7 -0,465 9 1,4675 60 13,759 0,001196 0,0324 97,01 426,8 0,320 7 1,3105
-40 1,115 0,001725 0,380 -92,19 330,3 -0,3676 1,444 4
-30 1,672 0,001761 0,260 -69,42 344,9 -0,271 7 1,4319" Diklormetan (metilenklorid) CH2CI2
-20 2,423 0,001799 0,182 -46,72 356,7 -0,1767 -20 - I
1,4164 0,0559 4,14 -28,5 353 -0,112 1,399
-10 3,405 0,001842 0,1318 -23,90 368,4 -0,0879 1,402 6 -10 0,109 - 2,35 -14,2 358 -0,0532 1,363
O 4,684 0,001887 0,0974 O 378,7 O 1,386 2, O 0,188 - O 362 O
1,42 1,331
10 6,339 0,001935 0,073 1 24,24 388,4 0,0854 1,371 6 10 0,299 368
20 0,92 14,2 0,047 7 1,297
8,337 0,001992 0,056 1 49,99 397,5 0,170 8 1,359 9 20 0,469 0,000 749 0,61 372
30 30 28,5 0,0913 1,265
10,807 0,002 055 0,0435 74,69 405,7 0,257 1 1,349 8 0,693 0,417 44,0 377 0,131
40
50
13,739 0,002 135 0,0339 102,19 413,0 0,342 1 1,334 3 40
50
0,991 - 0,301 56,9 379 0,168
1,232
1,179
17,269 0,002 222 0,026 8 130,79 420,2 0,428 3 1,323 4 1,37 0,235 71,2 385 0,203 1,165

220
221
 ...

Vrela kapljevina i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperatnri t Vrela kapljevina i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t
(nastavak) (nastavak)
Temp. Tlak Specificni obujam Specificna entalpija Specificna entropija
Temp. Tlak Specificni obnjam Specificna entalpija Specificna entropija
v' vn h' hU -- s' SU
!- L
tLu' un h' hU ~~ "C bar m3/kg m3/kg kJ/kg kJ /kg kJ/(kg K) kJ/(kg K)
°C bar m3/kg m3/kg kJ/kg kJ/kg kJ/(kg K) kJ/(kg K)
Frigen 12-difluordiklormetan (CC12F2) (konac)
Frigen l1-triklorfluormetan (CC13F)
10 4,238 0,734 41,13 209,35 1,554 3
-50 0,027 0,609 5 061,25 160,54 365,23 0,840 9 1,7582 5,682 0,753 30,94 218,88 361,01 1,066 O 1,550 9
-40 20
0,051 0,617 2 761,03 168,03 370,21 0,873 7 1,7409 30 7,465 0,775 23,63 228,62 356,86
364,94 \1,033
1,098 32 1,547 9
-30 0,092 0,625 1594,67 175,72 375,26 0,906 O 1,726 7 40 0,799 18,26 238,62 368,60 1,130 1 1,545 2
-20 9,634
0,157 0,634 967,93 183,60 380,36 0,9377 1,715 O
-10 0,256 0,642 613,55 191,70 385,49 0,969 1 1,705 5 50 12,236 0,827 14,24 248,96 371,92 1,162 O 1,542 5
60 15,326 0,859 11,17 259,75 374,82 1,194 1 1,539 5
O 0,401 0,652 403,97 200,00 390,63 1,000 O 1,697 9 0,897 8,78 271,13 377,16 1,226 8 1,535 8
70 18,957
10 0,607 0,662 395,77 1,030 6 1,6919 80 23,191 0,946 6,87 283,33 378,72 1,260 7 1,530 8
275,00 208,53
20 0,889 0,672 192,78 217,26 400,88 1,060 9 1,6872 90 1,010 5,32 296,74 379,08 1,296 8 1,523 5
30 28,092
1,266 0,683 138,68 226,20 405,96 1,0907 1,683 7 100 33,729 1,109 4,00 312,28 377,30 1,3374 1,511 6
40 1,755 0,694 102,06 235,32 410,97 1,1202 1,6812 110 40,180 2,64 334,62 368,49 1,394 3 1,482 7
1,355
50 0,707 76,63 244,62 112,00 41,576 1,792 1,79 351,71 351,71 1,438 2 1,438 2
2,379 415,91 1,1493 1,679 4
60 3,159 0,720 58,57 254,08 420,75 1,178 O 1,678 3
70 Frigen 12 B1-bromklordifluormetan (CBrC1F2)
4,117 0,734 45,46 263,66 425,47 1,206 1 1,677 7
80 5,275 0,749 35,77 273,38 430,07 1,233 8 1,677 5 -40 0,197 0,496 586,96 174,53 316,81 0,899 5 1,509 8
90 6,659 -30 0,327 0,504 368,06 180,58 320,64 0,924 9 1,5010
0,766 28,47 283,20 434,51 1,260 9 1,677 6 -20 324,47 0,950 1
100 8,291 0,784 22,89 293,12 438,77 1,2875 1,677 9 0,517 0,512 240,35 186,84 1,493 8
110 -10 0,787 0,521 162,58 193,32 328,27 0,9752 1,488 O
10,198 0,804 442,83 1,3136 1,678 2
120 12,407 0,826 15,15
18,561 313,30
303,15 446,64 1,339 3 1,678 5 O 1,157 0,530 113,39 200,03 332,03 1,000 O 1,483 4
130 14,946 0,851 12,421 323,59 450,15 1,364 6 1,678 6
140 17,846 0,880 10,21 334,08 1,389 7 1,678 3 10 1,651 0,540 81,21 206,87 335,73 1,024 6 1,479 7
453,29 20
150 21,145 0,914 8,39 344,87 455,96 1,4148 1,677 4 2,294 0,550 59,53 213,91 339,34 1,048 9 1,476 5
160 24,881 0,955 6,88 356,13 458,00 1,440 3 30 3,111 0,562 44,53 221,11 342,87 1,072 9 1,4746
1,6755 40 4,130 0,574 33,89 228,46 346,29 1,096 6 1,472 9
170 29,102 1,008 5,59 368,14 459,13 1,466 8 1,672 11
180 33,864 1,081 4,46 381,47 458,79 1,495 4 1,666 O 50 5,380 0,587 26,17 235,96 349,59 1,119 9 1,4716
190 39,233 1,205 3,39 397,77 455,38 1,529 6 1,654 O 60 6,889 0,601 352,76 1,1429 1,470 6
198,01 44,025 1,824 1,82 430,65 430,65 1,598 4 1,598 4 70 8,689 0,617 16,17 251,40 355,77 1,165 7 1,469 8
80 10,811 0,635 20,47
12,87 I 243,60
259,39 358,60 1,188 2 1,469 2
Frigen 12-difluordiklormetan (CC12F2)
90 13,292 0,656 10,30 267,62 361,20 1,2108 1,468 5
-60 0,226 0,636 639,14 146,36 1,615 3 100 16,170 0,679 8,25 276,17 363,51 1,233 5 1,467 5
-50 0,392 0,647 384,12 155,06 329,30 0,8192 1,600 O. 110 19,489 0,707 6,60 285,20 365,42 1,256 8 1,466 1
-40 0,642 0,659 242,72 163,85 324,53
334,07 I 0,7794
0,8576 1,5878 120 23,300 0,741 5,22 294,96 366,77 1,281 2 1,463 8
-30 1,005 0,672 160,01 172,72 338,80 0,894 8 1,577 9
-20 1,510 0,685 109,34 181,70 343,48 0,930 8 1,569 9 130 27,662 0,786 4,05 305,83 367,19 1,307 6 1,459 9
-10 2,193 0,700 77,03 190,78 348,06 0,965 9 1,563 6 140 32,649 0,851 3,01 318,53 365,93 1,3378 1,452 5
150 38,347 0,980 2,01 334,39 360,96 1,3744 1,4372
O 3,089 0,716 55,68 200,00 352,54 1,000 O 1,558 5 154,60 41,237 1,403 1,40 351,77 351,77 1,414 5 1,4145

222 223
 Vrela kapljevina i snhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t Vrela kapljevina i snhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t
(nastaval,)
Temp. Tlak Specificni obujam
.
'-
(nastavak)
Specificna entalpija Specificna entropija Temp. Tlal< Specificni obujam Specificna entalpija Specificna entropija
t L u' u" h' h" s' s"
00 -- SU
.!- L u' u" h' h" -- s'
bar m'fkg m'fkg kJfkg kJfkg
kJ/(kg K) kJ/(kg K).. 00 bar m'fkg m'/kg kJ/kg kJ /kg kJ/(kg K) kJ/(kg K)
Frigen 13-trifluormonoklormetan (CClF3) Frigen 14-tetraflurmetan (CF.)
-120 0,Q70 0,601 1 737,84 83,83 249,73 -140 0,395 0,589 311,14 160,71 301,56 0,745 O 1,8029
-110 0,456 1 1,539 4
0,160 0,614 800,20 91,81 254,10 0,506 5 1,5013 -130 0,874 0,608 148,30 169,82 305,23 0,810 7 1,756 7
-100 0,331 0,628 407,72 100,07 -120 1,724 0,630 78,41 179,43 308,59 0,875 2 1,718 6
-90 258,35 0,5556 1,469 7
0,626 0,643 225,59 108,69 262,50 0,603 9 1,443 7 -110 3,097 0,654 44,91 189,51 311,55 0,9384 1,686 5

-80 1,097 -100 5,162 0,683 27,35 200,00 314,01 1,000 O 1,658 3
0,659 133,53 117,70 266,53 0,6516 1,422 2 1,633 1
-70 1,807 0,677 -90 8,096 0,717 17,44 210,87 315,86 1,059
83,54 127,06 270,41 0,698 6 1,404 3 -80 0,759 11,47 222,13 316,91 1,118 2 1,608 9
-BO 2,824 0,696 54,69 136,73 12,085
-50 274,09 0,7447 1,389 2 -70 17,336 0,815 7,65 233,98 316,83 1,1759 1,583 7
4,219 0,718 37,17 146,66 277,53 0,789 8 1,376 3
-BO 24,115 0,897 5,05 246,97 314,73 1,235 3 1,553 4
-40 6,068 0,742 26,03 -50 3,01 307,08 1,309 2 1,502 6
-30 156,79 280,68 0,833 6 1,365 O 32,846 1,065 263,92
8,449 0,771 18,66 167,12 283,47 0,876 3 1,354 8 -45,65 37,460 1,598 1,60 286,08 286,08 1,404 8 1,404 8
-20 11,447 0,804 13,61 177,67
-10 285,82 0,9178 1,345 O
15,155 0,844 10,03 188,54 287,57 0,958 7 1,335 1 Frigen 22-difluromonoldormetan (CHClF2)
O -100 0,021 0,639 7906,83 95,96 357,78 0,534O 2,046 1
19,682 0,895 7,40 200,00 288,47 1,000 O 1,323 9 -90 0,049 0,649 3556,81 104,62 362,77 0,582 6 1,992 1
-80 0,105 0,659 1 757,88 113,62 367,85 0,630 4 1,946 6
10 25,160 0,965 5,40 212,60 -70 372,97 0,677 7
20 287,99 1,043 5 1,309 7 0,206 0,671 940,11 123,02 1,908 1
31,759 1,082 3,76 227,89 284,69 1,094 1 1,287 9
28,78 38,649 1,721 1,72 260,93 260,93 1,2018 -BO 0,376 0,683 537,29 132,84 378,07 0,7248 1,875 4
1,2018
, -50 0,646 0,695 324,82 143,11 383,09 0,7718 1,847 3
Frigen 13 Bl-trifluorbrommetan (CBrF3) -40 1,053 0,709 205,95 153,81 387,97 0,818 6 1,822 9
-80 0,305 -30 1,640 0,724 135,98 164,90 392,65 0,864 9 1,801 6
0,479 347,88 144,78 269,34 0,765 7 1,4106
-70 0,542 0,489 203,94 150,85
-BO 272,75 0,796O 1,396 1 -20 2,455 0,740 92,93 176,34 397,07 0,910 8 1,782 8
0,908 0,500 126,26 157,19 276,12 0,826 2
-50 1,445 1,384 2 -10 3,550 0,758 65,40 188,06 401,18 0,9559 1,7658
0,511 81,84 163,78 279,43 0,856 1 1,3743
-40 2,199 0,523 55,14 O 404,93 1,000O 1,7503
-30 170,60 282,64 0,885 7 1,366 2 4,980 0,778 47,18 200,00
3,222 0,537 38,37 177,66 285,74 0,9149 1,359 4
-20 4,567 0,552 27,43 10 6,803 34,75 212,11 408,27 1,043 O 1,735 8
-10 184,92 288,70 0,943 7 1,353 7 0,799
6,292 0,568 20,05 192,37 291,47 20 9,081 0,824 26,04 224,34 411,14 1,0848 1,722 1
0,972 1 1,348 7
O 30 11,880 0,852 19,78 236,69 413,48 1,125 5 1,708 6
8,454 0,587 14,92 200,00 294,01 1,000 O 1,344 2 40 15,269 1,165 1 1,695 2
0,884 15,17 249,22 415,19
10 11,117 0,609 11,25
20 207,84 296,28 1,0275 1,339 9 50
14,347 0,635 8,56 215,94 19,327 0,923 11,70 262,03 416,11 1,204 2 1,6811
30 298,19 1,059 4 1,335 4 60 24,146 0,970 9,03 415,99 1,243 6 1,665 6
18,223 0,667 6,54 224,42 299,61 1,082 4 275,41
40 1,330 4 70 29,833 1,032 6,92 289,86 414,35 1,284 7 1,647 5
22,831 0,708 4,97 233,47 300,30 1,1107 1,324 1. 80 36,520 1,120 5,17 306,49 410,12 1,3304 1,623 8
50 28,277 0,767 3,71 243,61
60 299,81 1,1412 1,315 l'
34,693 0,872 2,62 256,26 90 44,373 1,282 3,59 399,75 1,389 4 1,5853
296,72 1,1781 1,299 5, 328,61
67,0 39,846 1,343 1,34 279,02 96,18 49,900 1,949 366,83 1,491 3 1,4213
279,02 1,243 9 1,2439 1,95 366,83

224
225
Vrela kapljevina i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t Vrela kapljevina i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t
(nastava" )
(nastava")
Temp. Tlak Specificni obujam Specificna entaJpija Specificna en tropij;j Temp. Tlak I Specificni obujam Specificna entaJpija Specificna entropija
v" . s"
-t ...L v' h' h"
--'
s' s" t L- - v - v" h' - h" -- s
oc bar m3fkg m3fkg kJfkg kJ/kg bar kJ/kg kJ/kg kJ/(kg K) kJ/(kg K)
kJ/(kg K) kJ/(kg K: °C m3/kg m3/kg
, Frigen 23-trifluormetan (CHF3) Frigen 113-trik1ortrifluoretan (C2C\zF3) ("onac)
I
-120 0,059 0,623 3082,91 40,76 307,99 0,253 3 1,998 2
-110 0,144 0,638 130 8,397 0,783 17,41 330,62 442,49 1,386 8 1,664 3
1331,81 51,57 312,96 0,321 7 1,923 8 1,671 8
-100 0,315 0,653 642,22 140 10,193 0,805 14,20 341,78 448,37 1,4138
62,99 317,81 0,3895 1,8612 454,02 1,440 6 1,679 O
-90 0,623 0,670 338,66 75,00 322,41 150 12,257 0,830 11,62 353,18
0,456 8 1,807 7 9,52 364,88 459,35 1,4675 1,685 6
160 14,618 0,859
-80 1,139 0,689, 192,12 87,58 326,66 0,523 5 1,7613 1,691 3
-70 170 17,306 0,893 7,77 376,93 464,16 1,494 5
1,947 0,709 115,73 100,64 330,47 0,589 1 1,720 5 6,29 389,45 468,15 1,5218 1,695 5
-80 3,140 180 20,355 0,936
0,732 73,23 114,07 333,77 0,653 2 1,684 O 0,992 5,00 402,49 470,67 1,549 5 1,696 7
-50 4,827 0,757 48,25 190
127,75 336,50 0,715 4 1,650 9 200 27,712 1,075 3,84 415,96 470,17 1,5774 1,692 O
-40 7,120 0,785 32,84 141,62 338,63 0,7754 1,620 4 210 123'808
32,197 1,246 2,69 429,07 461,81 1,603 8 1,671 6
-30 10,142 0,818 22,93 155,66 340,11 0,833 3 1,591 9 1,74 440,04 440,04 1,625 8 1,625 8
-20 214,10 34,10 1,735
14,030 0,857 16,31 169,94 340,87 0,889 6 1,564 8'
-10 18,936 0,904 11,75 184,63 340,77 0,9448 1,538 2 Fl'igen 114 - dik1ortetrofluoretan (C2CbF ,)

O 25,043 0,966 8,50 200,00 339,57 1,000 O 1,511;0 -50 0,071 0,596 306,38 0,8128 1,497 7
-40 0,130 0,606 863,76 162,28
1516,171153,53 312,55 0,8511 1,495 6
10 32,579 1,053 6,14 216,54 -30 0,225 0,616 519,35 171,30 318,82 0,889 O 1,495 7
336,79 1,056 7 1,481 4 325,18 0,926 4 1,497 6
20 41,842 1,213 4,36 236,48 331,00 1,122 3 -20 0,369 0,627 327,17 180,59
1,444 7 1,500 9
26,30 48,739 1,898 1,90 286,03 286,03 1,285 1 1,285 1 -10 0,581 0,638 214,58 190,16 331,61 0,963 4

Frigen 113-triklortrifluoretan (C2CbF3) O 0,879 0,650 145,75 200,00 338,08 1,000 O 1,505 5
-35
-30
0,020
0,028
0,590
0,593
5 229,12 170,18
3 854,33 174,30
337,45
340,50
0,883 3
0,900 4
1,585 7
1,584 O
10
20
I 1,285 0,663 102,04 210,09 344,57 1,036 2 1,511 2
1,517 6
-20 1,824 0,677 73,34 220,45 351,06 1,072 O
0,051 0,601 2 184,34 182,67 346,66 0,934 2 1,5820: 30 357,51 1,1073 1,524 6
-10 0,089 2,520 0,692 53,92 231,01
0,609 1301,93 191,24 352,93 0,9674 1,5818 40 40,42 241,79 363,90 1,142 O 1,532 O
3,401 0,709
O 0,148 0,617 811,11 200,00 359,29 1,000 O 1,583 2
10 0,236 0,626 50 4,494 0,727 30,81 252,75 370,20 1,1762 1,539 7
525,40 208,96 365,71 1,032 2 1,585 8 60 1,5476
20 0,363 0,635 352,22 5,828 0,747 23,80 263,88 376,37 1,209 1
218,12 372,19 1,064 O 1,589 6 70 275,20 382,38 1,243 O 1,555 3
30 0,539 0,644 243,40 227,50 378,71 1,0954 7,433 0,769 18,60
1,594 2, 80 9,343 0,794 14,65 286,69 388,16 1,2756 1,562 9
40 0,778 0,654 172,77 237,07 385,25 1,126 4 1,599 6
50 1,094 0,665 125,58 246,83 391,79 1,157 O 1,605 6 90 1,307 8 1,570 1
60 11,594 0,823 11,60 298,42 393,65
1,501 0,676 93,22 256,78 398,32 1,187 2 1,612, 100 14,225 0,857 9,20 310,44 398,72 1,339 9 1,576 5
70 2,018 0,688 70,49 266,89 404,82 1,217 O 1,61910 110 1,581 7
17,282 0,898 7,27 322,92 403,20 1,3722
80 2,659 0,701 54,18 277,16 411,28 1,246 4 1,626 2 120 336,12 406,76 1,405 3 1,585 O
20,821 0,952 5,68
90 3,444 0,714 42,25 278,58 417,69 1,2753 1,633'6
100 4,390 0,729 130 24,908 1,029 4,31 350,63 408,71 1,440 7 1,584 8
33,37 298,13 424,03 1,303 8 1,6412 140
110 5,518 0,745 26,63 308,82 430,29 1,3319 1,6489 29,622 1,173 3,01 368,16 406,59 1,482 4 1,5754
120 6,847 0,763 21,45 319,64 145,7 32,627 1,730 1,73 390,14 390,14 1,534 2 1,534 2
436,45 1,359 5 1,656 6

226

l
227
Vrela kapljevina i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t Vrela kapIjeviua i suhozasicena para rashladnih tvari pri temperaturi t
(nastavak)

Temp. Tlak Specificni obujam Specificna entaIpija Specificna entropija

:. (konac)
Tlak Specificni obujam Specificna entaIpija Specificna entropija
Temper
-t v' u" t v' h' h" s' s"
L - h' h"
--, s' s" L
ce bar m3!kg m3!kg kJ/kg kJ!kg oc bar m3jk m3!k kJ!kg kJ!kg kJ/kg K kJ!kg K
kJ/(kg K) kJ/(kg K)
Frigen 115-klorpentaI1uoretan (C2ClF5) Frigen 502 - Azeotropna smjesa:
maseni udio frigena 22 (CHClF2)48,8 % i frigena 115 (C2CIF5)51,2 %
-60 0,346 0,617 279,68 0,774 7 1,406 3
-50 0,591 0,630 323,97
196,58 1143,05
153,57 284,58 0,813 7 -65 0,369 0,648 411,90 135,70 315,56 0,7346 1,598 7
1,400 8 -60 0,487 0,655 318,29 139,93 318,10 0,754 6 1,590 5
-40 0,957 0,645 125,19 162,37 289,47 0,852 2 1,397 3 -50 0,814 0,668 197,26 148,77 323,16 0,795 O 1,5765
-30 1,479 0,660 83,05 171,43 294,33 0,890 1 1,395 5
-20 2,197 -40 1,296 0,683 127,69 158,08 328,14 0,835 7 1,565 1
0,677 57,04 180,74 299,14 0,927 4 1,395 1 -30 333,02 0,8766
-10 3,153 0,695 40,32 1,979 0,699 85,77 167,88 1,555 8
190,27 303,86 0,964 O 1,395 7 -20 2,910 0,716 59,46 178,15 337,76 0,917 7 1,548 3
O 4,391 -10 4,143 0,735 42,34 188,87 342,31 0,9589 1,542 O
0,716 29,20 200,00 308,47 1,000 O 1,3971;
10 O 5,731 0,756 30,84 200,00 346,63 1,000 O 1,536 8
5,957 0,739 21,56 209,94 312,93 1,035 3 1,3991"
20 7,902 0,765 16,16 220,11 317,18 1,070 1 1,4013 10 7,731 0,780 22,88 211,53 350,67 1,040 9 1,532 3
30 10,279 0,796 12,24 230,55 321,15 1,1045 1,403 4 20 10,197 0,807 17,23 223,42 354,36 1,081 5 1,528 2
40 13,149 0,833 9,31 241,39 324,70 1,138 9 1,405 O 30 13,189 0,838 13,12 235,67 357,62 1,121 8 1,524 O
40 16,770 0,877 10,05 248,29 360,30 1,1617 1,5194
50 16,584 0,880 7,06 252,84 327,61 1,174 O 1,405 4
60 20,670 0,945 5,27 265,35 329,41 1,211 O 1,403 3 50 21,013 0,925 7,70 261,36 362,17 1,201 6 1,513 6
70 25,515 1,048 3,75 280,03 328,90 1,253 O 60 26,014 0,990 5,84 275,13 362,77 1,242 1 1,505 2
1,395 4 70
80,0 31,257 1,691 1,69 310,48 310,48 1,338 1 1,3381!, 31,918 1,091 4,29 290,47 360,95 1,285 6 1,4910
80 39,005 1,342 2,71 312,82 350,66 1,347 3 1,454 5
Frigen 500 - Azeotropna smjesa: 82,16 40,748 1,784 1,78 331,82 331,82 1,400 2 1,400 2
maseni udiofrigena 12 (CCI2F2)73,8 % i R 152a (CH3-CHF2)26,2 %
Frigen 503 - Azeotropna smjesa:
-40 0,756 0,741 248,94 157,54 362,19 0,832 9 1,710 7
-30 maseni udio frigena 13 (CClF3)59,9 % i frigena 23 (CHF3)40,1 %
1,181 0,756 164,06 167,95 367,42 0,876 5 1,696 9
-20 1,773 0,772 112,00 178,49 372,55 0,9188 1,685 4 -120 0,100 0,641 1 444,48 61,29 260,22 0,3515 1,650 5
-10 2,574 0,790 78,76 189,17 377,56 -110 0,231 0,651 663,18 71,23 264,55 0,4143 1,599 3
0,959 9 1,6758 -100 0,476 0,662 337,91 81,50 268,79 0,4753 1,557 O
O 3,625 0,809 56,80 200,00 382,40 1,000 O 1,667 8 -90 0,894 0,675 187,29 92,04 272,86 0,5344 1,521 7
10 -80 1,560 0,690 111,13 102,83 276,73 0,5913 1,4918
4,975 0,830 41,84 211,05 387,06 1,0393 1,6610,' -70
20 6,674 0,853 31,36 222,36 391,49 1,078 1 1,655 O, 2,554 0,707 69,68 113,82 280,34 0,646 6 1,466 3
30 -60 3,968 0,727 45,69 124,99 283,64 0,699 8 1,444 1
8,776 0,878 23,84 234,01 395,63 1,1165 1,6497. -50
40 11,338 0,908 18,32 246,09 399,41 5,898 0,750 31,05 136,32 286,58 0,7511 1,424 4
1,155 O 1,644 6
-40 8,448 0,778 21,69 147,88 289,08 0,800 9 1,4065
50 14,420 0,942 14,19 258,73 402,73 1,193 8 1,639 [; -30
60 18,089 11,728 0,811 15,46 159,74 291,00 0,849 6 1,389 4
0,983 11,03 272,11 405,41 1,233 5 1,6337 -20 15,858 0,852 11,16 172,12 292,15 0,898 1 1,372 2
70 22,414 1,034 8,55 286,48 407,20 1,2747 1,626,6, -10
80 20,974 0,905 8,08 185,33 292,16 0,9475 1,353 5
27,471 1,100 6,57 302,26 407,62 1,3185 1,6169 O 27,230
90 0,978 5,78 200,00 290,31 1,000 O 1,330 6
33,342 1,198 4,92 320,30 405,65 1,367 O 1,602 O 10
100 40,118 1,387 3,40 343,18 397,83 1,426 7 1,573 2 34,809 1,093 3,95 217,47 284,68 1,060 O 1,297 3
105,5 44,265 2,014 19,5 43,432 1,773 1,77 1,1814 1,1814
2,01 373,21 373,21 1,504 7 1,504 7 253,71 253,71

228 229
'"""
 I
I
Promjene stanja pare racunamo pomocu tablica odnosno dijagrama SMJESE PLINOVA I PARA
za vodenu paru (Oznake velicine - v. str. 187 ... 190 i 198). '.
Ukupni tlak smjese jednak je zbroju parcijalnih tlakova sastavina
a) Izohora V= const u = 11"= Vlm = const smjese (kao kod smjesa plinova - v. str. 197).
Za odredeni tlakp uz odgovarajuce vrijednosti u' i u" vrijedi: Po Daltonovu je zakonu smjesa pare i plina u ravnoteži s kapljevinom
u < u' pothladena kapljevina koja ishlapljuje kad parcijalni tlak pare p' dosegne tlak zasicene pare Ps
u' vrela kapljevina pri odgovarajucoj temperaturi. To je stanje zasicenosti smjese.
u' < u < u" mokra para Stanje zasicenosti se narušava promjenom temperature. Povecanjem
u" suhozasicena para temperature raste tlak zasicene pare (ps> p'), smjesa postaje nezasicenom
u" < u pregrijana para. (a para u njoj pregrijanom), te je sposobna primiti nove kolicine pare koje
Odgovarajuce temperature i ostale velicine odredujemo iz tablicajli' pocinje ishlapljivati iz kapljevine (sušenje). Padom temperature pada i
dijagrama. tlak zasicene pare (ps < p'), smjesa više ne može zadržati sve kolicine pare
Mehanicki rad: W =O pa se iz nje pocinje izlucivati suvišak kapljevine (rošenje).
Toplina: Q = m (h2 - h1) - V(P2 - Pl) Smjesa zraka i vodene pare (vlažan zrak)
b) Izobara i izoterma Sadržaj vlage x je omjer mase vodene pare mv i mase suhog zraka mz u
U podrucju mokre pare svakom tlaku P odgovara tocno odredeli!a vlažnom zraku:
temperatura Ts. Izobara je, dakle, ovdje identicna s izotermom, dok'se x = mvfmz = (RzIRv)p'l(P - p') = 0,622p'l(P - p').
izvan podrucja mokre pare od nje bitno razlikuje. Plinske konstante za zrak i vodenu paru:
P = const mehanicki rad: W =p(V2 V1) - Rz = 0,287 kJ/(kg K) Rv = RrJM = 8,314/18 kg/kmol = 0,462 kJ/(kg K)
toplina: Q=H2-H1=m(h2-h1)
gdje su: p' parcijalni tlal, vodene pare,p ukupni tlak smjese, p - p' = pzje
T = const mehanicki rad: J
W = P dV parcijalni tlak suhog zraka.
toplina: Q = T(S2 - Sl) =m T (82::81). Sadržaj vlage pri zasicenju (p' = Ps): Xs = 0,622 pJ(P - Ps)
c) Izentropa Stupanj zasicenosti: 1/1=xlxs
Kao kod plinova, rabimo i kod para za izentropu jednadžbu Relativna vlažnost rpje omjer parcijalnog tlaka vodene pare p' i tlaka
PV"= const zasicenja Ps
gdje je Ji san1O empirijski odredena vrijednost i nije u nikakvoj vez,i sa rp = p'lps (~1/'J
specificnim toplinskim kapacitetima cp i Cv (u zasicenom je podT!fcju Specificna entalpija smjese h (kJ!kg)' u nezasicenom podrucju s obzi-
cp = 00). rom na ishodište pri iedištu vode, (gdje je h = O) bit ce
Vrijednost Jije za vodenu paru u: . . h = cpzt + x (cpvt + r)
pregrijanom podrucju (p < 25 bar) Ji = 1,30 gdje Je: specificni toplinski kapacitet zralm Cpz = 1,005 kJ/(kg K)
zasicenom podrucju za: specificni toplinski kapacitet vodene pare cp., = 1,926 kJ I(kg K)
- suhozasicenuparu (x ~ 1) Ji = 1,135 specificna toplina isparivanja vode (pri O 'C) r = 2 500kJ!kg
- mokru paru (x > 0,75) Ji = 1,035+ O,lx. t je temperatura u 'C pa je
d) Prigušivanje pare h1 h2 = h = 1,005 t + x (1,926 t + 2500).
Za razliku od plinova, za koje pri prigušivanju vrijedi T1 = T2, teIP~e- Pri potpunom zasicenju (P' = ps, X = xs) je h = hs.
ratura se pare pri prigušivanju mijenja ("Joule-Thomsonov efekt«)
su TOPJi~ska svojstva suhog i zasicenog zra-ka pri raznim temperaturama
T1"oT2. mopre oce.n~ na st~. 232. Sve se promjene stanja vlažnog zraka najbolje
Ispod odredene temperature ("temperatura inverzije«) temperatu:.a~ ~olherovu h, x dijagramu za vlažni zrak (v. str. 233).
pare pri prigušivanju pada, a iznad nje raste. Temperatura ie inverzlJe J ~ia_cificna vrijednost odnosi se na 1 kg suhog zraka ti vlažnoj smjesi, odn. na (1 + x) kg
šesterostruka do sedmerostruka vrijednost kriticne temperature K. zne smJese.

230 231
 ,
Toplinska svojstva
temperaturi t suhog i zasicenog vlažnog zraka pri tlaku p = 1 bar i
I Zasiceni vlažni zrak Suhi zrak ~
Tempera- parcijalni sadržaj specificna specificni specificna
tura tlak pare specificni
vlage enta1pija obujam entalpija obujam
t ~ x h h
~ ~,
oc mbar kg/kg kJ/kg m'/kg kJ/kg
-20 1,031 0,000642 -18,53
m'&~
-18 0,727 -20,11 0,727:
1,248 0,000 777 -16,18 0,733 -18,10
-16 1,505 0,000 938 0,733
-14 -13,77 0,739 -16,09 0,738'
1,810 0,001128 -11,29 0,745 -14,08
-12 2,171 0,001 353 0,744
-8,71 0,750 -12,07 0,750
-10 2,596 0,001 619
-8 -8,04 0,756 -10,06 0,756
3,097 0,001 932 -3,24 0,762 -8,04
-8 3,684 0,002 300 0,761
-0,31 0,768
-4
-2
4,371
5,172
0,002 731
0,003234
+2,78
6,06
0,774
0,780
-8,03
-4,02
0,767-
0,773: ~
O 6,106 0,003 821
-2,01
O
0,778
,~
"
2 7,055 0,004419
9,55 0,786 0,784
;::
4
6
8,129
9,345
0,005 098
13,08
16,80
0,792
0,798
2,01
4,02
0,790
0,796
~
0,005 868 20,77 0,804 6,03 0,801'
8 10,72 0,006740
10 24,99 0,810 8,04 0,807
12,27 0,007 727 29,52 0,817 10,06 0,813
12 14,01 0,008 841
14 34,36 0,823 12,07 0,819
15,97 0,01010 39,58 0,829 14,08 0,824
16 18,17 0,011 51 45,20
18 0,836 16,09 0,830'
20,62 0,01310 51,28 0,842 18,10
20 23,37 0,01488 0,836
57,87 0,849 20,11 0,842
22 26,42 0,01688
24 65,01 0,856 22,12 0,847
29,82 0,01912 72,78 0,863 24,13
26 33,60 0,021 62 0,853
28 81,25 0,870 26,14 0,859
37,78 0,02442 90,49 0,877 28,15
30 42,42 0,865
0,02755 100,6 0,885 30,17 0,870
32 47,53 0,03104
34 111,6 0,892 32,18 0,876
53,18 0,034 94 123,7 0,900 34,19
36 59,40 0,882,
0,03928 137,0 0,908 36,20 0,888,
38 66,24 0,044 12
40 151,6 0,916 38,21 0,893
73,75 0,04953 167,7 0,925 40,22 0,899
42 81,99 0,055 55
44 185,5 0,934 42,23 0,905
91,00 0,062 27 205,0 0,943 44,24
46 100,9 0,06977 226,7
48 0,953 46,25 g:g}~"
111,6 0,07815 250,6 0,963 48,26 0,922
50 123,4 0,087 52 277,2 0,973 50,28 0,928
55 157,4 0,1162
60 357,7 1,002 55,30 0,942
199,2 0,1547 464,5 1,034 60,33 0,957
65 250,1 0,2074
70 609,1 1,072 65,36 0,971,
311,6 0,281 6 811,1 1,117 70,39 0,985
75 385,5 0,3902 1106 1,170 75,41 1,000
80 473,6 0,559 6 1563
85 1,235 80,44 1,014
578,0 0,852 1 2351 1,316 85,47 1,028
90 701.1 1,459 3983
95 1,418 90,50 1,043
845;3 3,398 9193 1,553 95,52 1,05;1.

232 233
Promjene stanja vlažnog zraka STRUJANJE PLINOVA I PARA
1. Miješanje struje vlažnog,zraka Pri stacionarnom strujanju (pri kojem se na bilo kojem mjestu brzina
li
Miješa li se vlažni zrak, protocne mase suhog ne mijenja s vremenom ni po velicini ni po smjeru) protocna je masa qm
zraka qmh temperature ti i vlažnosti xI (stanje konstantna, dok su druge velicine promjenljive od mjesta do mjesta.
u tocki 1) s vlažnim zrakom, protocne mase Jednadžba kontinuiteta stacionarnog strujanja povezuje presjek A,
suhog zraka qm2, temperature t2 i vlažnosti x2 brzinu u i gustocu Q
Xz X (stanje u tocki 2), to ce se za smjesu proracunati qm = A u Q = const.
sadržaj vlage: X = (qmlxl + qm2X2)/(qml+ qm2) Pretvorba energije pri strujanju
specificna entalpija: =
h (qml hi + qm2 h2)/(qml + qm2) Ako u prvom glavnom zakonu termodinamike (v. str. 190) uzmemo u
temperatura u °C: t = (h - x r)/(cpz + xCJN) obzir i promjenu kineticke energije Wk=> LlEk, vrijedi
= (h - 2500 x)/(1,005 + 1,926 X).
0</1 - OWteh = dH + dEk
Sve se te velicine mogu izravno ocitatik..mLagrama h, x za stanje gdje je: </1dovedeni ili odvedeni toplinski tok, Wteh dobiveni ili utrošeni
smjese u tocki M, koja je odredena omjerom M2/M1 = qmJ!qm2' tehnicki rad, H entalpija.
2. Promjena stanja pri P = const (iz obara) Pri procesima strujanja, gdje ne dobivamo niti trošimo rad (OWteh= O),
Pri zagrijavanju (od stanja 1 do 2) ugrije se vrijedi 0</1- dH = dEk> a pri izentropskom procesu (0</1 O) još i =
h! vlažni zrak za temperaturnu razliku t2 ti a - - dH = dEk, odnosno izraženo specificnom entalpijom h i brzinama u
specificna se entalpija povecava od hi do h2,
paje stoga potrebno dovoditi toplinu - dh = u du hi - h2 = (u~ - u~)/2.
</1 = qmz (h2 - hi) Bernoullijevajednadžba za plinove i pare vrijedi za male razlike tlako-
gdje je qmz protocna masa suhoga zraka. va t>.p= Pl - P2, U kojoj možemo racunati sa zanemarljivo malom pro-
Pri hladenju medu istim stanjima I mjenomgustoce, tj. srednjom gustocom Qmed const (slicnost s nestlacivinI
~

vlažnoga zraka (od 2 do 1) valja istu kolicinu f1uidom)

X topline Q odvesti.
Pl + Qmed (u~/2) = P2 + Qmed (u~/2).

3. Hladenje do temperature pod rosištem Brzina istjecanja

Pri hladenju rashladnom površinom, koja ima temperaturu to nižu od Teorijskaje brzina istjecanja Uo(bez trenja) (za ul = O i U2 = uo):
temperature rosišta (R), može se smatrati da je nastalo miješanje vlažnog
a) pri svim razlikama tlakova: Uo = " 2 (hi - h2)
zraka stanja 2 i granicnog sloja na rashladnoj površini stanja Ro, pri cemu se
vlažni zrak ohladi do temperature t' (< ti), a time i osuši. Vlažnost se smanjila b) pri malim razlikama tlakova (Q ~ const): Vo = " 2 (Pl - P2)/Q .
odx dox',jer se izlucilamasa vode mz (x -x'). Toplinu koju treba odvesti.
Stvarna brzina istjecanja v je zbog tren ja o stijenke i cestica fluida
</1= qmz[h2-h' -(x-x')t'j medu sobom nešto manja '

gdje je t konacna temperatura u °C.

V = I{>Uo
4. Vlaženje vodom ili vodenom parom gdje je <pfaktor brzine (= 0,95 ...0,98 u dobro zaobljenih sapnica).
Dodavanjem mase mv vode ili vodene pare, specificne enta1pije ~V Korisnost pri istjecanju s faktorom <p je TJ= I{>2.
vlažnom zraku, mase suhoga zraka m.. vlažnosti XI i specificne entalPIJe M:aseni protok qm= a Ao VoQ iznosi:
hh dobivamo a) pri svim razlikama tlakova: qm= a Ao Q " 2 (hi - h2)
vlažnost smjese: X2 = XI + qmv
qrrrz.
b) pri malim razlikama tlakova (Q ~ const): qm= a Ao " 2 Q (Pl - P2)'
s' :oje cisti presjek otvora sapnice, a je produkt faktora smanjenja pre-
specificnu entalpiju smjese: h2= hi + hv qmv . ~e a (kontrakcije) mlaza,u i faktora brzine <p.
qmz

234 235
Istjecanje iz sapnica IZGARANJE

. Br~~a is~je~anja .~ose povecava ako se pove.cava r~lik~ ~l<akovaP1-P2 Izgaranje je egzotermni proces oksidacije goriva pri kojem se razvija
1 postlze naJvecu vnJednost Uz (»Lavalova brzma«) pn kntlCnom omjeru
tlakova Ogrjevna toplina Hs.
Goriva su vecinom organski spojevi sastavljeni uglavnom od ugljika
Pz/P1 = [2/(x + l)x/(X -11. (O) vodika (H), sumpora (S), kisika (O), dušika (N) te pepela (p) i vlage (v).
Taj kriticni omjer tlakova ovisi samo o fluidu (x) i iznosi za razlicite Sastav goriva s obzirom na jedinicu kolicine ili mase:
fluide:
!
-za kruta i kapljevita goriva s obzirom na jedinicu mase
x P,Pl C' + H' + 8' + O' + N' + p' + u' = 1 kg!kg
dvoatomni plinovi 1,40 0,530 - za plinovita goriva obicno s obzirom na jedinicu kolicine odnosno
pregrijana vodena para 1,30 0,546 obujma
zasicena vodena para 1,135 0,577 H2' + CO' + CO2' + O2' + N2' + CH4' + C~4' + H2O' = 1 (m3/m3ili
Pri kriticnom omjeru tlakova Pz/P1 postignuta brzina Uz jednaka je m3po m3 goriva).
brzini zvuka i najveca je brzina koja se može pojaviti u najužem presjelfu Procesi izgaranja osnovnih sastavina krutih i kapljevitih goriva:
sapnice ugljika -
potpuno izgaranje C + O2 = CO2
Uz = --J x Pz/r~z . - nepotpuno izgaranje 2 C + O2 = 2 CO
vodika 2 H2 + O2 =2 H2O
S pomocu jednadžbe stanja plina možemo pisati još i
sumpora S + O2 = S02
Qz/Q1 = [2/(x + 1)] 1/"'-1) Tz/T1 = 2/(x + 1) Potreba kisika i zraka
a) U krutih i kapljevitih goriva je najmanja potrebna kolicina kisika
Uz = '>/2[x/(x + 1)] . (PI/Ql) = --J2[x/(x + 1)] RT 1 Omin = C'/12 . a kmol!kg (kmol kisika po kg goriva)
gdje su temperatura, tlak i gnstoca ispred sapnice TI>PI> QI>a u najU:žem a = »karakteristika goriva«: a = 1 + 3 [H' - (O' -8')/8]/C'.
presjeku sapnice T" p" Qz. U krutih je goriva O < a < 1,2 (u cistog ugljika: a = 1; u ugljena:
Najveci maseni protok qm maxkoji protjece najužim presjekomAminpri a = 1,1...1,2); u kapljevitih goriva je a > 1,2 (u teških: a = 1,2...1,3;
u lakih a < 1,6).
kriticnom omjeru tlakovapz~l iznosi
b) U plinovitih goriva je najmanja potrebna kolicina kisika
qm,max = a Amin --JPIQIX[2/(x + 1)](X+1)/("-1) Omin= H2'/2 + CO'/2 + 2 CH4' + 3 C~4' -02' kmol/kmol (kmolkisikapo
gdje je a faktor istjecanja i iznosi kmol goriva).
pri dobro izvedenim sapnicama a = 0,95 ... 0,98 Najmanja kolicina zraka: Zmin = Omin/0,21
pri oštrim rubovima a = 0,64 ... 0,65. Stvarna kolicina zraka: Zmin = A Zmin
gdje je »faktor preticka zraka A« za:
Proširena sapnica (De Laval). Stanje u najužem presjeku je odr.edeno rucna ložišta A= 1,6 ... 2,0
kriticnim omjerom tlakovap,Ip1 i Lavalovom brzinom Uz = '>/2 (hI -.hz), a mehanicka ložišta A= 1,3 ... 1,6
u konacnom presjeku tlakomp2 i brzinom U2= '>/2 (hI - h2)' ložišta na ulje i ugljenu prašinu A= 1,2 ... 1,4
plinska ložišta A= 1,05 ... 1,2.
Prigušivanje Kolicina dimnih plinova
Prigušivanje je nepovrativa promjena stanja pri kojoj se zbroj energije
(~) U. krutih! kapljevitih je goriva kolicina dimnih plinova kmol!kg
ne mijenja . 01dimnih plinova po kg goriva)
hI + uif2 = h2 + v~/2. D = MO,21. 0'/12. a + (H'/4 + 0'/32 + N'/28 + u'/18).
Ako je brzina strujanja malena te je možemo zanemariti (pri obicnO1Jl ~). U ~linovitih goriva je kolicina dimnih plinova kmol/kmol (kmol
strujanju u cijevima, armaturama, stapnim strojevima itd.), možemQ,pisa- mh pim ova po kmol goriva)
ti hI = h2. U (idealnim) plinovimaje tada TI = T2, a u para TI * T2 (str. 230). D = '\/0,21. °min + (H2'/2 + CO'/2 + CO2' + N2' + CH4' + C~4' + O2').

236 237
Ogrjevne vrijednosti Sastav dimnih plinova
a) Gornja og/jevna vrijednost Hs goriva predstavlja razliku entalpija Sastav je dimnih plinova pri potpunom izgaranju s obzirom na kolicin-
izmedu mješavina zraka i goriva te dimnih plinova, u kojima vlaga, (i 'PaJ;e sku jedinicu kilomola
sumporne kiseline, ukoliko gorivo sadrži sumpor), nakon ohladivanja na
temperaturu t = O De postoji u kapljevitom agregatnom stanju. COz" + HzO" + Nz" + O2'' = 1 kmol/kmoL
b) Donja og/jevna vrijednost Hi goriva oznacuje razliku entalpije mješay,i! Udjeli pojedinih sastavina (kmol/kmol):
ne zraka i goriva i dimnih plinova u kojima vlaga nakon ohladivanja n<il -kruta i kapljevita goriva
temperaturu t= O De, egzistira u parovitom agregatnom stanju. CO2'' = C'/12: D
Ogrjevna vrijednost (kaloricna vrijednost) predocuje se u:
HzO" = (H'/2 + v'/18) : D
za kruta i kapljevita goriva: kJ/kg
za plinovita goriva: kJ/kmol (O De; 1,01325 bar). Nz" = (N'/28 + 79/21. Je°miu) : D

Donja je ogrjevna
vode (pri O De):
r = 45 000 kJ/kmol
Donje ogrjevne vrijednosti
Sastavina goriva
vrijednost manja od gornje za toplinu isparivanja1l" O2'' = (Je-1) Omiu: D
- plinovita goriva
= 2500 kJ/kg = 2000 kJ/m3 (O De; 1,013 25 b1q)). COz" = (CO' + COz' + CH4' + 2 CZH4') : D
sastavina goriva HzO" = (Hz' + 2 CH4' + 2 CZH4') : D
o °C, 1,01225 bar- N2" = (N2' + 79/21. Je°miu) : D
kJ/kmol kJ/kg kJ/m3 .~

ngljik (C) potpuno izgaranje 406 900 33910 O2'' = (Je-1) Orin: D
nepotpuno izgaranje 124 000 10 330 Pri nepotpunom izgaranju sadrže dimni plinovi još: eo, CH4 itd. Njihov
sumpor (S) 296 600 9 260 sastav odredujemo kemijskom analizom (npr. Orsatovim aparatom).

vodik H, 286 700 142200 12800

~
I
- 241 700 119900 10790 Entalpija dimnih plinova
benzen C6H6 (benzol) I H, 3273900 41900 Molarna se entalpija dimnih plinovaHmD kJ/kmol pri raznim tempera-
I H 3 138 900 40 200 turama može proracunati uz poznavanje sastava dimnih plinova i molar-
5 160 500 40 300 ne entalpije njihovih sastavina pri tim temperaturama (v. str. 194):
naftalen C,OH8 (naftalin)
! H
H: 4 980 500 38 900
1 365 100 29 600 H'nD = COz" . HIll co, + H2O" . Hm H20 + Nz" . Hm N2+ Oz" . Hm °2 .
etanol C2H,OH (alkohol) I H:
H; 1 230 100 26 700
ugljicni monoksid CO 282 900 - 12 600 *
metan CH.
H, 889 100 39 700
I Hi 799 100 35 700 Molarnu entalpiju dimnih plinova za tehnicka goriva možemo odrediti
J H, 1 449 200 64 700 tal:oder pomocu Rosin-Fehlingova HmD, T- dijagrama (v. str. 205), koji
eten C2H. (etilen) I
UZima u obzir i disocijaciju iznad 1 500 De. Iz tog dijagrama možemo za
I Hi' 1 359 200 - 60 700
svaku izabranu temperaturu odrediti molarnu entalpiju HmDl za Je = 1 i
etin C,H2 (acetilen) I H, 1 302 300 - 58 100
I Hi 1 257 300 - 56 100 molarnu entalpiju HmD- pri Je= 00(cisti zrak).
Donja ogrjevna vrijednost fizikalnih smjesa gorivih spojeva (plinowfih . Iz minimalne potrebne kolicine zraka Zmiu, kolicine dimnih plinova D
goriva) u (kJ/m3) I ?oznatog faktora preticka zraka Jeizracunavamo relativni udio zraka u
Hi = 12600 CO' + 10800 Hz' + 35700 CH4' + 60 700 C2H4' 2 000HzO', - dimnim plinovima Z"
Donja ogrjevna vrijednost složenih spojeva (npr. ugljena) može se Z" = (Je-1) Zmiu: D.
tocno odrediti samo pokusom. Za kruta i kapljevita goriva služi pribliŽjla
Otuda proizlazi molarna entalpija dimnih plinova kJ/kmol
formula u (kJ/kg)
Hi = 34000 C' + 101700 H' + 6300 N' + 19 100 S' - 9800 O' - 2 500:11'. HmD = HmDl-Z" (HmDl-HmD=)'

238 239
80 000
Goriva
kJ
krool
Prirodna goriva su: kruta - drvo, treset i ugljen; kapljevita -
nafta
(zeDillOulje) i plinovita - zemni plin.
60 000
Umjema gO/iva dobivaju se preradbom iz prirodnih goriva ili drugih tvari.
IfmD Generatorski plin dobiva se iz krutih goriva (drveta, ugljena ili koksa)
rasplinjavanjem, tj nepotpunim izgaranjem u plinskim generatorima.
40 000 (Dovodenjem zraka dobiva se »zracni plin", a dodavanjem vodene pare
»vodeni plin«. Smjesu obaju plinova nazivamo »miješanim plinom«.)
Retortni plin (rasvjetni i koksni plin) dobiva se iz prirodnih krutih goriva
20 000 (ugljena, drveta) suhom destilacijom, tj. zagrijavanjem (900 ... 1 100 °C) u
retortama bez pristupa zraka.
Pri suhoj destilaciji dobiva se još i kapljeviti proizvod katran.
o Koks i drveni ugljen su kruti ostatci pri suhoj destilaciji ugljena odno-
O 400 800 1200 1600 oe 2 000 sno drveta. Kao gorivo su prakticki cisti ugljik, a sadrže još i sav pepeo
goriva, iz kojega su proizvedeni.
Pogonska ulja: laka (benzin, benzen), poluteška (plinsko ulje) i teška
Rosin- Fehlingov dijagram
(loživo ulje, mazut) dobivaju se frakcijskom destilacijom nafte i katrana.
Udio lakih goriva povecava se krekira.n,jem (cijepanjem velikih molekula).
Adijabatska temperatura izgaranja Laka pogonska ulje dobivaju se još i hidriranjem (spajanjem s vodi-
Molarnu entalpiju dimnih plinova HmDodredujemo iz donje ogrjevne kom) i sintezom (rasplinjavanjem i združivanjem molekula Hz, CO itd.) iz
ugljena, katrana ili ostataka nafte, odnosno polimerizacijom (spajanjem
vrijednosti goriva Hv specificne entalpije goriva hi( i molame entalpije I
malih molekula u vece) iz zemnog plina (sintetski benzin).
zraka HmZprije izgaranja te kolicine zraka Z i dimnih plinovaD
Etanol CZH5OH (etilalkohol, žesta, špirit) dobiva se alkoholnim vre-
HmD '" (Hi + hg + Z HmiJ/D. njem iz škroba.
Velicine Hv hg, ZiD odnose se u krutih i kapljevitih goriva na jedinicu Etin CzHz (acetilen) razvija se djelovanjem vode na kalcijev karbid CaCz.
mase 1 kg goriva, a u plinovitih goriva na jedinicu kolicine tvari 1 kInol
goriva. Prirodna
Iz dobivene molarne entalpije HmD dimnih plinova odreduje se za goriva:
odgovarajuci faktor preticka zraka..t adijabatska temperatura izgaranja t
pomocu Rosin-Fehlingova HmD' t-dijagrama. Stvarna temperatura izga-
ranjaje niža zbog odvodenja topline. Preradba:

Kontrola izgaranja
C
1. Ni pepeo, ni dimni plinovi ne smiju sadržavati gorivih ostataka I pogonska ulja
(neizgorjelog goriva, cade, CO, CH4itd.). Umjetna -.
-zracm '
I
I
katran teško Iako
goriva: poluteško
2. Preticak zraka ..t (> 1) mora biti što manji, ali ipak toliki da se - vodeni : ulje ulje ulje
osigura potpuno izgaranje. Preticak zraka kontroliramo sadržajem CO{ -miješani, I
l
koks (mazut) (plinsko) (benzin)
u dimnim plinovima. Što je veci faktor preticka zraka..t, to je manji udio ir
"II
COz". Za cvrsta i kapljevita goriva s karakteristikom a pri potpunoJJl
izgaranju vrijedi Nacin vanjsko izgaranje unutarnje izgaranje
(COz"}s '" 1/[1 + a (A./0,21- 1)] uporabe: .lu)ožištima) (u strojevima)

gdjeje (COz")s molarni sadržaj COz u suhim dimnim plinovima (bez HzO)' Glavne metode preradbe prirodnih goriva u umjetna i nacina njihove uporabe

240 -
9 Kraut
241
Km "UU"" PRIJENOS TOPLINE
Sastav % (u 1 kg) Donja ogrjevna
cista tvar 1) vrijednost Toplinsko provodenje
Gorivo
Toplinski tok ep (tj. provodenje topline Q u vremenu t) kroz tvar je po
C H S O N pepeo vlaga iskustvenim zakonima upravo razmjeran temperaturnoj razlici!J.T = TI - T2
kJ/k1t
i površini A, a obratno razmjeran debljini ravne stijenke <5
drvo, prosušeno 50 6 O 43,9 0,1 < 0,5 10... 20 14 700 '" 16 700 Q A.
smedi ugljen 70 7 2,0 20 1,0 2...10 12...60 8 400 ... 20 100
kameni ugljen 85 5 1,0 8 1,0 3...12 O... 10 27 200 ... 34 100 ep = 7=d-(TI-T2>A,
koks 97 0,5 0,8 0,7 1,0 8...10 1... 7 27 800 ... 30 300 gdjeje: A.jekoeficijent toplinske vodljivosti,iskazanjedinicom W/(m K).
""""U." "UU"" Toplinska se vodljivost mijenja s temperaturom, a kod plinova i para
Donja ogrjevna još i s tlakom. Brojcane vrijednosti A.za razlicite tvari predocene su u
Sastav % (u 1 kg) Gustoca Vrelište tablicama na str. 245 ... 250.
vrijednost
Gorivo
e tv Prijelaz topline
C H
klt/m3 'C kJ/k1t Toplinski tok ep koji prelazi s kapljevite tvari na krutu stijenku, ili
benzin 85 15 720 < 120 42 700 obratno, po iskustvu je upravno razmjeran temperaturnoj razlici !J.T= TI - T2
plinsko ulje 86 11 875 < 350 41900 i površini A
loživo ulje 87 11 940 > 350 41200 Q
naftalen CloH. 2)
(naftalin) 93,7 6,3 977 218 38 850 ep = t = a (TI-T2)A,
benzen ColIs gdje je: a je koeficijent prijelaza topline izražen jedinicom W/(m2 K).
(benzol) 92,2 7,8 884 80,5 40 270
Prijelaz topline na složen nacin ovisi o vrsti, temperaturi, tlaku i brzini plina,
etanol C2H5OH
(alkohol) 52 13 794 78,3 26 750 pare ili kapljevine, koji toplinu predaju krutoj stijenki ili je od nje primaju.
Nadalje, prijelaz topline ovisi o obliku i kakvoci površine stijenke. Unatoc
Plinovita J(oriva veoma opsežnom istraživackom radu, toplinski je prijelaz opcenito još i danas
sasvim iskustvena vrijednost koja se može izracunati samo u nekim posebno
Sastav % (u 1 m3) Gustoca Donja ogr. vrijednost
O'C, 1,013 25 bar jednostavnim slucajevima. N usseliova teorija slicnosti omoguciIaje odredivanje
Gorivo prijelaza topline pomocu znacajki slicnosti (bezdimenzijskih brojeva):
e Hi
kg/m3 kg/m3 Reynoldsova znacajka Re = !!.i
y
vodik H2 0,089 87 10 790
uglj. monoksid CO 1,250 12 620
metan 36 080 Prandtlova znacajka Pr - e cpv
CH, 0,7168 - A.
etan C2H. 1,356 63 500
propan C3H. 2,019 92 970 Pec!etova znacajka u I e cp
butan C4HlO 2,668 121 800 Pe = -;:- =Re . Pr
eten (etilen) C2H, 1,260 60 570
etin (acetilen) c.H2 56 340 Grashofova znacajka Gr=- 13g(TI-T2) av
koksni plin 50 8 29T4 2 ~,~:1 19 300 y2
r~etni plin 51 8 32 I 4 2 3 0,50 20 500 al
vodeni plin 49 42 0,5 5 3 0,71 10 800
Nusseltova znacajka Nu =T
miješani plin
zracni plin
grotleni plin
12
6
4
28
23
28
3
3 I
0,2
0,2
3
5
8
54 1,12
~
62 1,19
60 1,25
6000
4800
4000
gdje su: I mjerodavna duljina (m), v mjerodavna brzina (m/s), g težno
-
ubrz~je (=9,81 m/s2), TI T2 ~erodavna temperaturna razlika °9, al;'
kOefic~Jent toplinskog širenja (K- ), e gustoca kg/m3, c specificni toplinski
1) Srednje vrijednosti.
fapaclte~ (J/(kg K)d' A.toplinska provodnost (W/(m K)1, a koeficijent prije-
2) Talište 80 'C. aza topline (W/(m K», v kinematicka viskoznost (m Is).

242

JJ.. 243
 Ako cijev nije okrugla, treba za d uvrstiti odgovarajuci hidraulicni,
promjer d' = 4 A/O (A - površina, O - opseg). Za pravokutni je presjek< para( ri tlaku 0,980 665 bar 1 bar)
cijevi d' = 2 a b/(a + bI. ' Specificui
Vrijednosti za av predocene su na str. 189, a vrijednosti za Q, c, A.i Tempera- Gustoca toplinski
tura toplinske ema lC a
v kapljevina i plinova na str. 245 ... 247. Plin kapacitet Koeficijeut
vodljivosti I Ki Ck
V1skoznost
(para)
t Q A v
°C kg/m3 kJ/(kgK) W/(mK) mm'/s
Najjednostavniji primjeri proracuna prijelaza topline pomocu NusseE zrak -50 1,534 1,004 0,0205 9,65
tove znacajke Nu = a d/A.: -20 1,365 1,004 0,022 6 12,0
a) Slobodno strujanje plinova i kapljevina O 1,252 1,009 0,023 7 13,9
20 1,164 1,013 0,025 1 15,7
Prijelaz topline s vodoravne cijevi promjera d na miran zrak,ili. 40 1,092 1,013 0,026 5 17,6
viskoznu kapljevinu vodljivosti A. 60 1,025 1,017 0,027 9 19,4
na zrak a d/A.= 0,37 GrO,25'
80 0,968 1,021 0,029 3 21,5
na kapljevinu a d/A. = 0,40. (Gr . Pr)O,25. 100 0,916 1,021 0,030 7 23,6
120 0,870 1,026 0,032 O 25,9
b) Prisilno strujanje plinova 160 0,789 1,030 0,034 4 30,6
Strujanje duž ravne ploce duljine l 200 0,723 1,034 0,037 O 35,5
250 0,653 1,042 0,040 O 42,2
pri v > 5 m/s vrijedi a ZlA.= 0,075 . PeO,75. 300 0,596 1,047 0,042 9 49,2
Strujanje okomito na os cijevi za: 400 0,508 1,059 0,048 5 64,6
osamljenu cijev a d/A. = 0,092. PeO,75 600 0,391 1,088 0,058 1 98,8
800 0,318 1,113 0,066 9 137
snop cijevi a d/A.= ~. 0,075 . PeO,75 1000 0,268 1,139 0,076 1 181
gdje za cijevi u poretku šahovskog polja, koje su jedna iza druge, vrijedi: 1200 0,232 1,164 0,084 5 227
broj redova cijevi 2 4 6 8 10 1400 0,204 1,189 0,093 O 278
1600 0,182 1,218 0,101 2 332
vrijednost za ~ 1,00 1,23 1,36 1,43 1,47. -
vodikH2 -50 0,1064 0,147 69,1
Brzinu v treba uzeti na najužem mjestu izmedu dviju cijevi! O 0,086 9 14,232 0,176 97,1
Strujanjekroz ravnu cijev ad/A.= 0,040. PeO,75. 50 0,073 4 14,358 0,202 128
100 0,0636 14,442 0,229 162
c) Prisilno strujanje kapljevina
200 0,050 2 14,525 0,276 240
Laminarno strujanje (koje se javlja u kapljevina u cijevima ako je
ugljicni
Re < 2 300) kroz duge ravne cijevi -
dioksid CO2 -50 2,373 0,0109 4,76
a d/A.~ 3,65. O 1,912 0,828 0,0143 7,23
Turbulentno strujanje 50 1,616 0,875 0,0178 10,0
100 1,400 0,925 0,021 3 13,2
a d/A. = 0,0396 Pr. ReO,75/[1 + 0,35 (Pr - 1)].
sumporni
Koeficijent je prijelaza topline a za: dioksidS02 O 2,83 0,624 0,0084 4,09
plinove 14 ... 14 W/(m2 K) 50 - 0,649
kapljevine 2000...4000 W/(m2 K). 100 - 0,674
Pri promjeni agregatnog stanja prijelaz topline ima opcenito II1Ilogo
200 - 0,720
vece vrijednosti. Za vodu iznosi pri: amonijak NH31 O 0,746 2,168 0,022 O 12,5
vrenju 3000 ... 16000 W/(m2 K). 50 0,626 2,198 - 17,7
6000... 12000 W/(m2 K) 100 0,540 2,231 0,030 O 24,2
kondenzaciji - filmskoj 200 0,425 2,394 I
- I 39,0
- kapljicastoj 30000 ... 46 000 W/(m2 K).

244 245
 Toplinska svojstva kapljevina
Toplinska svojstva pregrijane vodene pare -.-
-'"' Specificni Koeficijent
Koeficijent Kinematicka
Specificni KinematicIta Kapljevina Temperatura Gustoca toplinski toplinske viskoznost
Tlak Temperatura Gustoca toplinski toplinske viskoznost kapacitet vodljivosti
kapacitet vodljivosti
Q ,\ v
t Q ,\ v
JL oc kg/m' kJ/(kg K) W/(mK) mm'/s
bar
1
oc
100
kg/m'
0,598
kJ/(kg K)
2,032
W/(mK)
0,023 7 21,4
-
mm'/s .-.
voda
O 1000 4,219 0,555 1,79
120 0,557 1,999 0,025 1 23,9 20
40
998
992
4,182
4,178
0,598
0,627
1,01
0,658
140 0,529 1,981 0,026 5 26,5
29,4 60 983 4,190 0,651 0,478
160 0,504 1,973 0,028 O
180 1,964 0,0294 32,2 80 972 4,199 0,669 0,364
0,481 100 958
200 0,460 1,964 0,030 9 35,3 4,215 0,681 0,295
120 944 4,232 0,685 0,249
2 140 1,070 2,050 0,027 7 13,4 140 926 4,257 0,684 0,217
160 1,016 2,024 0,029 O 14,8 160 908 4,282
16,2 0,680 0,189
180 0,968 2,007 0,030 2 180 887 4,395 0,673 0,172
200 0,926 1,999 0,031 6 17,8 200 863 4,500 0,665 0,162
220 0,887 1,998 0,033 O 19,3 250 794 4,855 0,644 0,137
240 0,851 1,998 0,034 5 21,3 300 700 5,693 0,564 0,131
4 160 2,067 2,149 0,030 9 7,43
180 1,963 2,106 0,031 8 8,13 mazivo ulje 20 871 1,850 0,144 15,0
200 1,872 2,075 0,033 1 8,93 40 858 1,934 0,143 7,93
220 1,789 2,058 0,034 3 9,70 60 845 2,018 0,142 4,94
240 2,045 0,0356 10,7 80 832 2,101 0,141 3,40
1,715
260 1,647 2,041 0,037 O 11,5 100 820 2,185 0,140 2,44
280 1,585 2,041 0,038 4 12,5 120 807 2,269 0,138 1,91
6 160 3,160 2,315 0,033 O 4,98 transforma- 20 866 1,892 0,124 36,5
180 2,989 2,226 0,033 7 5,48 torsko ulje 40 852 1,993 0,123 16,7
200 2,841 2,162 0,0345 6,02 60 842 2,093 0,122 8,69
220 2,710 2,123 0,035 6 6,58 80 830 2,198 0,120 5,20
240 2,593 2,101 0,036 7 7,15 100 818 2,294 0,119 3,79
260 2,487 2,088 0,038 O 7,72
280 2,391 2,078 0,0394 8,38 ugljicni diok- 20 717 3,642 0,087 0,062 4
8 180 4,047 2,364 0,036 2 4,14 sid CO2 30 596 - 0,071 0,054 3
200 3,834 2,265 0,036 8 4,58 -20 1485 -
5,01 sumporni 0,223 0,321
220 3;650 2,199 0,0375 dioksidS02 O 1435
240 0,038 5 5,44 1,356 0,212 0,256
3,486 2,161 20 1383 1,390 0,199
260 0,039 6 5,89 0,220
3,339 2,135
280 3,206 2,118 0,040 8 6,35 amonijak -20 665 4,562 0,585 0,383
300 3,085 2,110 0,0422 6,84 NH, O 639 4,646 0,540 0,376
320 2,974 2,105 0,043 7 7,33 20 610 4,772 0,494 0,360
10 180 5,144 2,569 0,0409 3,43 monoklorme- -20
3,78 997 1,507 0,195 0,310
200 4,857 2,371 0,0402 tan CH.,Cl O 960
220 4,610 2,268 0,040 3 4,13 1,570 0,179 0,304
4,48 20 921 1,591 0,163 0,293
240 4,394 2,216 0,0410
260 4,203 2,186 0,042 O 4,88 živaHg O 13 595 0,140 10,5
5,26 0,125
280 4,032 2,164 0,043 1 20 13 546 0,139 9,3 0,115
300 3,876 2,156 0,0446 5,65
320 3,734 2,147 0,046 O 6,03

247
246
Toplinska svojstva kovina i kovinskih slitina
Toplinska svojstva anorganskih krutina
Specificni Koeficijent
Kovina I Temperatura I Gustoca I toplinski toplinske .. Tvar Temperatura Gustoca
Specificni
toplinski
Koeficijent
kapacitet vodljivosti toplinske
kapacitet vodljivosti
..!- Q c A t Q A
°C kg/m' kJ /(kg K) W/(mK) °C kg/m' kJ/(kg K) W/(mK)
aluminij 20 2700 0,896 229 azbestne ploce 20 2000 -
bakar (cisti) 20 8930 0,383 395 azbestna vuna 20 300 - 0,7
(trgovacki)
bronca(aluminijska)
20
20
8300
7800
0,419
0,419
372
- 20 600 - 0,09
0,20
(kositrena) 20 8750 0,352 55 beton (suhi) 20 21O0 0,880 1,10
cink 20 7130 113 granit 20 2900
0,385 0,750 2,9
crveni lijev 20 8600 0,377 60 kotlovac
celik, 0,1 % C O 7850 0,465 59
400 - 44
karbonatni 300 1 000 ...2 500 - 0,15 ...2,30
600 - 0,628
- 37
silikatni
sulfatni
300
300
300 '" 1 200 - 0,08 ...0,23
2000 "0 2 700 0,840 0,7 ... 2,30
kremen 50 400
0,2%C 20 7850 0,460 50 kremeno staklo 0,840 0,08
20 7840 20 2210 0,710
0,6%C 0,460 47 1,36
13%Cr 20 7750 0,460 29 led (H.O) O
Cr-Ni 20 917 1,930 2,2
I 7900 0,477 14 -50 924 -
500 - 0,607 21 2,8
mramor 20 2 600
18Cr8Ni 20 20 0,800 2,8
7880 0,502
36%Ni 20 8130 0,502 16 opeka(suha) 20 1 700 0,840 0,46
duralumin 20 2700 0,912 165
100 - - 181 pijesak (suhi) 20 1520 -
elektron 20 1800 - 116 pješcenjak
porculan
20 2 200 0,710
0,33
1,9
20 2 360 0,800 1,2
kositar (kalaj) 20 7280 0,226 65
magnezij (cisti) 20 1740 1,017 143
silikatna opeka 100 1850 -
mjed (mesing) 20 8 600 0,381 93
(silika) 1000 - - 1,10
monel 20 8580 0,500 26
snijeg
stakIenavuna
O
20
200 - 1,60
0,15
nikal (cisti) 20 50
8800
-
0,446 58
staklo 20
20
300
2700
-
0,670 0,036
0,043
novo srebro 20 0,393 24 0,840 0,76
olovo (cisto) O 11 340 0,128 35 šaInotna opeka
100 - 0,134 34 100
1000
1850
- 0,840 0,8
platina 20 21 400 0,133 70 1,130 1,0
silumin 20 2600 0,900 159 tlo (iJovacasto) 20 1450 0,880 1,28
20 58 vapnenac 20
sivi lijev 7 250 0,540 2650 0,840
srebro 20 10 500 417 VUnaod troske 20 2,2
0,234 200
volfram 20 19 300 0,134 - 20 500
0,750
- 0,04
0,06
zlato 20 19 250 310
željezo (cisto) 20 7850
0,129
0,465 67 -
zidodopeke 20 - - O,75
žbuka (zidna) 20 1690 0,840 0,80
I
248
249
 - - ,kih krutina
Toplinska zracenje (isijavanje)
Specificni Koeficijent
Tvar Temperatura Gustoca toplinski toplinske Zracenje topline jest odavanje energije elektromagnetnim valovima
kapacitet vodljivosti duljine 0,8 ... 300 /llll (toplinske - infracrvene zrake).
t Q c A Apsorpcijski faktor a jest omjer energije Es koju tijelo apsorbira (upija)
'C kg/m' kJ/(kg K)
i sve energije E koja dospijeva na površinu tijela
W/(mK)
asfalt
a = EJE < 1
20 2120 0,920 0,74
Es = E a = 1 toplinski »crno« tijelo
bakelit 20 1270 1,590 0,23 E. = O a = Otoplinski ),bijelo«tijelo.
pamuk Stvarna tijela nisu ni toplinski »bijela« ni »crna«, vec toplinski »siva«:
cešljani 20 81 - 0,059
pleteni - 245 1,300 0,077 O < Es < E O < a < 1.
tkani - 330 - 0,070
- Emisijski faktor 10jest omjer energije E koju odaje površina tijela i
celuloid 20 1400 0,215 energije Ec koju odaje površina crnog tijela pri istoj temperaturi:
ebonit 20 1190 1,420 0,16 e=E<1
Ec .
guma 20 1200 1,420 O,16
gumena spužva 20 224 - 0,055 Po Kirchhoffovu zakonu vrijedi (prijednakoj temperaturi): 10 = a.
koks 20 1400 0,920 - Emisijski faktori tehnicki važnih tvari predoceni su na str. 252.
Stefan-Boltzmannov zakon
drvo (prosušeno)
bor 1- 20 550 2,790 0,14 Vlastita emisija Ec koju pri zracenju odašilje crno tijelo upravno je
= - - - 0,28 razmjerna površini Ai 4. potenciji apsolutne temperature T
bukva = 20 770 - 0,35 Ec = ao T4 A,
hrast 1- 20 850 2,390 O,10
= - - - 0,37 gdje je: ao= 5,669 61 . 10-8 W/(m2 K4).
U tehnici se tajednadžba rabi u obliku
drveni ugljen 20 200 0,840 0,06
Ec = a (T/1O0)4 A,
papir 20 1000 1,340 0,14 gdje je: a konstanta zracenja crnog tijela
pluto 20 200 1,380 0,05
ugljen 20 1200 a = 5,67 W/(m2K4).
1,300 0,21
ugljena prašina 30 730 1,300 0,12 Za siva tijela vrijedi Es = 10a (T/1O0)4 A,
šecer O gdje je: 10emisijski faktor sivog tijela.
1600 1,260 0,6
svila (tkana) O 147 - 0,045 Izmjena topline zracenjem izmedu dvaju tijela termodinamickih tem-
50 - 1,260 0,055
100 - - peratura TI i T2 (TI> T2) i emisijskih faktora el i 102

koža
0,060
gdje je a': = -
ep a' [(Tl/1O0)4 (T~1O0)4]A
20 1000 1,510 0,16
vuua a) Al
u veoma
cešljana 20 9 - (A '" '" A2) velikih, blizu smještenih, paralelnih i ravnih ploha
0,036
pletena - 176 1,670 0,04
tkana - 380 - 0,050 a' = a/{lfel + 1/102-1).
- b) ako drugo tijelo (2) potpuno okružuje prvo tijelo (1)
piljevina (sitna) 20 190 0,06
=
a' a/[1fel + w (1/e2-1)] W =Al/A2'
Ako je plohaAl znatno manja od plohe A2 (w '" O» vrijedi: a' = el a.
250
251
 Prolaz topline
Emisijski faktor E površinskog zracenja
a) Prolaz topline kroz stijenke pri dovorlenju toplinskog toka dodirom
Površina Temperatura Emisijski faktor
t Toplinski tok koji prelazi s neke tekucine (temperature TI i koeficijen-
'C ta prijelaza topline al) na stijenku, kroz tu stijenku (debljine o i koeficijenta
tvar stanje
toplinske vodljivosti ,1,)te sa stijenke na drugu tekucinu (temperature T2 i
koeficijenta prijelaza topline a2) iznosi za površinu stijenke A
Kovine: <tJ = Q/t = k(Tl - T2) A,
oksidiran 25 0,07
aluminij 230 0,05 gdje je k koeficijent prolaza topline koji se dobiva iz jednadžbe
poliran
aluminij za bronziranje namaz 100 0,30 l/k = 1!al + O/A. + 1/a2'
tamno oksidiran 20 0,78
bakar 130 0,76 Koeficijent prolaza topline k iskazuje se istim jedinicama kao i koefici-
oksidiran
poliran 20 0,030 jent prijelaza topline a, tj. u W/(m2 K).
cink oksidiran
poliran
20
230
0,25
0,045 Za višeslojne stijenke (npr. za stijenke
od dva sloja od kojih jedan ima debljinu 01
n all[~~~]a2
~ ..

tamno zahrdao 20 0,85

celik 100 0,80 i koeficijent toplinske vodljivosti ,1,10a drugi
lijevana površina debljinu 02 i koeficijent toplinske vodljivo-
20 0,77
valjana površina 0,61
crveno zahrdao 20 sti ,1,2koeficijent prolaza topline k racuna-
brušen 20 0,24 mo po jednadžbi To
150 0,128
sjajan, jetkan
kositar sjajan
20 0,07 l/k = l/al+ OJAl + 0~A2 + 1/a2'
'I1
150 0,058
krom poliran 0,22
oksidirana 338
mjed 300 0,05 Temperature na pojedinim mjestima TSl
polirana 100 0,045
nikal poliran stijenke možemo odrediti trokutastim dija- Ts
oksidirano 20 0,28 gramom ilijednadžbama Ts2
olovo 130 0,06
polirano 20 0,43 TSl = TI -k (1fal) (TI -T2) T2 1
sivi lijev tokaren ul
20 0,025 Ts = Tl-k (l/al + OJAl) (TI -T2)
srebro polirano 20 0,025
zlato polirano Ts2 = TI -k (l/al + 01/,1,1+ 0~A2)' (TrT2)
b) Prolaz topline kroz stijenku pri dovodenju toplinskog toka zracenjem
i konvekcijom
Nekovine: Toplinski tok, koji prelazi konvekcijom s neke prozirne tekucine (tem-
blanjano 20 0,90 perature TI i koeficijenta prijelaza al) na stijenku temperature TSl i
drvo 20 0,93
krovna \jepenka Istodobno zracenjem na tu stijenku emisijskog faktora Esod neke druge
20 0,90 stijenke (temperature Ti emisijskog faktora E), te se nadalje provodi kroz
lak, emajl 100 0,925
lak za radijatore 0,966 tu stijenku (debljine o i vodljivosti ,1,)i s nje prelazi na drugu neprozirnu
gladak O
led 20 0,93 tekucinu (temperature T2 i koeficijenta prijelaza a2), iznosi
mramor poliran 0,93
gruba, crvena 20
opeka 95 0,85 <tJ= k (Tl-T2)A.
papir 20 0,93
porculan 0,94 Koeficijent k racunamo iz jednadžbe
90
staklo 20 0,77
svi1enatkanina 1200 0,60 l/k = l/(a + al) + 0/,1,+ l/a'b
šamot
gdjeje
a = a' [(T/lOO)4 - (TsJlOo)4]/(T 1 - Tsl) = NTsl)'

253
252
JJ..
 Vrijednost a' izracunavamo iz poznatih koeficijenata E i Es(v. str. 252), a
TOPLINSKI UREÐAJI I STROJEVI
temperaturu TslizjednadžbeaTsl = TI-[h!(a + al)] (TI-T2) = f2(a). Znakovi
Jednadžbe a = fl(TsI) i TsI = Ma) rješavamo iteracijski ili graficki.
_cista
Tehnicki izmjenjivaci topline
Toplinski tok tP prelazi s tekucine pocetne temperature T{ i konacne
niže temperatura T {' na tekucinu pocetne temperature
temperature Ti'. Temperaturna razlika izmedu obiju tekucina na sva-
T 2 i konacne više
~

-
-~
sirova
necista
para
)
voda
y
r--,
kemijska
priprema
vode

tlacnovodni
C}- turbina
stapni
zrak :@I pogonski
kom je mjestu izmjenjivaca drukcija. L__J reaktor ot-
~ dimni plinovi stroj
S obzirom na medusobni smjer strujanja obiju struja u izmjenjivacu,

il
razlikujemo istosmjerno, protusmjerno i križno strujanje. gorivi plin parni kotao

"r"
7X =
~
ulje
ugljen
s pregri-
jacem
0- elektromotor
L.L:: ~ICJ.-
'r" 71' cl
-L. ~ILTl' --'--r-'-r- tekuca kovina isparivac gonjem
kL r r - -O
cjevovod (optenito)

tJ-

.
j'n'2 11~~' uplivni. upmvljacki
isignalnivod
(transforma-
tor pare) I
stroj
(opcenito)
-t><J- ventil
T. '
, L1T"
~-
~
redukcijski
ventil
[Q]
plinski
generator (J) turbopumpa

Ti opružni
Aa
'r"
~2
A
Aa
A
~
U
sigurnosm
ventil
gorionik
(za ulje)
~ stapna
\::!:; pumpa
turbo-

6
Protusmjerno strujanje otvorena posuda
Istosmjerno strujanje (opcenito) potrošac
t.T' = TI' -Ti, t.T" = TI" -Ti' t.T' = T,' -Ti', t.T" = Tt -Ti O
zatvorena posuda
(opcenito)
topline -o kompresor
ventilator

6
površinski ložište,
Toplinski tok u izmjenjivacu topline racunamo
nom razlikom t.T med
tP=k.t.Tmed.Aa,
srednjom temperatur-
~ izmjenjivac
topline
plamenik
(opcenito)
~ stapni
kompresor

r::;r- površinski
gdje su: k koeficijent prolaza topline (v. str. 253), Ao površina izmjenjivaca.
Srednja je (»logaritamska«) temperaturna razlika
t.T med= (t.T' - t.T")/ln (t.T' / t.T").
L:S:J-. izmjenjivac
topline t ispuh
{f9 transportni
stroj

Srednja (logaritamska) temperaturna

nom strujanju veca je nego pri istosmjernom.
Pri protusmjernom
razlika t.T med pri protuSIl1jer-

strujanju može biti konacna temperatura tekuC~e

Q
odvajac
pare
~ površinski
kondenzator
-0
elektricni
generator

V odvajac površinski
koja toplinu prima (grijuci se) viša od konacne temperature
toplinu predaje (hladeci se). Pri istosmjernom
konacna temperatura
tekucine k.oJa
je strujanju, medut~J]1,
tekucine koja toplinu prima uvijek niža od konacne ~
prašine
(ciklon) $]
konden,ator
(s povmtnim
Wadenjem) l mjerac

temperature tekucine koja toplinu predaje.

Zato u izmjenjivacima topline protusmjerno
nost pred istosmjernim.
strujanje ima uvijek>I~:e~'
Križno se strujanje po svom efektu pribliZ1JJe
@ ejektor
Q
rashladni
toranj D regulator
protusmjernome.
255
254
 PARNI KOTLOVI Izmjenjivac topline s dinmih plinova na vodu odnosno paru izveden
Parni su kotlovi toplinski uredaji koji se sastoje od: je cijevnim sustavom.
a) uredaja za laženje, tj. ložišta (prostora za izgaranje), u kojem se Vodu odnosno paru zagrijavamo pri konstantnom tlaku p održavanim
izgaranjem oslobada kemijski vezana energija goriva da bi prešla na regulacijom loženja, pri cemu napojne pumpe napajaju kotao protokom
dinme plinove, i pomocnih uredaja za loženje (rešetka, gorionik itd.), vode qJIDkg/s.
S obzirom na razlicite uvjete prijenosa topline na vodu odnosno paru,
b) izmjenjivaca topline (parnog kotla u užem smislu), u kojem toplina
prelazi s dimnih plinova na vodu odnosno paru. razlikujemo sljedece dijelove izmjenjivaca topline:
Toplinski tok <Pkoji s gorivom dolazi u Iožište predocujemo potroškom a) Zagrijac vode (ekonomajzer) u kojem se napojna voda temperature
goriva B (kg/s) i njegovom donjom ogrjevnom vrijednosti Hi Tv i specificne entalpije hv zagrijava do temperature Ta, pri cemu joj
naraste specificna entalpija na ha. Da se voda ne bi isparivala vec u
<P= B Hi,
zagrijacu, mora temperatura Ta biti niža od temperature zasicenja Ts
Dovodimo li u ložište zagrijan zrak za izgaranje, dolazi s njime još i
(koja odgovara tlaku p u parnom kotlu), Ta < Ts. Zato je takoder ha < h'.
toplinski tok
(Specificna entalpija h' odredena je tlakom p.)
<Pz = B Z HmZ
U zagrijacu vode dovodimo vodi toplinski tok <Pa
gdje su: Z kolicina zraka za izgaranje na jedinicu mase goriva (kmol/kg)
(v. str. 237), HmZ molarna entalpija zraka (kJ/kmol) (v. str. 194). <Pa=qm(ha-hv)'
Ložišta su gradena za: b) Isparivac je namijenjen daljnjem zagrijavanju vode do temperature
- izgaranje u sloju, tj. rešetki (ravnom rucnom ili mehanickom, stubas- zasicenja Ts i njenom isparivanju. U isparivacu dobivamo mokro paru
tstom i sL za komadno gorivo) sadržaja pare x = 0,95 ... 0,96 i entalpije hb = h' + x (h" - h'). (Specificne
- izgaranje u lebdenju, tj. u komori za izgaranje (za ugljenu prašinu, entalpije h' i h" odredene su tlakom p.)
ulje ili plin). U isparivacu dovodimo vodi-pari toplinski tok <Pb
Površinu rešetke R (m2) odredujemo na temelju »površinskog toplin-
skog opterecenja ložišta« <Pb = qm (hb - ha),
<P/R = B HJR
c) Pregrijac pare služi za sušenje pare do potpunog sadržaja pare x = 1
koji je za: ravnu rucnu rešetku 600 n. 1 000 kW/m2
(suho zasicena para) i njenom pregrijavanju do temperature pregrijanja
mehanicku rešetku 900 ...1600 kW/m2 T, pri cemu se pari povecava specificna entalpija na vrijednost h (koja je
stubastu rešetku 700... 800 kW/m2. odredena tlakom pare p i temperaturom T).
Obujam ložišnog prostora V (m3) ocjenjujemo na temelju »prostornog U pregrijacu dovodimo pari toplinski tok <Pc
toplinskog opterecenja ložišta«
<Pc = qm (h - hb).
«P + <PiJ/V= B (Hi + Z Hrni>/V
koji je za: mehanicku rešetku pri Ioženju 250... 400 kW/rn3 Suprotno nacelu protustrujnog izmjenjivaca topline dinmi plinovi
ugljenom prašinom 170... 330 kW/rn3 predaju toplinu najprije isparivacu (buduci da voda koja se isparava
uljem 900 ... 2 500 kW/rn3 d?~oljno hladi cijevne stijenke pa ih možemo smjestiti u podrucjenaj-
V1Slh temperatura), zatim pregrijacu (u kojemu pregrijana para-plin
plinom 1 600 ...2 500 kW/m3.
sla??_~adi cijevne stijenke pa ih stoga ne možemo smjestiti u podrucje
Pri izgaranju pod tlakom (ulja ili plina) obujamno toplinsko opte- n!IJVlslh temperatura) i konacno zagrijacu vode. U parnih kotlova koji
recenje ložišta dostiže i do 8 000 kW/m3. rab.e.zagr!jan zrak za izgaranje (ložišta na ugljenu prašinu, ulje i ili plin)
Presjek ložišta Bk(m2)ocjenjujemo na temelju »površinskog toplinskog
opterecenja presjeka ložišta« s~JestenJe na kraju puta dirnnih plinova zagrijac zraka (koji vraca toplin-
s tok <Pzu ložište).
«P+ <PiJ/Bk = B (Hi + ZHrni>/Bk .
Zb~g odvodenja toplinskih tokova iz dimnih plinova na isparivac i
koji je za ložišta na ugljenu prašinu 2 300 ...2 800 kW/m2. pregnJac pare te na zagrijac vode i zraka, dimni se plinovi postupno hlade.

256 257
Konacna temperatura dimnih plinova, osobito ako sadrže mnogo vlage -
Energija pare s obzirom na temperaturu okolice To proizlazi osim
ne smije biti manja od 140 °C (jer bi se kondenzacijom vlage na hla~ -
iz toplinskog toka <Pk još i iz toplinskog toka <Pošto ga je napojna voda
cijevnim stijenkama stvarale kiseline koje bi ih najedale). primila prije ulaza u parni kotao iz drugih izvora koji su joj povecali
Proracun velicine ogrjevnih površina pojedinih dijelova izmjenjivaca specificnu entalpiju od ho pri temperaturi To na hv pri temperaturi Tv
topline - v. na str. 254. <Po = qm (hv - ho).

Kapacitet (snaga) parnog kotla odreden je toplinskim tokom koji li Ukupna energija pare na izlazu iz kotla izražena je dakle toplinskim
svim dijelovima izmjenjivaca topline dovodimo vodi-pari tokom
<Po + <Pk = qm (h - ho).
<Pk = <Pa + <Pb + <Pc = qm (h -hv)'
Osim toplinskog toka <Pkrabi se za oznaku kapaciteta parnih kotlova Napojne pumpe
takoder:
Svaki parni kotao mora imati najmanje dva uredaja za napajanje koji
a) proizvodnja pare qm (što nije tocno jer uz istu proizvodnju pare q dobivaju pogonsku energiju iz medusobno nezavisnih izvora (npr. elektro-
toplinski tok <Pkovisi još i o razlici entalpija h - hv); motor i parni stroj, benzinski ili dizelski motor i sL).
b) ogIjevna površina izmjenjivacaA ( što je netocno jer toplinski tok IfJk Za napajanje služe ponajviše stapne pumpe i turbopumpe.
uz inace jednake ogrjevne površine, ovisi i o koeficijentu prolaza topline k Kapacitet napojnih pumpi odabire se tako da bi pri kvaru na najvecoj
i o srednjoj temperaturnoj razlici!!.T ('I. str. 254)). pumpi sve preostale dobavljale protocnu masu qmp koja je veca od najvece
protocne mase qm vode-pare kroz parni kotao, i to:
Stupanj djelovanja (energijski) parnog kotla qmp = 1,6 qm - ako je parnikotao bez automatske regulacije, a pro-
Toplinski tok <Pl;,koji prelazi na vodu-paru bit ce manji od toplinskog tocna masa je qm ~ 30 tih
toka koji dolazi u ložište s gorivom «Pk < <P),i to zbog gubitka u parnom - ako parni kotao ima automatsku regulaciju, a pro-
qrnp = 1,25 qrn
kotlu (ložištu i izmjenjivacu topline), tj. zbog
tocna masa je qrn > 30 tih ili je pogon neposredno s
neizgorjelih ostataka goriva u pepelu do 5 %, glavnog parnog stroja.
leteceg koksa i cade do 8 %, Potrebna snaga za pogon napojnih pumpi iznosi:
neizgorjelih plinova CO, CH4 itd. do 1 %,
te .. k ep - Pa) + t:.p
osjetne topline dimnih plinova 8 ... 11 %,
zracenja i prijelaza topline na okolicu do 12 %.
OrIJs a Po = qmp [
Po
Q +ghg ]
Stupanj djelovanja parnog kotla 'Ikje omjer toplinskih tokova <Pki IfJ efektivna P=-
'lk = <pJ<p = qm(h -hv)/B Hi
1Jp
gdjesu:p tlak u kotlu, Pntlak u napojnom spremniku, !!.pprotocni gubitci,
a iznosi za razne kotlove za:
Q.gustocavode pri temperaturi napajanja Tv, hg geodetska visina ra-
- manje (s ravnom rešetkom) 'lk = 0,72...0,78 zme vode u kotlu nad razinom u napojnom spremniku, g = 9,81 m/s2,
- vece (s mehanickom rešetkom) 'lk = 0,77 ... 0,84 1Jpstupanj djelovanja (iskoristivost) pumpe.
- najvece (pri loženju ugljenom Protocne gubitke !!.Pocjenjujemo sa:
prašinom, uljem ili plinom) 'lk = 0,83 ... 0,91. 0,5... 1 bar za zagrijac vode (ekonomajzer)
Krivulja ovisnosti korisnosti o opterece- 2,5 bar za napojni regulator
nju tece u širokom pojasu opterecenja vrlo 2 ... 3 bar za otpore u cjevovodima.
'lk 'Ikm3X
položito. (Ovdje nisu uracunani dodatni gu' Stupanj je djelovanja napojnih pumpi 'Ip:
bitci zbog pogonskih prekida djelovanja kotla,) IIp'= 0,9 '" 0,97 - kod stapnih pumpi s neposrednim djelovanjem po-
Najveci stupanj djelovanja f/k max postiže gonskog stroja na stapajicu pumpe
se pri najcešcem opterecenju, tj. pri 2/3 .., 3/4 1Jp= 0,8 '"0,9 - kod nonnalnih stapnih pumpi
nazivnog kapaciteta kotla. IIp'= 0,6 ... 0,9 -kodturbopumpi.
1/4 1/2 3/4 1/1 <Pk

258 259

-.C
 Za visokotlacne parne kotlove, kod kojih moramo uzeti u obzir,w,o- 2. Na koncu izentropske ekspanzije pare ne postižemo temperaturu
vecanje gustoce vode pri napajanju, racunamo teorijsku snagu pun;iPe okolice To, nego temperaturu T2 koja je viša T2 > To, i to;
pomocu entalpijske razlike vode
a) pri kondenzacijskim je napravama temperaturna razlika T 2 - To malena
(t2'" 28 ... 42 'C) i služi samo za prijenos topline s pare na rash!adnu vodu
Po = qmp(hv-hr) (temperaturi T2 odgovara u kondenzatoru tlakP2 od 0,04 u. 0,08 bar),
gdje su: hr specificna entalpija vode pri atmosferskom tlaku Pa i tempera- b) kod ispušnih je strojeva temperatura T2 znatno viša (t2 = 102 u. 104 'C) i
turi ispred napojne pumpe, hv specificna entalpija vode nakon izentropske odgovara konacnom tlaku P2 koji je viši od atmosferskog za otpore
kompresije u pumpi. ' trenja u ispušnim vodovima (P2 = 1,1...1,2 bar),
c) kodprotutlacnih je strojeva temperatura T2 još viša (t2 = 120 .u 180 'C)
te joj odgovaraju i viši konacni tlakovi (P2 =2 ... 10 bar).
RADNA SPOSOBNOST PARE Konacna je specificna enta!pija pare h2 stoga viša.
Energija pare je uporabljiva u cijelosti samo kao toplina koju možemo Raspoloživi pad entalpije Md dan je razlikom specificne entalpije hl>
prenositi s jednog tijela na drugo (grijanje). Medutim, citava energija,pare koja je odredena pocetnim stanjem (Pl> T 1), i konacne specificne ental-
nije na raspolaganju za pretvorbu u mehanicki rad.1) pije h2, koja je odredena izentropom i temperaturom T2 (tlakomp2):
Eksergija pare je tehnicka radna sposobnost pare (sposobnost za pre- Md = h1 - h2 < e.
tvorbu njezine entalpije u tehnicki rad) s obzirom na okolno stanje Po>To.
Specificna eksergija pare na izlazu iz parnog kotla iznosi
P ARNI STROJEVI
e= (h-ho)-b; b = To(s -so) Parni strojevi su pogonski strojevi koji rabe vodenu paru kao neposred-
gdje su: b specificna anergija pare; h, s specificna entalpija odnosno speci- no pogonsko sredstvo; to su stapni strojevi i parne turbine. (Iznimno su
parni strojevi proizvedeni i za pogon drugim parama, npr. živinim.)
ficna entropija pare; ho, So specificna entalpija odnosno specificna entr.opi-
ja vode pri stanju okolice. Snaga parnih strojeva proizlazi iz pro tocne mase qm i raspoloživog
entalpijskog pada (:,J~d(v. str. 260).
Specificna eksergija pare e pokazuje koji bi se dio energije pare mogao
teorijski pretvoriti u tehnicki rad s obzirom na temperaturu To i tlaJ{'Po Teorijska je snaga Po
okolice.
Po = qmMd = qm(h1-h2).
h
Raspoloživi pad entalpije Md Stvarni entalpijski pad M manji je od
Eksergija pare medutim nije u cijelosti raspoloživoga zbog unutarnjih gubitaka u
h raspoloživa za pretvorbu u tehnicki rad i~ stroju (prigušivanje pare, toplinska izmje-
h ~---- sljedecih razloga: ' na izmedu pare i stijenki stroja, nepotpu-
1. U cjevovodu od parnog kotla do,~ar- na ekspanzija itd.)
nog stroja para se oh!aduje s temperabll;e T /:1h= h1-h2' < /:1hd
na T 1 (T - T 1 = 5 ... 10 K) i prigušuje sc1;liiJ>a
gdje je h2' stvarna specificna entalpija
P na Pl (uz brzinu protjecanja 30 .., 50,rnls
pare na izlazu iz stroja.
iznosi P - N pri srednjim tlakovima 2 ... 3Jbar,
pri najvišim tlakovima 10 u. 15 bar). 'I;eJIl- Unutarnji stupanj djelovanja stroja Sl
ho
peratura T 1 i tlak Pl odreduju specifig»)l t]i = M/Md
entalpiju h1 pare ispred parnog stroja;
S poka~~je koji dio raspoloživoga entalpijskog pada parni stroj stvarno
So S Sl h1 < h.
lskonstava i time oznacuje stupanj valjanosti stroja.
Unutarnja je snaga strojaPi
1) Kako turbine, pumpe i kompresod predstavljaju uredaje koji rade po modelu o!",or,eno~
sustava, kod njih se pod pojmom mehanickog rada misli na tehnicki rad, tj, na ra Pi = qmM = f]iqm Md = t]iPO'
stalnotlacnog procesa,

260 261
 Faktor a ovisi o punjenu E i brzini vrtnje Il te raste s vecim punjenjem
Efektivna snaga stroja P (na pogonskoj osovini) manja je zbog vanjskih
gubitaka stroja regulatora
(mehanickihitd.)gubitaka (e'" 0,1... 0,8) i manjom brzinom vrtnje Il, a iznosi:
stroja, pogona i iznosi zbog trenja u ležajima i zglobovima a = 0,25 ... 0,75.
P= '1mPi = '1 Po = '1qmMd Trošenje stapnih prstenova smanjujemo ogranicavanjem »srednje
gdje su: '1m mehanicki stupanj djelovanja stroja, '1 ukupni stupanj djelo- stapne brzine« vmed = 2 s Il.
vanja stroja Brzina vrtnje Il ogranicena je inercijom masa mehanizama u transla-
'1='1i'1m' toriloro gibanju, tj. stapa, stapajice, križne glave i dijela ojnice (približno
* 2/5).
Stupnjevi djelovanja:
Valjanost se stroja još gdjekad u praksi izražava - umjesto pravilno - inducirani stupanj djelovanja '1ind = PindlPo ovisi u prvom redu o
korisnošcu
snagu - "jedinicnim potroškom pare«, i to s obzirom na unutarnju punjenju Ei brzini Il, a približno je jednaka unutarnjem stupnju djelovan-
ja: 17ind='1i'
qmlPi = 1!('1i' !:;hd) - mehanicki stupanj djelovanja '1m takoder ovisi o brzini vrtnje Il.
ili s obzirom na efektivnu snagu Najbolje vrijednosti ukupnog stupnja djelovanja '1 = '1i '1mispušnih stap-
qmlP = 1!('1i' Md)
nih strojeva na pregrijanu paru iznose
17 = 0,55...0,75.
što medutim ne pokazuje stvarne vrijednosti stroja. Jedinicni potrošak
pare nije naime ovisan samo o unutarnjem stupnju djelovanja '1uodnosno Manje se vrijednosti odnose na malene, a vece na velike strojeve.
'1, vec i o raspoloživom entalpijskom padu Md, a on ne ovisi o stroju.

Stapni parni strojevi Parne turbine

Stapni pami strojevi bili su prvi i stoga posebno znacajni pogonski Parne su turbine brzi rotacijski strojevi koji rade povoljno pri konstantnoj
toplinski strojevi. Danas su stabilne stapne parne strojeve potisnule par- brzini vrtnje. Stoga su idealni strojevi za pogon elektricnih generatora.
ne turbine, dok su brodske i lokomotivske parne strojeve zamijenili po- U usporedbi sa stapnim parnim strojevima parne turbine imaju
sebno dizel-motori, a na željeznici još i elektricna vuca. Iznimka su neke odredene prednosti, u ponajprije jednolicniji pogon i vecu mogucnost
novije izvedbe brzih "pamih motora«. izvedbe od najmanjih do najvecih jedinica (0,5 ... 200 000 kW i više).
Indiciranaje snaga strojaPind Ispušna je para u njih prakticki bez ulja. Kod manjih izvedbi, npr. kao
pomocni strojevi, parne turbine imaju doduše manju korisnost nego stap-
Pind = (dz - d~)~4 P med s 2 i n ni strojevi, ali su zato jednostavnije i lakše te i u tom slucaju dolaze u
O?zir. Parne turbine nisu prikladne za rad pri veoma promjenljivim br-
gdje su: d promjer parnog cilindra, db promjer stapajice (u radnom prosto. Zillama vrtnje. Osim toga turbina se može okretati samo u jednom smislu.
ru cilindra), Pmed srednji indicirani tlak u cilindru, s stapaj, i broj cilindra U parnim se turbinama toplinska energija pare (raspoloživi entalpijski
(dvoradnih), n brzinu vrtnje. pad Md) pretvara u kineticku energiju parnog mlaza koji se djelovanjem -
Zanemarimo li gubitak topline sa cilindra na okolicu i gubitke pare na pokretne lopatice rotora -
pretvara u tehnicki rad.
zbog propusnosti stapa i razvodnika, indicirana snaga Pind približno je . 1\?solutne brzine mlaza -
Cl na ulazu u rotorske lopatice i Czna izlazu
jednaka unutarnjoj snazi Pi Iz njih -
ovisne su od raspoloživog entalpijskog pada u samom statoru
Pind=Pi. (sta!notlacno djelovanje - akcijsko) ili u statoru i rotoru (pretlacno djelo-
vanJe - reakcijsko).
Srednji indicirani tlak u cilindru P med odredujemo iz indikatorskog
dijagrama koji dobivamo indiciranjem. On ovisi u prvom redu o ulaznom Snaga turbine na obodu lopatickog kola Pu je
tlaku pare Pl> punjenju E (dijelu stapaja za vrijeme kojega ulazi para u . Pu = qmll (Cl cos al + Cz cos az)
cilindar) i brzini vrtnje Il.
rdJe su: qm protok parne mase, Il obodna brzina kola (lopatica), al kut
Srednji tlak u cilindru izražavamo kao dio ulaznog tlaka ~~edu aPs.olu~ne ulazne brzine i obodne brzine, az kut izmedu apsolutne
Pmed= apl a < 1. zne brzrne I obodne brzine.

262 263
 ;W"I

Obodna brzina u odredena je prol!1. Najuobicajenije vrijednosti tlakap i temperature t pare ispred turbine:
!Ju snaga malena srednja velika
jerom lopaticnog kola d i brzinol!1
vrtnje n p!bar 15... 30 40... 70 100...200
u = dnn. t!'C 320...450 450 ... 500 500... 600

Stupanj djelovanja na obodu lopa. Vrste turbina:

u ticnoga kola !Jujest omjer snage na obo. Kondenzacijske parne turbine iskorišcuju ukupni entalpijski pad (od
ci du Fu i teorijske snage Fo (v. str. 261)- tlaka svježe pare do kondenzacijskog tlaka). Imaju velik broj stupnjeva
ona ovisi o omjeru obodne brzine jJii.p: (viSokotlacnih, srednjetlacnih i niskotlacnih) koji mogu biti rasporedeni u
(%Jopt (%Jmax solutne ulazne brzine u!cl
nekoliko kucišta pa i na više osovina. Rabe se u parnim termoelektranama.
!Ju = Fu/Fo = {(UiCl)' Pri regenerativnom zagrijavanju napojne vode (v. str. 269) rabe se
Najveci stupanj djelovanja !Jumax dobivamo pri optimalnom omjeru kondenzacijske parne turbine s oduzimanjem pare.
(U!cl)opt koji je kod: Industrijske parne turbine prilagodene su posebnim potrebama, npr:
akcijskih stupnjeva 0,4...0,5 - protutlacne turbine, koje iskorišcuju samo gornji dio entalpijskog
reakcijskih stupnjeva 0,6...0,7. pada, imaju m~ji broj stupnjeva (visokotlacnih i srednjetlacnih) pa su
razmjerno manje. (Rabe se takoder za toplane.)
Turbina radi dakle s dobrim stupnjem djelovanja liu samo u US~OI!1 - turbine na otpadnu paru (iz drugih izvora) imaju samo niskotlacne
podrucju obodnih brzina u odnosno brzina vrtnje n. Pri naglpl!1 stupnjeve.
rasterecenju mogla bi pobjeci do brzine koja odgovara onijeru
(u!cl)max~ 2(ulcl)opt (što regulator mora sprijeciti). S obzirom na cvrsfocu
turbinskog rotora brzine vrtnje n ogranicene su maksimalnim obodhil!1 KONDENZACIJA
brzinama u koje iznose 120 ...400 mls, no vece se vrijednosti mogu postici
samo najboljim izvedbama (oblik kola, tvar!).
Iz parnog stroja otjece protocna masa qm vecinom vec mokre pare
(x> 0,9) tlakap2 i odgovarajuce temperature T2te specificne entalpije h2'.
Obodnu brzinu smanjujemo stupnjevanjem brzine u više rotor,sJQh U kondenzatoru predaje para pri konstantnom tlaku P2 toplinski tok <P,
vijenaca lopatica (Curtisovo kolo) ili izvedbom s više akcijskih ili rea.!;:cij- zbog cega se potpuno pretvara u kapljevinu (kondenzira) i obicno još
skih stupnjeva. Izvedene turbine vecinom su kombinacije osnovnih tipova. neštopothladidotemperature kondenzataTk« T2) i entalpije hk
Unutarnja je snaga turbine Fi
(T2 - Tk = O ... 5 K).
Fi = qm M Zanemarimo li neznatan neposredni prijelaz topline s kondenzatora na
gdje je M stvarni entalpijski pad (v. str. 261). okolicu, toplinski tok <Pprelazi na rashladnu vodu, koja se pri protocnoj
Unutarnja snaga Fi manja je od obodne F u za unutarnje gubitke tl:enja masi qmvugrijava od temperature Tvl na Tv2' Ako je C specificni toplinski
i ventilacije: Fi < F u' Buduci da su ti gubitci neznatni, uzimamo da je kapacitet vode, onda je
unutarnja snaga Fi približno jednaka obodnoj snazi F u : Fi ~ F u'
<P = qm (h2, - hk) = qmvc (Tv2 - Tvl)'
Unutarnji je stupanj djelovanja !Ji
!Ji =F/Fo ~ !Ju' U povTšinskih kondenzatora toplina mora prolaziti kroz stijenke, zbog
Najvece su vrijednosti unutarnjeg stupnja djelovanja !Ji, mehiUlickog cega rashladna voda mora uvijek biti hladnija od pare: Tv2 < Tk; u kon-
stupnja djelovanja !Jm i ukupnog stupnja djelovanja !J = !Ji !Jm p8.j'nih denzatora na miješanje para i rashladna voda su u neposrednom dodiru
turbina: ' pa se konacne temperature izjednacuju: Tv2 = Tk'
:;;;-;;;r
Vrsta tm'bine Ulazna je temperatura rashladne vode T vI:
fli flm fI=:, a) pri dovodenju vode neposredno iz okolice tvl
velike, više stupnjeva 0,80 ...0,86 0,985 0,79...0;85 iz rijeke, jezera ili mora O ...25 °C
srednje 0,72...0,78 0,98 0,70...10,76 iz bunara 5 ... 15°C
malene, nekoliko stupnjeva 0,60 ... 0,70 0,97 0,58 ...;0,68
b) pri dovodenju vode iz rashladnog tornja 20 ... 35 aC.
osobito malene < 0,5.9.
-
265
264
 W'I

Da bismo postigli što veci podtlak u kondenzatoru, dopuštamo s8J!10 Voda-para na kružnom putu mijenja svoje toplinsko stanje. Karakteri-
neznatno zagrijavanje vode u kondenzatoru:
sticna mjesta r~licitih t?plinskih stanja oznacena su u shemi brojevima
I'.T = Tv2 - TVI = 5 ... 10 K.
Zbog toga je potrebna vrlo velika kolicina rashladne vode, a njezina
protocna masa qmv zavisi od protocne mase pare qm i iznosi u:
od 1 do 6, a tako I u T, s diJagramu:
-.
Stanje Tempe- Tlak Specificna
T t ~//Q,""
_'L9J./_-_7J
na ratura entalpija
površinskih kondenzatora qmv = (50 ... 60) qm
kondenzatora na miješanje qmv = (25 ... 30) qm'
.!!iestu h,
1 T, Po
Ovisno o temperaturi rashladne vode postižemo u kondenzatoru tlak sa: 2 Tv p hv
T p I.
vodom iz okolice 0,04 ...0,05 bar 3
4 T, p, 1.,
vodom iz rashladnog tornja 0,07 ...0,08 bar. 5 T2 P2 1.2' 2
U površinskom kondenzatoru, iako je rashladna voda obicne prirodne 6 Tk P2 hk
cistoce, dobivanIo potpuno cist kondenzat (destilacija!) koji je vrlo prOOa- 1 'I6 'To
dan za napajanje parnih kotlova. U kondenzatoru na miješanje kondeniat Promjene specificne entalpije
se miješa s rashladnom vodom pa cistoca takve mješavine zavisi od cistoce vode-parezbog promjene stanja u:
rashladne vode. Rabimo li tu mješavinu za napajanje parnih kotlova, 1-2napojnojpumpi za + (hv hr) -
mora rashladna voda biti u odgovarajucoj mjeri ocišcena (keJ!Dijski 2-3 parnom kotlu za + (h - hv)
omekšana). 3-4 parnom vodu za - (h - hI)
Zrak u pari (koji se u kondenzatoru ne kondenzira) isisavamo iz 4-5 parnom stroju (turbini) -
za (hI - h?:)
kondenzatora posebnim zracnim pumpama ili ejektorima (vodenim ili 5-6 kondenzatoru za - (h?:- hJ
parnim mlazom). 6-1 kondenzatnoj pumpi za + (hr - hk)
Proracun izmjenjivacke površine kondenzatora vidi na str. 254.Jt\ri Zajednostavno kondenzacijsko parno postrojenje možemo obicno uzeti
brzini rashladne vode u cijevima u = 1,5...2,5 m/s koeficijent je p~plaza Tk~Tr~Tv i hk~hr~hv
topline k = 2 900 ... 4 100 W/(m2 K). (Prosjecno možemo za jedinicnu i pa su u tom slucaju tocke 6, 1 i 2 u T, s dijagramu gotovo identicne.
protocnu paru qm = 1 kg/s racunati s površinom od 75 ... 100 m2.) Pri kratkim parnim vodovima izmedu parnog kotla i parnog stroja
(turbine) takoder je:
T~TI i P~PI i zato h~hl
P ARNA POSTROJENJA
pa su tocke 3 i 4 takoder gotovo identicne.
Kondenzacijska parna postrojenja namijenjena su iskljucivo' za 'lk 'pc 'l'm 'I'g
proizvodnju mehanicke energije, vecinom za pogon elektricnih geq;era-
tora u parnim termoelektranama.
Jednostavno kondenzacijsko parno postrojenje s kružnim pro€ocDim >
"T o '"
~ "T 8

r
masama vode-pare qm prikazano je u sljedecoj shemi: tJ<
II ~ ..::: 11
3'f----- I4 '& ,§ E
tJ<
~
C II
-" II
R spremnik napojne vode '& ~
T G Fk napojna pumpa
K parni kotao
C parni cjevovod o'
""
5 T parni stroj (turbina)
G elektricni generator ""~ qm To(s-so) 'l'ko '1'; pp
Ko .,.-
Ko
Fko
kondenzator
kondenzatna pumpa J
II <1>2
6
~I
Shema energijskog toka kroz parno postrojenje u termoelektrani

266 267
 S ugljenom dovodimo u parni kotao toplinski tok <P.Zbog gubitaka li Stupnjevi djelovanja
kotlu <Pkna napojnu vodu prelazi samo toplinski tok <Pk' Tome se pri- parnog kotla: -
rJk= <Pk/<P= qm(h hv)/B Hi
družuje toplinski tok <Pošto ga dovodimo s toplom napojnom vodom, jer.je -
termicki eksergije rJe= e/(h- ho)
njezina temperatura Tv obicno viša od temperature okolice To (Tv> 1)0)i - raspoloživog pada entalpije rJd= Md/e
to stoga što je temperatura kondenzata koji pritjece u spremnik napoj~e - ukupno rJth= rJerJd = Md/(h - ho)
vode Viša od temperature okolice (pogotovu pri hladenju kondenzatora
parnog stroja: -unutarnji rJi= Pi/PO = M/Md
vodom iz rashladnog tornja). Osim toga cesto iskorišcuje još i otpadJiu
toplinu ispušne pare iz pomocnih parnih strojeva itd. za zagrijavanje
- mehanicki rJm= Pt/Pi
napojne vode.
- ukupni (turbine) rJt= rJirJm= Pt/qm I:1hd
Para donosi iz parnog kotla toplinski tok elektricnoga generatora rJg= Pg/Pt
Ukupni stupanj djelovanja termoelektrane
<Pl = <Pk + <Po = qm (h - ho). Pel Pel

tok
Od tog toplinskog toka za pretvorbu u rad sposoban je samo eksergijski
«PO
rJtot=lrJk+(j) )
'rJth'rJt'rJg' Pg =BHi'
Kad je temperatura napojne vode Tv približno jednaka temperaturi oko-
<Pe = qme = qm(h -he) = <Pl-qmTo (s -so).
liceTo,tako da njihovu razliku možemo zanemariti (Tv ~ To), onda vrijedi
Za pretvorbu u rad ostaje neiskorišten još i eksergijski gubitak žbog hv ~ ho i <Po= O
gubitaka u parnom vodu paje
'Pe = qm (h - hI) Pel Pel

i gubitak zbog kondenzacije pare pri temperaturi Tz, koja je viša od

rJtot = rJk' 17th' 17t . 17g' Pg = B H. I .

temperature okolice To (Tz > To) Najlošiji je eksergijski stupanj djelovanja 17e'Da bi ga popraviti, težimo
što vecoj eksergiji pare, koju postižemo što višom temperaturom pare i
'PkO = qm (l~z - he),
odgovarajucim visokim tlakom. Temperature su vrlo ogranicene (otpor-
Preostalom raspoloživom padu entalpije Md = hI - hz odgovaFajuci nošcu stijenki pregrijaca) i iznose 360 ... 560 (... 650) °C, dok su tlakovi
toplinski tok odreduje teorijsku snagu stroja gotovo neograniceni i iznose 12 ... 160 (... 300 i više) bara.

<Pd = <Pe - ('Pe + 'Pko) = qml:1hd = Po. Regenerativno grijanje napojne vode
Unutarnji gubitci u stroju Iz parnog kotla dovodimo pro tocnu masu pare qm U kondenzacijsku
parnu turbinu s oduzimanjem, iz koje
'Pi = qm (hz' - hz) odvodimo kod prvog odvojka I (pri tla- qm
smanjuju toplinski tok na <Pii odreduju unutarnju snagu stroja Pi kUPI) protocnu masu qml, kod drugog
odvojka II (pri tlaku Pu) protocnu
<Pi = <Pd - 'Pi= <Pe- ('Pe+ 'PkO+'Pi) = qmM = Pio masu qmll dok preostala protocna
Zbog dodatnih mehanickih gubitaka u parnom stroju 'Pmsmanjuje.s~ -
masa qm qml - qmll prelazi nakon
unutarnja snaga parnog stroj Pi na efektivnu (stvarnu) snagu na OSOVJllI botpun~ ekspanzije u kondenzator.
stroja (turbine) Pl> a zbog gubitaka u elektricnom generatoru 'Pg snaga duzetJm parama zagrijavamo napoj-
nu vodu u zagrijacima Cl i Cu.
generatoraPg još je manja (Pg < Pt).
U površinskim zagrijacima ogrjev-
Vlastiti potrošak elektricne energije u termoelektrani P p služi za pogon
na~e para kondenzira, a kondenzat
elektromotora za dizalice i transportne naprave (transport ugljena L~t:
la), za ventilatore, pumpe itd., za rasvjetu, grijanje i napajanje razlicI. (~ mo u
s ~a); u
spremnik napojne vode -
zagrijacima s miješanjem
elektricnih uredaja u elektrani. Za taj potrošak, koji prosjecno iznoSI Ogf
približno 8 ... 10 % snage generatora Pg, smanjuje se snaga Pel što Je dJevna se para miješa s napojnom
VoOm.
termoelektrana predaje mreži.

269
268
 Unutarnja snaga turbine smanjila se zbog oduzimanja ogrjevnemar V obim turbinama T 1 i T2 dobivamo pri jednakoj protocnoj masi pare
protocnih masa gror i gron te je e
qrn (t;u' bez oduzimanja) unutarnju snagu
Fi = gro I':.h- [gror(hr -h2) + gron(hn -h2)] Fi = gro [(h1 - h2) + (h3 - h4)].
gdje su specificne entalpije pare: hr na odvojku I, hn na odvojku II, h2 na l\1edupregrijavanje pare je uvijek združeno i s regenerativnim zagrija-

t
h
h
1 A
1jP1
/n I
izlazu iz turbine u kondenzator.
U zagrijacima Cr i Cn (te s kortd~I)za.
tom što ga uvodimo u spremnik napojne
anjem napojne vode. U tom je slucaju prvo oduzimanje pare u tocki
:tanja 2, a sljedeca se oduzimanja smještaju na drugu turbinu (T2).

vode) prenosi ogrjevna para na napojnu Proizvodnja elektricne i toplinske energije (toplane)
vodu toplinski tok U kondenzacijskom parnom postrojenju odvodimo s rashladnom vo-
Pz <1'>g=gror(hr-hr) + gron(hn-hr) dom znatan toplinski tok
gdje je hr specificna entalpija napojne vode <1'>2 = gro (l~2' - ha)
u spremniku R.
koji se sastoji od dijela toplinskog toka gro To(s - so) koji se neda pretvoriti
Toplinskom toku <1'>0,
što ga s vec zagri. u rad, od eksergijskih gubitaka gro(e - I':.hd)i od unutarnjih gubitaka
janom napojnom vodom dovodimo~parni parnog stroja gro(M~d-I':.h); v. str. 270. Taj se toplinski tok <1'>2
odvodi pri
kotao (vidi shemu energijskog tokaitla str.
temperaturi T 2, koja je u kondenzacijskom parnom postrojenju samo
267), pridružuje se još toplinski tOk't1>g' nešto viša od temperature okolice To, pa zato, opcenito, nije uporabljiva za
Buduci daje hr <%h2, bit ce smanjenje unutarnje snage turbinezl'latno grijauje (osim za grijanje kupališnih bazena itd., gdje je dovoljna i mala
manje od povecanja topline koju regenerativno dovodimo napojnoj vodi. temperaturua razlika T2 - To).
Zato se ukupna korisnost povecava i to prosjecno za 6 do 12 %. Povišenjem protutlaka P2 povisujemo i tem-
Pri regenerativnom zagrijavanju napojne vode, voda se u jednom, stup. peraturu T2 pare iza parnog stroja, zbog cega
nju zagrijava za približno 40 'C, za što se potroši oko 5...10 % pare, 'koja para postaje prikladnom za grijanje. Zato tak-
prilazi turbini. (Pri peterostupanjskom regenerativnom zagrijav~ju do.
.4
vu paru vodimo iz parnog stroja - umjesto u
lazi do kondenzatora samo još 75 ... 50 % pare koja prilazi turbini.) Za kondenzator - prema potrošacima topline Q.
jednaku snagu turbine je stoga potrebna osjetno veca protocna masa Ukoliko se sav cisti kondenzat ne vraca od
svježe pare (gro) nego pri turbini bez regenerativnog zagrijavanja. potrošaca topline u spremnik napojne vode, QQ
morau1O manjak nadomjestiti ocišcenom
Medupregrijavanje (omekšanom) vodom iz okolice.
Pri velikoj ekspanziji s visokoga pocet.

~
nog tlaka i temperature do vrlb,niskog Pri razlicitim protutlakovima P2 postižemo sljedece temperature t2
CfJ tlaka u kondenzatoru prešla bi pan!' pri koje su prikladne za grijanje zgrada ili industrijskih naprava (osobito u

fi3T1
~3 ,4
T2
kraju ekspanzije u veoma vlažno poiJ!rucje
(x < 0,9), što bi u niskotlacnim s11'1.pnjevi.
papirnoj, tekstilnoj, kemijskoj i srodnoj industriji itd.):
p2/bar 1 2 4 6 8 10 12 16
4 ma parnih turbina izazvalo nedopJštenu
t2/'C 100 120 144 159 170 180 188 201
eroziju lopatica. Da to sprijecimo, pregrija-
h vamo paru u medupregrijacu (diJn]Hm pli- Povišenjem protutlaka P2 smanjuje se doduše specificni entalpijski pad
novima parnog kotla ili svježomvrucom M, a time i unutarnja snaga stroja Fi = gm I':.h,ali zato ostaje za grijanje
parom), tako da u svakom slucajp; ostane Uporabljiv sav toplinski tok <1'>2= gm (h2' - ha). Stoga se znatno povecava
njezin sadržaj pare x 2 0,9. . ekonomicnost pri skupnoj proizvodnji tehnickog rada za pogon gene-
Za medupregrijavanje treba nanI do- ratora i topline za grijanje.
datni toplinski tok
t Zbog povišenja protutlaka P2 postaje suvišan niskotlacni dio parnog
<1'>23=gro(h3-h2)
s \oJa (turbine). Buduci da se, osim toga, para iz stroja odvodi neposredno
pri cemu je g:n protocna masa ,pave pri po rošacima topline, nije više potreban ni kondenzator sa svim uredajima
ulazu u medupregrijac. za rashladnu vodu. Cjelokupno se postrojenje veoma pojednostavljuje.

270 271
 lJ dizelskim motorima rabimo jeftinija, poluteška i teška ulja (plinska
Tamo gdje se ne može vremenski
potpuno uskladiti potrošak elektricne
. dizelska ulja). Posebnom visokotlacnom pumpom (350 ... 500 bar) ubriz-
energije i topline za grijanje, prikladna I avamo gorivo kroz fine sapnice za raspršivanje u cilindar, tako da nasta-
je kombinacija dviju turbina - konden. g e uljna maglica koja se u vrucem komprimiranom zraku odmah zapali.
zacijske Tk i protutlacne Tp. Brotu. ~Zgaranje se zbiva najprije približno po izohori (Vk), a zatim po izobari
tlacna turbina daje toliko mehanicke (PrnlJx-slika na str. 274).
energije koliko to odgovara potrošku Za motore s užarenom glavom ("semidizelske motore«) rabimo isto
toplille, dok kondenzacijska turbina I
gorivo kao i za di.zelske mot.ore. ~orivo se za vr.ijeme kompresije zraka
dobavlja ostatak potrebne m~l1anicke (koja nije tako velika kao u dizelskih motora) ubnzgava u posebnu komo-
energije. Dovod svježe pare objema ru za izgaranje, koja se - radi lakšeg paljenja - ne hladi paje zato užarena.
turbinama izveden je automatskim re- ,
gulatorima tako da protutlacnom tur.
binom upravlja tlacni regulator, a kondenzacijskom regulator brzine Cetverotaktni i dvotaktni motori
vrtnje.
Cetverotaktni motori imaju na svakom cilindru najmanje po dva ventila
MOTORI S UNUTARNJIM IZGAR~1\TJEM - usisni i ispušni.

Motori s unutarnjim izgaranjem su stapni strojevi kojima dovodimo lJ prvom taktu (I) stap se giba od gornje (GMT - vidi sliku indikator-
prikladna goriva (koja ne ostavljaju pepela, smolastih ostataka itd.) zajed. skog dijagrama na str. 274) prema donjoj mrtvoj tocki (DMT) pri otvore-
no sa zrakom za izgaranje neposredno u cilindar, gdje izgaraju i oslobada. nom usisnom i zatvorenom ispušnom ventilu. U cilindru se stvara
juci toplinu povisuju tlak koji djeluje na stap i obavlja mehanicki rad. podtlak, zbog cega u cilindar ulazi smjesa goriva i zraka (Otto), odnosno
cisti zrak (Diesel). U drugom se taktu (II) smjesa goriva odnosno cisti zrak
komprimira (od DMT do GMT) -
uz oba zatvorena ventila. Zatim slijedi
Sustavi Otto i Diesel paljenje smjese iskrom (Otto), odnosno paljenje goriva ubrizganog u vruci
Sustav Otto. Smjesu goriva i zraka za izgaranje, pripremljenu izvan
zrak (Diesel), a zatim izgorjeli plinovi -
uz još uvijek zatvorene ventile -
potiskuju stap (od GMT do DMT) obavljajuci rad (treci takt - III). Kona-
cilindra, uvodimo u cilindar u kojem stap komprimira (do 7 ... 11bar). Pri
cno se otvara ispušni ventil, a pri ponovnom stapaju (od DMT do GMT)
koncu kompresije smjesa se pali elektricnom iskrom, našto u cilindru istiskuje stap izgorjele plinove iz cilindra (cetvrti takt - IV).
poraste tlak (25 ... 40 bar) koji pri sljedecem - radnom - stapaju služi za
obavljanje rada. Dvotaktni motori su vecinom bez ventila. U njih se smjesa goriva sa
U motorima sustava Otto rabimo: zrakom (Otto) odnosno cist zrak (Diesel) tlaci (pod malim pretlakom) u
cilindar kroz raspore (za ispiranje), a izgorjeli plinovi se istiskuju kroz
a) plinovita goriva (rasvjetni, koksni, generatorski, grotleni ili slican
ispušne otvore. Svi se otvori otvaraju u odgovarajucem položaju stapa.
plin), koja se miješaju sa zrakom u ventilu za miješanje prije usisavanjaili
u posebno konstruiranom usisnom ventilu; Dvotaktni motori imaju samo kompresijski i radni takt; ulaženje smjese
b) kapljevita goriva (benzin, benz en, alkohol itd.), koja se u rasplipjacu ~dnosno ~.raka i ispiranje cilindra te istiskivanje plinova zbiva se za
atko vrijeme dok su otvori izmedu oba takta otvoreni.
(karburatoru) raspršuju (ne rasplinjuju!) u zraku za izgaranje kao tIna
maglica, a zatim se gorivo tek u cilindru pretvara u paru (plin) zbog U USporedbi sa cetverotaktnim motorima dvotaktni imaju sljedece
kompresije i dovodenja topline sa stijenki. ~rednosti: vecu snagu uz iste izmjere, ventile nadomještene otvorima i
dn
Izgaranje u sustavu Otto zbiva se približno po izohori (Vk - v. strc,274). Je. oli?niji .Zakretni moment; nedostatci su pak: vece toplinsko opterece-
- Sustav Diesel. Cisti zrak za izgaranje uvodimo u cilindar u kojem ~ ~e tUZIste Izmjere, potrebna je posebna pumpa za ispiranje (u malih su
stap tako snažno komprimira (do 25...40 bar) da se pri kraju komIJTes~Je suotora pump~ nadomještene pumpnim djelovanjem donjeg kucišta, a u
postiže temperatura paljenja goriva (550 ... 700 °C), koje u tomtJ;enu~u gO~avu Otto JOŠ su i gubitci zbog ispiranja izgorjelili plinova smjesom
ubrizgavamo u cilindar. Povecani tlak (60 ... 100 bar), prouzrocen motva: Stoga su laki motori sustava Otto vecinom cetverotaktni, a teški
-
izgaranjem, služi pri sljedecem radnom - stapaju za obavljanje rada. orl sustava Diesel obicno dvotaktni.

10- Kraut
272 273
.....
Indikatorski dijagram Pri hladenju morskom vodom racunamo s ugrijavanjem za 20 ... 40 'C i
konacnom temperaturom do 50 'C (iznimno i do 60 'C). Pri cirkulacijskom
Pm""
P (optocnom) hladenju vodom (vozila!) ugrijavanje je 7 ... 10 'C, do konacne
P
temperature 80 ... 90 'C.
Mnogo topline odlazi iz stroja još uvijek s vrlo vrucim ispušnim plinovima.
Daljnji gnbitci nastaju zbog prignšivanja i propusnosti stapova i ventila.
Zbog nepotpunog izgaranja, hladenja stroja, topline ispušnih plinova i
ostalih gnbitaka odvodimo iz stroja toplinski tok <P2.On se sastoji od
eksergijskog dijela (neiskorištene topline koja bi se teorijski još mogla
3
<>'
Pa ".~ pretvoriti u mehanicki rad) i dijela koji nije iskoristiv za pretvorbu u rad.
Pa 2 4 Unutarnja snaga motora Fi proizlazi iz razlike medu dovedenim i
3 I 4 V ..v.,
DMT GMT vo jjl\i~ odvedenim toplinskim tokom
Vi,lGMT VO
Fi =<P1 - <P2.
Cetverotaktni motori sustava Otto Dvotaktni motori sustava Diesel Unutarnju snagu Fi odredujemo neposredno pomocu srednjeg indicira-
1 - otvaranje ispušnog raspora nog tlaka Pmed U cilindru
1 - otvaranje ispušnog ventila
-
2 otvaranje usisnog ventila 2 - zatvaranje ispušnog raspora Fi = Pmed d2 n/4 . 2 s nIz . i = Pmed Vi . 2 nIz
- 3 - otvaranje raspora za ispiranje
3 zatvaranje ispušnog ventila
4 - zatvaranje usisnog ventila -
4 zatvaranje raspora za ispir.mje gdje su: d promjer stapa, s stapaj, n brzina vrtnje, z broj taktova (4 ili 2), i
- 5 - pocetal<ubdzgavanja godva broj cilindara (dvoradni cilindar vrijedi za dva), Vi stapajni obujam svih
5 paljenje elektricnom iskrom
-
6 konac ubrizgavanja godva cilindara.
Srednji indicirani tlak Pmed brzih motora ne možemo odrediti jedno-
Barometarski tlak: Pa stavnim sredstvima. No možemo ga izracunati iz efektivne snage motora F
Kompresijski omjer: e = (Vk + Vs)!Vk Pmed = F/(Vi . 2 nIz . 11m)
Obujam kompresijskog prostora: Vk pri cemu efektivnu snagn motora F odredimo kocenjem, a mehanicki
Stapajni obujam: Vs = As = Jt d2/4 . s stupanj djelovanja 11mpogonom motora iz stranog izvora. Srednji indicira-
gdje su: A površina stapa, d promjer stapa, s stapaj. ni tlakpmed krece se izmedu 5 ... 9 bar.
Brzine vrtnje plinskih i dizelskih motora su 2 ... 40 S-l (120...2400 min -1),
Ekonomicnost motora s unutarnjim izgaranjem lakih motora za vozila 50...100 s-l (3000...6000 min-1).
S gorivom dovodimo u motor toplinski tok <Pl = B Hi gdje sq: '13 Srednja brzina stapa v = 2 sn stabilnih motora ne premašuje vrijed-
potrošak goriva u jedinici vremena kg/s, Hi donja ogrjevna vrije@:ost nost od 6 m/s, a motora za vozila dosiže do 12 m/s (iznimno i do 18 m/s).
goriva. Termicki stupanj djelovanja 11ije omjer izmedu unutarnje snage Fi i
Zbog gnbitaka pri izgaranju (nepotpuno izgaranje) samo dio teto~line do,":edenog toplinskog toka <Pl = B Hi; ovisi prvenstveno o kompresijskom
prelazi na izgorjele plinove. omjeru e (v. str. 274):
Buduci da se u unutar cilindra stvaraju veoma visoke tempera~r?
11i = PjB Hi =f (1 - k/ex-1)
(maksimalno do 2 000 'C, a srednje znatno niže), moramo motor'li,l,adi~,
gdje ~u: h faktor, ovisan o nacinu izgaranja (Otto: h ~ 1, Diesel: 1. > 1),
pa se zbog toga temperatura stijenki cilindra ustali na 250 ... 3501' .
Hladenje je u manjih motora obicno zracno, a u vecih vodeno. 1(p,gr~ba x Omjer specificnih toplinskih kapaciteta (= cp/cv)'
zracnog hladenja ogranicena je zbog malog koeficijenta prijelaza'tqp:Iine ~ermicki stupanj djelovanja je dakle to veci što je veci kompresijski
sa stijenki motora na zrak. Pri brzini rashladnog zraka v možemo racllna- ~{er e...On je u motoru sustava Otto vrlo ogranicen zbog opasnosti od
ti s koeficijentom prijelaza: r: ?n~~IJ.e(kompresija goriva smjese!), dok u dizelskih motora taj omjer
oZe Ih znatno veci (kompresija zraka!):
v/(m/s) 1... 2 5...10 20... 30 40... 50 60...100 10Q;...~,o,o
motori sustava Otto: benzinski e = 5... 8 (...9)
a/(W(/(m2 K)) 6...12 30...70 80...150 160...210 230...350 350... 64,0
plinski e = 6... 10
Pri hladenju vodom najdjelotvornija je svježa rashladna voda.O).to1i~C'
motori s užarenom glavom: e = 8... 12
koja se može ugrijati za 40 ... 70 'C do konacne temperature 70 ..' ~9, .

275
274
 dizelski motori: E = 12 ... 25 (.u 35). -
2. lzentropska kompresija (1 2) pri S = const
(tj. bez izmjene topline s okolicom i bez unutarnjeg
Efektivna je snaga motora P
:
d}
P=PiTJm=BHiTJ trenja.)
potreban rad (a 2 Oba) 22'
gdje su: TJmmehanicki stupanj djelovanja, TJukupni stupanj djelovanja.
Mehanicki stupanj djelovanja TJmuzima u obzir gubitke zbog tren ja u Wl,2 = m Ahd =m cp(Tl- T2) :a <I Il
mehanizmu motora i pogon pomocnih uredaja -
elektricnoga generatora
1
za sustav paljenja (Otto) ili pumpe za ulje (Diesel), ventilatora za zracno
hladenje ili ventilatora i pumpe za vodu pri hladenju vodom itd. (X-l)!X ff
Ukupni stupanj djelovanja TJ =~PI Vl 1-(P2 MM= h1-h2
TJ = TJi TJm = P/B Hi x- 1 [ ~l ) ] Mt =h1-1w
uzima u obzir sve gubitke u motoru koji su, u prosjeku, raspodijeljeni Konacna temperatura
približnoovako: .
(x - 1)/1<
gubitci hladenjem 28 % gubitci zbog trenja itd. 10 % Ah d P2
toplina ispušnih plinova 30 % (efektivna snaga stroja 30 %) T2=Tl--=T1- .
Cp (Pl )
ostali unutarnji gubitci 2%
Ukupni stupanj djelovanja zavisi od opterecenja motora P i brzine - -
3. Adijabatska kompresija (1 2') neravnotežna kompresija, koja se
vrtnje n, a iznosi u najpovoljnijem podrucju rada kod: opisuje eksponentom m (m nije eksponent politrope). Takav se slucaj
približno postiže kod brzohodnih kompresora bez hladenja.
lakih benzinskih motora TJ= 0,22.u 0,25 Potreban rad (a' 2' Oba')
plinskih motora TJ= 0,27 .u 0,35
motora s užarenom glavom TJ= 0,22u. 0,26 m-1/m
malenih dizelskih motora TJ= 0,31.u 0,36 I-(P2
W12'= mAh = m cp(Tl-T2') = ~P1Vl
velikih dizelskih motora TJ= 0,40.u 0,48. [ ]
X- 1 lPl )
(n-l)/n
Ah P2
KOMPRESORI Konacna temperatura T2' =TI --=Cp Tl -
Kompresori su strojevi koji komprimiraju plinove ili pare na odredeni (Pl )
tlak. Pomocu njih dobivamo komprimirani zrak koji služi za pogon pneu- 4. Politropska kompresija s eksponentom politrope 1 < n < x (1 - 2")
matskog alata (6.u 7 bar) ili metalurških peci itd. Daljnje uporabe kom- (postiže se približno kod hladenih stapnih kompresora).
presora su: daljinski transport plinova (36 bar), rashladni uredaji (12 Potreban rad (a 1 2" Oba)
bar), ukapljivanje zraka (200 bar), kemijski procesi (do 1 000 bar i više). n -lin

Promjene stanja plina pri kompresiji W12, =~ P1VI 1- (P2 .

1. lzotermna kompresija (1- O) , n- 1 [ lPI ) ]
Potrebni rad (a 1 Oba) Odvedena toplina (a 1 2" a" a) Konacna temperatura
'
= (x -nj/en = TI

~
TI P2 Q (x -1)). Wl.2" T2" (Pz!PI)(n-I)ln
Wlo=mRTolnP1 =mTO(S2-:Sl) Usporedivanjem razlicitih promjena stanja dobivamo:
2 ! , P2
2' i Konacna je temperatura To = Tl'" cons!.
Wl.2, > W1,2> Wl.2" > Wl,O T2' > T2> T2" > To.
Za vrijeme kompresije treba odvoditi topli-
TL~ i ! Il nu (a 1 Oba)
N~~~ji je rad potreban za izotermnu kompresiju (Wl,o), a najbliže
ib ia' ' -r--- Qo =m To (S2 -Sl)' s~o JOJpn obilnom hladenju (W12,,). Najveci je rad potreban kod nehlade-
nih
SZ . la :a'
Sl S strojeva (W1,2'). '

276 277
Višestupanjska kompresija Dobava kompresora s obzirom na obujam plina pri pocetnom tlaku Pl
Višestupanjska kompresija omogucuje da se, bez obzira na vrstu kOm- (ispred kompresora) iznosi kodjednoradnih kompresora
presora (h1adenoga ili neh1adenoga), veoma pribJižimo izotermnoj kompresiji. qv= AVsIUlil
T Iza svakog stupnja kompresije h1adimo gdje su: A dobavni stupanj, VsI stapajni obujam u prvom stupnju (nisko-
ugrijani komprimirani plin po mogucnosti t!acnom), Ul brzina vrtnje u prvom stupnju, il broj paralelno djelujucih
do pocetne temperature To- Time štedimo cilindara u prvom stupnju (dvoradni cilindri racunaju se dvostruko).
rad koji je predocen u T, s dijagramu crtka- Dobavni stupanj
nom površinom 2' l' 2" 1" 2'" 2 2'.
Višestupanjska kompresija s meduh!a- A = qv AO1]v
denjem poskupljuje uredaj što je veci broj q,
11 stupnjeva. Stoga se obicno ogranicujemo predstvalja odnos izmedu stavrnog i teorijskog protocnog obujma
1 na 2 do 4 stupnja. Tlacni je omjer svakog qt (qV/ = AVslll1 iJ,
stupnja pri ukupno i stupnjeva
odreden je »obujanmom korisnošcu« 1]v= V'IVs (koja se znatno smanjuje
s x = 4PZ!PI' povecanjem štetnog prostora) i faktora AO« 1) koji uzima u obzir ugrija-
vanje plina pri usisavanju te propusnost stapa i ventila.
Kompresija do visokih tlakova Dobavni stupanj pri:
Pri kompresiji na manje tlakove (do 30 bar) racunamo s realnim malim kompresorima A > 0,70
plinovima kao da su idealni. Pri višim tlakovima moramo jednadžbu puhalima (npr. za visoke peci) A = 0,82 ... 0,90
stanja korigirati faktorom kompresibilnosti k kompresorima za tlak do 7 bar A = 0,86 ... 0,92.
pv = kR T.
. u edn VO ...'ak V k,
«v= . O,!bilnostik :: Pogouska snaga za kompresor. Unutarnja snaga Pi stapnih kompreso-
t p!bar ra s h1adenim cilindrima približno je odredena radom WI,2'" potrebnim za
°C O 100 300 600 10QO politropsku kompresiju (v. str. 278 pod 4.), i to pri brzini vrtnje n
H2 O 1,0 1,07 1,20 1,42 1,71 Pi = Wl,i' . u.
100 1,0 1,05 1,16 1,33 1,5.6. Pritom zanemarujemo neznatni rad ekspanzije zaostalog plina iz
zrak!) O 1,0 0,97 1,09 1,46 1,98 štetnog prostora. (Rad W12" racunamo s eksponentom politrope
100 1,0 1,03 1,15 1,39 1,80" n = 1,32 ... 1,38.) ,
Stapni kompresori Zapravo se kompresija ne zbiva po politropi s konstantnim eksponen-
Jednostupanjskim stapnim kompresorom postižemo tlak do 5 (... 7) tom n, vec najprije približno po izentropi (n ~ x), a zatim uz znatno
odvodenje topline (1 < u < x).
bar, a višestupanjskim postižemo u svakom stupnju tlacni omjer 3 ... 4.
Stapajni obujam iznosi Unutarnju snagu za svaki cilindar odredujemo takoder pomocu srednjeg
indiciranog tlaka Pmedu cilindru presjeka A i stapaja s pri brzini vrtnje u
Vs=As = d21t!4.s Pf = Pmed As n.
gdje su: A presjek cilindra, d prO1njer cilin- Srednji indicirani tlak Pmed možemo izracunati iz rada W1.i' (ako uz-
dra, s stapaj. memo u obzir daje VI = Vo + VJ
Štetni prostor Pmed = WI,i' IVs .
Vo = 0,04... 0,08 (... 0,15) Vs' Ukupna unutarnja snaga za više cilindara iznosi

Dobavni obujam (pri tlakUPl): V'

Pi = "EP{.
,VoI V. Stvarno potrebna snaga za pogon kompresora iznosi
Indikatorski dijagram P = P!1]m
1) Za racunanje sa zrakom kao pregrijanom parom vidi str. 199. gdje je mehanicki stupanj djelovanja stapnih kompresora 1]m= 0,78 ... 0,95.

278 279

~-
Turbokompresori II komorama za izgaranje postižu se konacne temperature u:
Turbokompresori su radijalni (po konstrukciji su slicni turbopumpa- stacionarnim strojevima 650... 700 °e
ma) ili aksijalni (slicni parnim turbinama). mlaznim strojevima 700 ...850 °e.
U jednom se stupnju postižu samo manji kompresijski omjeri od Pri otvorenom je procesu qm protocna masa zraka kroz kompresor do
1,7 (... 4). Za više su tlakove potrebni višestupanjski kompresori. komore z~ izga:anje, dok P!oto,k dimnih plinova koji nastaju u komori za
Kompresija se u turbokompresorima zbiva po adijabati (slucaj 3 na ~tr. izgaranje I struje kroz turbmu Iznose
277). Pri kompresijskim omjerima preko 2,5 porast je temperature toliki qm' = qm + B z qm
daje potrebno meduhladenje. a ujedno se neznatno mijenja specificni toplinski kapacitet cp' dimnih
Snaga za pogon turbokompresora
plinova, pomocu kojeg racunamo toplinski tok u komori za izgaranje i
Teorijsku snagu odreduju izentropski rad WI,2 i brzina vrtnje n snagu turbine.
Po = WI,2' n = qmMd' Proces plinske turbine možemo prikazati pojednostavljeno (bez vece
Unutarnja snaga je veca zbog unutarnjih gubitaka grješke) pomocu procesa zraka (v. dijagram T, s).
Promjene stanja zraka
Pi = WI,i' n = qmM = Po/I]i 1-2': adijabatska kompresija od tlaka Pa T
gdje je unutarnji stupanj djelovanja na tlakp,
I]i = PO/Pi = q Md/M . 2'-3: dovodenje topline u komori za izga-
Stvarna snaga još je veca zbog vanjskih mehanickih gubitaka (trenja) ranje pri tlakup,
P = PJl]m = PO/I] = qmMJI] 3-4': adijabatska ekspanzija (s trenjem) u
pri cemu je mehanicki stupanj djelovanjaturbokompresora I]m= 0,95:..0,98; turbini od tlakap na tlakp.,
a ukupni stupanj djelovanja I] = I]i I]m' 4'-1: odvodenje topline u okolicu pri tlaku Pa'
Dobavna protocna masa qm (protok mase) turbokompresora dobiva se Za adijabatsku kompresiju treba kom-
iz stvarne snage P, ukupnog stupnja djelovanja I] i izentropske rai(iR.e presoru snaga s
entalpija /:;.hd . Pik = qmcp (T2 - TI)/I]ik = qmcp (T2' - TI)
qm = I] P/Md . gdje su qm protocna masa zraka, cp specificni toplinski kapacitet zraka, I]ik
Dobavnu protocnu masu možemo takoder izraziti pocetnim obujnmim unutarnji stupanj djelovanja kompresora, TI pocetna temperatura zraka,
protokom qv i pocetnom gustocom plina Q T2 konacna temperatura pri izentropskoj kompresiji, T2' stvarno posti-
qm = qv Q . gnuta konacna temperatura zraka (v. str. 277).
Unutarnji stupanj djelovanja kompresora iznosi
PLINSKE TURBINE I]ik = (TI - T2)/(T2, - TI) = 0,80 ... 0,87.
Komori za izgaranje dovodimo toplinski tok
Plinske turbine u širem smislu su pogonska postrojenja koja se sastoje
- pri otvorenom procesu - od kompresora, komore za izgaranje i turbine. <P = B Hi z qmcp (Ta - T2')/l]e
Kompresor K tlaci zrak iz atmosfere u komoru za izgaranje e, u kojoj gdje su: B potrošak goriva u jedinici vremena kg/s, Hi donja ogrjevna
izgara gorivo ubrizgano neposredno u komprimirani zrak (pri konstal1{D.em vrijednost goriva, Ta najviša temperatura u procesu (pri završetku dovo-
tlaku). IzgOIjeli (dinmi) plinovi struje z.atim denja topline), I]estupanj djelovanja gorionika.
3 kroz turbinu T koja dijelom svoje snage' goni Pri adijabatskoj ekspanziji dobivamo u turbini unutarnju snagu
kompresor, a preostalom snagom generato1)JG.
Pit = qr:. c; (Ta - T4J/l]it = qr:. c'p (Ta - T4,)
Kao gorivo možemo rabiti jeftinija kaplje-
gdjes~: qr:.protocna masa dimnili plinova (z qm)' cp' specificni toplinski
T -@ vita goriva, obicno petrolej ili slicno. 0mj~r
potroška goriva B i protocne mase qm i~llQS1 ~pacIte~.dimnili plinova (z cp), T 4 konacna temperaturu pri izentropskoj
e SpanzIJI, T4' temperatura zraka kod izlaza iz turbine, I]it unutarnji
iI1 14' B/qm = 0,008 ... 0,012 kg/kg.
stuPanj djelovanja turbine.

280 281
 *
Unutarnji je stupanj djelovanja turbine
1]it = (Ta-T4,)/(Ta-T,j) = 0,85... 0,88 (... 0,90). Mlazni (reaktivni) motori koji služe za pogon zrakoplova imaju
Unutarnja je korisna snaga cjelokupnog postrojenja plinske turbine ostrojenje s plinskom turbinom otvorenog procesa, a njen ucinak ne rabi
Pi =
Pit + Pil<
~e samo za obavljanje vanjskoga tehnickog rada na osnovi turbine, vec
plinovi izgar:mja stvaraju potisn~ (reaktivnu) silu svojim mlazom na
(pri cemu uporabljena snaga u kompresoru Pil<ima negativnu vrijednost). izlazu iz stroja kroz posebnu sapmcu.
Stvarna korisna snaga cjelokupnog postrojenja plinske turbine je zbog Turbina mlaznog motora goni samo kompresor i troši
vanjskih gubitaka (tren ja u ležajima, pogon regulatora itd.) manja
P=Pjllm Pit = Pik!1]m
T 3
gdje je 1]mmehanicki stupanj djelovanja postrojenja.
gdje je 1]'!'~~hanicki stup~ ~jelovanja
Ukupni je stupanj djelovanja postrojenja stroja u cJehm, a snage turbme I kompre-
sora su:
1] = P/B Hj = (Pit + Pik}/B Hi '1]m'
Ukupni stupanj djelovanja 1]ovisi u prvom redu o omjeru obiju krajnjih Pil< = qmcp (T2, - T1)
temperatura Ta/TI (i to tako da raste s porastom tog omjera) i o tlacnolll
omjeru P/Pa. Svakom omjeru temperatura pripada odredeni optimalni
Pit = qr:. c; (Ta - T4.)
tlacni omjer pri kojem je 1]maksimalan, npr. " Zbog toga iz turbine istjecu plinovi T....--
Ta/TI 2,5 3 3,5 kojiimaju još znatan pretlak spram oko-
(P/Pa)opt 3,6 5,8 8,3 lice, !>p= Po- Pai zato imaju za ekspan-
1]max 0,18 0,22 0,24 ziju do okomog tlaka još uvijek na
Da bi se postigao što veci omjer temperatura, mora biti: raspolaganju entalpijski (izentropski)
a) temperatura Ta što viša, a ona je ogranicena otpornošcu tvari komo-
pad
re za izgaranje i turbine;
b) temperatura TI što niža, a ona ovisi o temperaturi okolice (stoga je
Md = h4, -k5 = c'p(T,._T5)
korisnost veca zimi, u sjevernim zemljama ili na velikim visinama). zbog kojega plinovi istjecu kroz izlaznu sapnicu velikom brzinom v
Cjelokupnu iskoristivost poboljšavaju: v = IfJ "2 Md
a) višestupanjska kompresija s meduhladenjem, cime smanjujelllo po- (tp =faktor brzine, v. str. 235), što daje potisnu silu
trebnu ukupnu snagu za pogon kompresora Pil<;
b) višestupanjska ekspanzija s meduzagrijavanjem, što povecava uku- F = qr:. v = qr:. IfJ"2 Md'
pnu snagu turbina Pit;
Za vrijeme leta zrakoplova ulazi u mlazni motor zrak pod velikim
c) regeneracija topline, tj. uporaba vrucih izlaznih plinova iz posljednje
dinamickim pritiskom što smanjuje potrebnu snagu kompresora i poveca-
turbine, za zagrijavanje zraka iza kompresora, što smanjuje toplinski tok va potisnu silu mlaza.
<Pkoji moramo dovoditi.
Da bi postrojenje plinske turbine (s TOPLINSKE PUMPE
otvorenim procesom) postalo što jedno- . Toplinske su pumpe uredaji kojima crpimo - uz dodavanje energije -
stavnije (a uredaji što manji i jeftiniji) za- toplinu s niže temperature na višu.
dovoljavamo se cesto samo s dva stupnja
KOInpresijske toplinske pumpe su strojevi za hladenje i grijanje.
kompresije i jednim stupnjem ekspanzije.
Kružni proces u kompresijskim toplinskim pumpama obavljaju posebno
Na slici su: Kb K2 - kompresori, Ii - odabrane pare, osobito razni freoni, npr. R12 = difluordiklormetan
hladnjak, E - izmjenjivac topline, C- ko- CF2CI2,R 22 = difluormonoklormetan (CHF2Cl) itd., nadalje monoklor-
mora za izgaranje, T - turbina. metan (metilklorid) (CHaCl), diklormetan (metilenklorid) (CH2CI2),sum-
p°rni dioksid (S02), ugljicni dioksid (C02), amonijak (NHa) i sl.

282 283
-~.........
 "
Jednostavna kompresijska toplinska pumpa: Jakost otopine izražavamo omjerom kolicine amonijaka i cjelokupne
3 R 2' K - kompresor, C - kondenzator (za oko- otopine
licu: zagrijac), V - regulacijski (Prigušni) ~ = NHaf(NHa + H2O).
ventil, R - isparivac, refrigerator (za oko- Najvecu topivost (zasicenje) prikazuje maksimalni omjer ~max' koji
licu: hladnjak), M - pogonski motor:Mek-
tricni ili drugi), ovisi o tlaku i temperaturi, a iznosi:
Promjene stanja pare: .
;.w. pri temperaturi ('C)
T 1-2': adijabatska kompresija (s trenjem)
od tlaka Pr na tlakpc
-
pri tlaku
p/bar
-20 I I I I I
-10 O +10 +20 +40 I +60 I +80 I +100
p. 2'-3: kondenzacija pripc = const (odvode- 0,364 0'306 0'253 0'202 0'155 0,068
. 0,2
r nje topline pri višoj temperaturi,t'i 0,5 0,475 0,406 0,347 0,294 0,244 0,152 0,071
okolicu) 1,0 0,615 1 0,512 0,438 0,378 0,325 0,228 0,140 0,062
3-4: prigušivanje u regulacijskom ventilu 2,0 0,701 1 0,566 1 0,483 1 0,418 1 0,314 1 0,225 I 0,141 I 0,067
od tlaka Pcna tlak Pr (ha = h4)
Za otapanje je potrebna specificna toplina otapanja r ID koja je gotovo
EJ
4-1: isparivanje pri Pr = const (dovodepje
topline pri niskoj temperaturi iz.oKo- neovisna o tlaku i temperaturi, ali je ovisna o omjeru ~:
lice). .. 0,75
g 0,00 0,25 0,50
Snaga za pogon kompresora (stvarna)
r,J(kJ/kg) 837 641 209 42
P = qm(h2 - hI)/1/ = qm(h2, - hI) 1/m
Toplina isparivanja NHa (pri + 20 °C) iznosi r = 1189 kJ!kg.
gdje su: qm protocna masa pare, hI specificna entalpija prije kompresije, Za otapanje (apsorpciju) amonijaka u vodi odnosno u blagoj (nezasice-
h2 specificna entalpija na koncu izentropske kompresije, h2' stvarnu speci- noj)otopini (malo ~) potrebna je znatna toplina r + ra koju otopina
ficnu entalpiju iza kompresora, 1/mmehanicki stupanj djelovanja, 1/ uku-
oduzima okolici te ga »hladi«). Apsorpcijom nastaje jaka otopina (veliko~)
pni stupanj djelovanja. iz koje opet izlucujemo amonijak grijanjem (višoj temepraturi odgovara
Odvedeni toplinski tok <Pc= qm(h2, - ha) manje ~m.,)' Prije ponovnog otapanja moramo amonijak i preostalu blagu
Taj toplinski tok može poslužiti za grijanje okolice (»ogrjevni stroj«). otopinu - svaku posebno - ohladiti najprije na temperaturu okolice, da bi
Faktor grijanja ec = <pc/P nakon apsorpcije postigli temperaturu nižu od okolice.
Za grijanje u apsorpcijskom rashladnom uredaju trošimo znatno više
pokazuje koliko »ogrjevnog toka« <Pcdobivamo rabeci snagu P za pogon
kompresora. Pri malim tlacnim (i temperaturnim) razlikama taj je faktor
energije nego -
pri istom rashladnom ucinku - za pogon kompresora u
kompresijskoj toplinskoj pumpi.
znatno veci od 1, npr. ec = 5 ... 15 (i više).
Dovedeni toplinski tok <Pr = qm (hI - h4) Rashladne smjese
Taj toplinski tok služi za hladenje okolice (»rashladni stroj«).
Temperatura
Rashladni faktor er = <Pr/P Sastavni
pokazuje koliko »rashladnog toka« <Prdobivamo rabeci snagu P zaJl,Qgon Sastavine dijelovi pocetna konacna
(maseni) ..L t
kompresora. Pri malim tlacnim (i temperaturnim) razlikama i 1aj je
oc oc
faktor znatno veci od 1, npr. er = 4 (i manje) do 14 (i više).
* voda H2O 16
amonijevk1orid (salmijak) NH4Cl 5 +10 -12
Apsorpcijske toplinske pumpe služe za apsorpcijske rashladpe.vre- ka1ijevnitrat (salitra) KNO3 5
daje. U tu se svrhu iskorištava promjenljiva topivost nekoga rash:fadf1og voda
sredstva u odredenom apsorpcijskom sredstvu. Najcešce se rabi aII1bnijak H2O 1
amonijevnitrat +10 -15
NH.,NO3 1
(NHa) kao rashladno sredstvo, a voda (H2O) kao apsorpcijsko sredstvo.

284 285
~
 KLlMATlZACIJA I SUŠENJE
Rashladne smjese (konac)
Temperatura JOin1atizacija
Sastavni
pocetna konacna Svrha klimatizacije je održavanje temperatu~e i vlage zraka u zatvore-
Sastavine I dijelovi t J...- noj prostoriji u granicama željenih vrijednosti. Covjek odaje toplinski tok
(maseni) I
'C 'C -
i izlucuje vlagu koje (po VDI 2078 1977) iznose
dušicna kiselina (razr.) HNO3 2 +10 -20 - pri mirovanju i bez fizickog rada:
natrijev nitrat (cilska sal.) NaNO3 3 } Temperatura zraka Odavanje toplinskog toka Izlucivanje vlage
4 trC <P!W g/h
sumpoma kiselina H"sO. +10 -20
natrijev sulfat Na"sO. 5 } 18 125 35
20 120 35
voda HoO 1 22 120 40
N a2CO3 1 +10 -22
natrijev karbonat (soda) U IM 60
amonijev nitrat NH.NO3 1 }
26 115 65
HNO3 4
dušicna kiselina (razr.)
amonijev nitrat NH.NO3 5 +10 -40 -pri poluteškom radu iznosi odavanje toplinskog toka 270 W.
Na"sO. 6 } Klimatizacija obuhvaca niz postupaka
natrijev sulfat
2 pri kojima se iz klimatizirane prostorije P
snijeg HoO O -20 izlazeci vlažni zrak (stanja 1) miješa u
NaCl I \
natrijev klorid (kuh. sol) mješacu M sa svježim zrakom iz atmosfe-
H2O 5 re A (stanja a) u smjesu stanja 2 (koja je
snijeg 2 O -25
kuhinjska sol NaCl ovisna o omjeru miješanja 3:1...6:1); na-
NH.Cl 1 I kon cega ce ta smjesa u hladnjaku H (ljet-
salmijak
3 ni rad) ili u zagrijacu G1 i ovlaživacu V
snijeg HoO O -30 (zimski rad) promijeniti svoje stanje do
sumpoma kiselina (razr.) H"sO. 2 }
stanja 3, da bi se u dogrijacu G2 zagrijala
HoO 8 O -32 do stanja 4, a tada je ventilator Vt tlaci u
snijeg 5
solna kiselina (razr.) HCl \ prostoriju P.
HoO 7 Stanje zraka u prostoriji P uzimamo kao tocku miješanja p, dobivenu
snijeg O -35
dušicna kiselina (razr.) HNO3 4 \ iz stanja ulaznog zraka (4) i stanja izlaznog (1) zraka.

HoO 4 -40 a) Ljetni pogon

snijeg O
kalcijev klorid CaCI. 5 } Vanjski zrak treba hladiti i sušiti. Stoga je ukljucen hladnjak H, dok su
zagrijac G1 i ovlaživac V iskljuceni.
Najniža ledišta vodenih otopina (eutekticnih) U hladnjaku H prelazi toplina sa smje- h
5,9 % Na2COa -
2,1 °C 36,9 % NaNOa
- 18,5°C se (stanja 2) na rashladnu vodu (tempera-
10,9 % KNOa -
2,9 °C 22,4 % NaCl* - 21,2°C ture ispod rosišta smjese), pri cemu se
19,7 % KCl -11,1°C 20,6 % MgCl2
- 33,6°C smjesa hladi i suši (od stanja 2 do stanja
18,7 % NH4Cl -15,8°C 35,5 % K2COa - 37,1°C 3), arashladna se voda zagrijava. Konacno
41,2 % NH4NOa -17,4°C 29,9 % CaCl2
- 55,0oc
stanje smjese na izlazu iz hladnjaka (sta-
nje 3) ovisno je o njegovoj korisnosti. U
. Eutekticna vodena otopina NaCl ima (pri 15 .C) gustocu Q = 1 170 kg/m3 i specificni dogrijacu G2 osušena se smjesa zagrije do
toplinski kapacitet Cp(pri temperaturi tj: odgovarajuce temperature T (stanje 4),
trc -20 O +20 potom je ventilator Vt tlaci u prostoriju P. x
cp/(J(kg KJ) 3320 3 341 3362

287
286
,~
 Pri prijelazu qm kg/s smjese iz stanja 4 u stanje 1 smjesa preuz~ ELEKTROTEHNIKA
prostorije '
toplinski tok =
tJ>= qm . Mt qm (hI h,j) - Simboli
vlagu qmv= qm' Ax= qmv(Xl-X,j).
b) Zimski pogon
4 Vanjski zrak valja zagrijati i vlažiti.
istosmjerna
struja
- vodic 2 tri paralelna
h === vodica
Stoga su ukljuceni zagrijac GI i ovlaživac
V, dokje hladnjak H iskljucen.
U zagrijacu G1zagrijava se smjesa sta-
nja 2 do stanja 2', u ovlaživacu V se vlaži i
hladi do stanja 3. Nakon toga se smjesa
" , izmjenicna
struja + križan je
vodica D trokutasti spoj

istosmjerna
cvrsti spoj
dogrijava u dogrijacu G2 do stanja 4, a
tada je ventilator Vt tlaci u prostoriju P.
pri prijelazu qmkg/s smjese sa stanja 4 u
~ i izmjenicna
struja
+-J- vodica
Y zvjezdasti spoj
stanje 1 smjesa predaje prostoriji toplinski
x
tok ~
"-'
trofazni sustav
+-J-
rastavljivi
spoj vodica
~
---vr-
ispravljac,
elekto ventil
tJ> = qm' Ah = qm (h4 - h1)
a preuzima od nje vlagu
qmv = qm' LU = qmv (Xl - X4)' @) voltmetar
-o""" o- sklopka -I I
I~) galv~ki izvor
I struje
Sušenje vlažne tvari zagrijanim zrakom
Vlažnoj tvari, koja sadrži odredenu kolicinu vode, treba smanjiti tu
kolicinu vode do željene vrijednosti.
Zrak za sušenje (vanjski) neka ima ula-
0 ampermetar
-Ð- otpor
@
istosmjerni
generator

h znu vlažnost Xvi ulaznu specificnu entalpiju .--I-. promjenljivi izmjenicni

@)
- -

hv (stanje 1). Zagrijavajuci ga po izomgri

(X = const), do najviše dopuštene tempera-
vatmetar
~ otpor @ generator

ture T IDBX on prelazi u stanje 1'. Tako zagri-

jan zrak potom u sušionoj komori prima vla-
go koja ishlapljuje iz vlažne tvari te se hladi @ ommetar -E3- osigurac
@
istosmjerni
motor
po izentalpi (h =
const) do stanja 2.
Taj se postupak više puta ponavlja
- - -
(2 2' i 2' 3 te 3 3' i 3' 4) do izlazne - (0 mjerac
frekvencije --- namot
@
izmjenicni
motor

Za zagrijavanje
specificne entalpije hi i izlazne vlažnosti Xi
koja treba biti što vecom.
qmz kg/s zraka potreban
tJ> = qmz (hi -hv)
je toplinski tok e cos <p
cos <P - mjerac' -.-
namot
s odvojcima Q9
trošilo struje,
rasvjetno tijelo

a iz vlažne tvari je zrak preuzeo vlagu

qmv = qmz (Xi - Xy).
lW1 registrirajuci
~ vatmetar -U- kondenzator
-!- uzemljenje

~
Pri optocnom postupku miješamo izlazni zrak (stanje 4) s ulazniJn
zrakom (stanje 1) u omjeru koji daje smjesu stanja npr. 3". Ta se smjesa
zagrijava do stanja 3' i može u sušionici preuzeti vlagu do stanja 4. Optok brojilo
-t...tL
~ polarizirani
kondenzator 1 spoj s masom

treba ponavljati do željene suhoce tvari.

288 289
 ISTOSMJERNA STRUJA Svo.istva nekih tvari ri temperaturi od 20 'O
Ohmov zakon definira otpor R kao omjer napona U i struje I Elektricna Elektricna Temperaturni
R=U/I U=IR I=U/R. Tvar otpornost 1) provodnost 2) koeficijent otpora
Djelatni (ohmski) otpor R upravno je razmjeran s duljinom l i obratno
~ L- ~
flO m MS/m K-1
razmjeran s presjekom A vodica
R = Q l!A Q = R/l . A aluminij - lijevani 0,040 25 0,003 6
- mekani 0,028 36 0,004 O
gdje je Q elektricna otpornost karakteristicna za svaku tvar. - tvrdo vuceni 0,029 34,5 0,004 1
Elektricna otpornost Qi presjek A vodica mjerimo koherentnim jedini,", bakar - mekani 0,0175 57 0,003 93
- tvrdo vuceni 0,017 8 56 0,00392
cama medunarodnog sustava Jedinica (SI): Q. m (= Q. m2/m) ili izvedenom
jedinicom Q.mm2/m (A u mm ). bronca -- aluminijska
kositrena
0,13 .-.0,29 7,7...3,4 0,000 6 ... 0,001
0,0278 36 0,004 O
Elektricna otpornost Q ovisi o temperaturi T. Elektricna otpornost Q1JI cekas 1,12 0,894 0,000 14
pri temperaturi TI povecava se pri temperaturi T2 na Q2po formuli . cekas I 0,97 1,03 0,000 52
Q2 = Ql [1 + a (T2-T1)]. cekas II 1,08 0,925 0,00008
gdje je: a temperaturni koeficijent elektricnog otpora mjeren u K-1. cink 0,060 16,8 0,004 1
celik 0,1...0,25 10...4 0,0045 ... 0,005 5
Koeficijent a takoder se mijenja s temperaturom, no te su promjeneiPri -lijevani 0,142 7 -
prakticki važnim temperaturama tako neznatne da ga cesto možemo -lim 0,13 7,7 0,0045
smatrati konstantnim. Elektricna otpornost Ql i temperaturni koeficijenti - "dinamo« lim 0,27... 0,67 3,7... 1,5 -
a odreduju se obicno pri temperaturi tI = 20 'C, a predoceni sUIza -žica 0,17 5,9 0,005 2
najvažnije tvari na str. 291. kantal 1,45 0,69 0,000 06
Elektricna vodljivost G je velicina reciprocna elektricnom otporu R konstantan 0,5 2,0 - 0,00005
kositar 0,12 8,3 0,004 5
G = l/R = A/(Q l) magnezij 0,043 23 0,004 1
Elektricna provodnost je y = l/Q. manganin 0,43 2,32 0,00001
mjed - lijevana 0,071 14 -
Kirchhoffovi zakoni - vucena 0,07 ... 0,08 14 ... 12,5 0,0013 ... 0,001 9
Prvi Kirchhoffov zakon. Zbroj struja koje dolaze u neku tocku elektric- nikal 0,42 2,38 0,0002
ne mreže jednak je zbroju struja koje iz te tocke odlaze, tj. zbroji svih nikelin 0,09 11 0,0055
struja jednak je ništici novosrebro 0,38 2,63 0,00007
olovo 0,21 4,8 0,004 1
platina 0,10 10 0,003 92
L,!i =O . si\umin - lijevani 0,059 17 0,004
i=1 sivilijev 0,6...1,6 1,7... 6,3 -
srebro 0,016 5 61 0,004 O
Drugi Kirchhoffov zakon. U svakom je zatvorenom krugu zbroj narjnu" volfram 0,055 18,1 0,0048
tih napona jednak zbroju umnožaka struja i pripadnih otpora, tj. zbroju zlato 0,023 43,5 0,004 O
padova napona željezo(cisto) 0,10 10 0,006
živa 0,958 1,04 0,000 99
L
i=1
Ui = L (I R)i .
i=1
Elektricna otpornost za destiliranu vodu l! 104Q m (1O'° Q mm2!m).
Elektricna otprnost za morsku vodu l! = 0,3Qm(=3 -105Qmm2!m).
Snaga i rad istosmjerne struje
Snaga P istosmjerne struje jednaka je umnošku napona U i strujel' O mm'
P = U I = rZR = U2/R. 11 Starijinaziv:specificniotpor i jedinica
-;;;- (= flO m) .
Rad W istosmjerne struje jednak je umnošku snage P i vremena t-
W=Pt= UIt=I2Rt 21 Starijinaziv:specificnavodljivosti jedinica S m, (=MS/m) -
mm

290 291
 Transformacija zvjezdastog u trokutasti spoj i suprotno
Spajanje djelatnih (omskih) otpora
a) Serijski spojeni otpornici pojedinacnih otpora Ri imaju ukupan otpor R12 = (R1R2)/Ry R1 = (R12R31)IRI1
R jednak zbroju pojedinacnih otpora (koji je veci od najveceg otpora) R23 = (R2R3)/Ry R2 = (R12R23)/RI1
R31 = (R3R1)IRy R3 = (R23R31)/RI1
R = I,Ri=R1 +R2+ ... +Rn Ry = R1R2R3/(R1R2 + R2R3 + R3R1) RI1 = R12 + R23 + R31'
I R1 R2 R3 Rn
i=l
~"'-CJ-- ' ' . . .
t e propus t aJu st ruJu I i Jed n ak u u SVImot-., Mjerenje temperature otporom
pornicima Termometri na otpor rabe ovisnost djelat-
I = Il = 12 =
b) Paralelno spojeni otpornici pojedinacnih otporaRi imaju ukupan ot-
por R koji je reciprocna vrijednost zbroja reciprocnih vrijednosti svih
.u = In. nog otpora Q(T) o temperaturi
Q(T) =
T (v. str. 290)
Qo [1 + a (T - To)] ej R
]-o
<>
otpora (manji je od najmanjega otpora), a dobiva se iz jednadžbe gdje su: Qoelektricna otpornost To = 273 K, to = O ac, (T To) je -
temperaturna razlika. Za temperaturnu je razliku ac = K.

~
Narocito je pogodna za termometre na otpor platina. Otpor R(t) nekog
1IR = I,
;=1
1IRi = 1!R1 + 1IR2 + ... + l/Rn .
otpornika proizvoljne temperature unutar odredenog temperaturnog ras-
pona racuna se premajednadžbi
Ukupna struja I jednaka je zbroju struja Ii kroz

~ pojedine otpornike
gdje su: t temperatura
R(t) = Ro (1 + At + B~)

mjerenog otpora u ac, aA i B temperaturno ovisni

~ 1= I,I;=11 +12+ ... +1n.
;=1
koeficijenti, normirani npr. po DIN IEC:
K-1
A = 0,390 784 076 . 10-2
c) Elektricni spoj triju otpora
3 B = 0,578408 40 . 10-6 K-1.

Termonaponi
Termoelektricni se naponi pojavljuju na -o
lemljenim mjestima dviju kovina ili slitina. Ut
Oni rastu s porastom temperature, i to se < -O
rabi za njezino mjerenje.

1 2 R"12 Termoelektricni naponski niz (s obzirom na platinu) za temperaturnu

razliku medu lemljenim mjestima 100 K (100 ac i O ac):
Zvjezdasti spoj (Y,T) Trokutasti spoj (LI.,Il)
Kovina (slitina) Termonapon mV Kovina (slitina) Termonapon mV
Otpor medu stezaljkama Bi -7,7 Ir +0,67
konstantan -3,47... -3,04 Ag +0,67... +0,79
1- 2 R = RdR23 + R13)/(R12+ R23 + R13) Ni - 1,94 ... - 1,20 Cu + 0,72... +0,77
Pt O Au +0,56 ... +0,80
R =R1 +R2 Fe
platinrodij +0,65 +1,88
2-3 (10%Rh) kromnikal +2,20
R = R2 + R3 R = R23(R13+ R21)/(R12+ R23 + R13) W +0,65 ... +0,90
3-1 R = R3 + R1 R = R13(R12+ R23)/(R12+ R23 + R13)

292 293
Termoelektricni naponi u mV pri temperaturi t za Faradayevi zakoni
razlicite kovinske parove s obzirom na referentne temperature O i 20 oc
'-,"
Faradayeva konstanta F je umnožak:
Temperatura Željezo - konstantan Kromnikal- nikal Platinrodij - platin;' Avogadrove konstante NA = 6,022 136. l023mol-l i
J...- O°C 20°C O°C 20°C O°C 20°C osnovnog elektricnog naboja e = 1,602 177 33 . 10-19 As
°C
-,
',",-
-200 -8,15 -9,20 F = NA e = 96 485,309 A s mol-I.
-150 -6,60 -7,65
-100 -4,75 -5,80 Elektrokemijski ekvivalent a odreden je molarnom masom Mi valenci-
-50 -2,51 -3,56
O 0,00 -1,05 0,00 -0,80 0,000 jom v elementa te Faradayevom konstantom F
-0,113
\ a = MIF v la] = kg/tA s).
50 2,65 1,60 2,02 1,22 0,299 0,186
100 5,37 4,32 4,10 3,30 0,643 0,530"; Vrijednosti elektrokemijskog ekvivalenta a (mg/As = 10-6kg/As) nekib tvari
150 8,15 7,10 6,13 5,33 1,025 0,912 a
200 Tvar 1) a
10,95 9,90 8,13 7,33 1,436 1,323 Tvar 1)
250 13,75 12,70 10,16 9,36 1,868 1,755 mg/As mg/As
300 aluminij 0,093 2 olovo 1,073 5
16,56 15,51 12,21 11,41 2,316 2,203
350 19,36 18,31 14,29 13,49 2,778 2,665 bakar - jednovalentni 0,6588 platina 0,505 7
400 22,16 21,11 16,40 15,60 3,251 3,138
- dvovalentni 0,329 4 srebro 1,118O
450 17,71 3,732 cink 0,338 7 zlato 0,6812
500
25,00
27,85
23,95
26,80
18,51
20,65 19,85 4,221
3,619'
4,108 kalij 0,405 2 željezo - dvovalentno 0,289 3
kositar - dvovalentni 0,615 1 - trovalentno 0,1929
550 30,75 29,70 22,78 21,98 4,718 4,605
- cetverovalentni 0,307 5 živa - jednovalentna 2,078 9
600 33,67 32,62 24,91 24,11 5,224 5,1i'l magnezij 0,126 O - dvovalentna 1,0395
natrij *
650 36,64 35,59 27,03 26,23 5,738 5,62 0,238 4
700 39,72 38,67 29,14 28,34 6,260 6,1417
nikal - dvovalentni 0,304 1 kisik (anion) 0,0829
750 42,92 41,87 31,23 30,43 6,790 6,67,7
- trovalentni 0,202 7 vodik (kation) 0,01044

800 46,22 45,17 33,30 32,50 7,329 7,21'6 Prvi Faradayev zakon. Struja I koja protjece elektrolitom izlucit ce na
850 49,63 48,58 35,34 34,54 7,876 7,763 elektrodi u vremenu t masu m
900 53,14 52,09 37,36 36,56 8,432 8,319
950 39,35 38,55 8,997 8,8
1000 41,31 40,51 9,570 9,457 m=alt
1050 43,25 42,45 10,152 10,939 gdje je a elektrokemijski ekvivalent.
1100 45,16 44,36 10,741 10,628
1150 47,04 46,24 11,336 11,223
1200 48,89 48,09 11,935 11,822
1250 Drugi Faradayev zakon. Mase ml i m2 razlicitih tvari, izlucene istom
50,69 49,89 12,536 12,42;1
strujom u istom vremenu, odnose se medusobno kao kvocijenti relativnih
1300 52,46 51,66 13,138 13,025 atomnih masa A i kemijskih valencija v tih tvari
1350 13,738 13,625
1400 14,337 14,Z4 ml al Al/Ul
1450 14,935 14,822
1500 15,054 14,, m2 = a2 = A2/u2 .

11 Valencija se odnosi na vezu kovine u kemijskom spoju,

294 295
 MAGNETNO I ELEKTRICNO POLJE reznu pet/ju. Celici pogodni za izmjenicne magnete (magnetni meki celici)
iJIlajuvrlo (prakticki zanemarivo) usku histereznu pet/ju.
Magnetno polje nastaje oko polova permanentnih magneta ili oko
vodica elektricne struje.
1,80
T
Jakost magnetnog polja H (A/m) najlakše odredujemo mjerenjem elek. 1,60
tricne struje I
- na okomitoj udaljenosti r od beskonacno dugog vodica =
H 1/2 11r 1,40
- u sredini kružnog vodica (= 1 zavoj) promjera d H=lld
- u sredini svitka sa w zavoja na cilindru promjera d H = I wld 1,20
- u sredini svitka sa w zavoja na zatvorenom
(npr. kružnom) prstenu (obodne) duljine l H I wll. = B
1,00
--- Smjer magnetnog polja odreduje se »pravilom desnog vij.
0,80
I/ ./

_ka«:podudaraliSeSmjeraksijalnOgpOmicanjavijkasaSIDje-
~
@) rom struje u vodicu, magnetno ce polje imati smjer okretanja
vijka. (Znak <8>
je gledanje u smjeru struje, a znak 0 je gledanje
suprotno smjeru struje. Na slici struja ulazi okomito u ravni.
nu crteža.)
Gustoca magnetnog toka (magnetna indukcija) B (T = V S/m2)je
kvocijent magnetnog toka <1>(V s) i ploštine A (m2), u razlicitim tvarima
izazvan magnetnim poljem jakosti H o
100 160 250 400
B = <1>IA =II H = lIollrH 630 H1000 1600 2500 4000 A/m 10000
gdje su: A presjek, II permeabilnost, 110 permeabilnost praznog prostora
Krivulja magnetiziranja B =f (Il) za meki celik i sivi lijev
(vakuuma),lIr relativna permeabilnost. a - transformatorski lim, b - dinamo - -
lim, c celicni lijev, d sivi 1ijev
Permeahilnost praznog prostora 110je konstanta
Nosivost magneta
110 = 1,256 637 . 10-6 V s/(A mj.
Na nosivim polovima magneta magnetne indukcije B i presjeka A
Relativna permeabilnost IIr (bezdimenzijski broj) ovisi o vrsti tvari i
nosivost magneta F je
jakosti magnetnog polja H.
U vakuumu (a to vrijedi i za zrak) relativna je permeabilnostJ.lr = 1.za F = B2 AI(2 J.l0>.
feromagnetne tvari prikazujemo ovisnost gustoce magnetnog toka o jako-
sti magnetnog polja »krivuljom magnetiziranja« B = f (H). Induktivnost
Prvo magnetiziranje celika predocuje
+B pocetna (»djevicanska«) krivulja a. Sma- Induktivnost L nekog svitka sa w zavoja predocuje se kvocijentom
b njimo li zatim jakost magnetnog polja do promjene magnetnog toka <1>i struje I koja je stvara
ništice, ostat ce u celiku remanentni I!!a- L w d<1>/dI. =
gnetizam BR> koji se poništava samo su- Svitak za w zavoja kojemu je presjek A i duljina l ima induktivnost L

-H +H
protnim magnetnim
(koercitivna sila).
poljem jakosti HK
. L = 110II, w2 All.
Magnetiziranjem celika do zasicenja u Induktivnost svitka bez željezne jezgre (za zrak: IIr = 1) je dakle stalna.
jednom b i drugom smjeru c krivulja ma- Induktivnost svitka sa željeznom jezgrom ovisna je o nagibu krivulje
gnetiziranja opisuje histereznu petlju. rnagnetiziranja VtoJ.lr = BIH).
c Celici za permanentne magnete (ma- Energija svitka je
gnetni tvrdi celici) imaju vrlo široku hilJte- WL=LI2/2.
-B

296 297
 Elektricno polje nastaje izmedu medusobno izoliranih vodica pod Elektricni kapacitet
naponom (i opcenito: oko svakog statickog elektricnog naboja).
Kapacitetom C odredujemo kvocijent elektricnog naboja Q, skupljenog
Jakost elektricnog polja E (V/m) izmedu dviju paralelnih ploca, medu na dvjema elektrodama kondenzatora, i napona U izmedu njih
kojima je napon U a njihova udaljenost a, jest C = Q/U.
E=!Z.. Kondenzator ploštine ploce A, jedne od istih paralelnih ploca koje su
a izmedu sebe udaljene za a (samo toliko daje elektricno polje homogeno),
je kapaciteta C
Na ploci s nabojem Q (C), i ploštineA (m2)gustoca nabojaD (C/m2)je: C = EOErA/a.
Q Kapacitet kondenzatora ovisi o relativnoj dielektricnosti Er tvari izme-
D =il = E E = EOErE du ploca (izolatora).
Spoj više kondenzatora
gdje su: E dielektricnost, EOdielektricna konstanta (dielektricnost vaku- a) u paralelnom spoju (povecava se ploština ploca); ukupni je kapacitet C
uma) i Errelativna dielektricnost izolatora.
Dielektricna konstanta praznog prostora Eoje C= L
i=1
Ci = Cl + Cz +... + Cn

.*
EO = 8,854 . 10-12 A s/(V m).
Relativna dielektricnost izolatora Er zavisi od tvari (izmedu ploca) i za b) u serijskom spoju (povecava se razmak ploca) ukupni je kapacitet C
n
prazni prostor (vakuum) je Er = 1, a za zrak Er = 1,006. Vrijednosti za
razne izolatore predocene su u sljedecoj tablici. . 11C =L liCi = 1/C1 + 1/C2 +... +l/Cn .
i=1
Elektricna otpornost, relativna dielektricnost i prohojna cvrstoca
elektricnih izolatora Energija kondenzatora Wc =CUz/2.
Elektricna Relativna Probojna Dopuštena'
otpornost dielektricnost cvrstoca maksimalna Vodic elektricne struje u magnetnom polju
temperatura
Tvar I 1. Sila F (N) koja djeluje na vodic elektricne struje jakosti I (A) u
-Q E, kV/mm J,;. magnetnom polju gustoce B (T) na duljini I (m) je
Om °C- F=BIl.
asfalt - 2,7 1,8... 15,8 100. Sila F je usmjerena prema manjoj gustoci magnetnog
bakelit 1010 2,8 20 55 ...100 polja, koje se tvori iz magnetnog polja gustoce B i ma- f B
guma gnetnog polja, a nastaje oko vodica struje jakosti 1. Ta se
- mekana - 2,7... 7 10 ...30 -30... +60 sila F rabi u elektromotorima.
- tvrda 1016 3 ... 3,5 10 ... 30 -40... +80
kremen 5-1016 4 ... 4,8 35 ...40 1050 F
mikanit - 4,5... 5,5 20 ...30 2. U vodicu duljine I (m) koji se giba brzinom v (m/s)
mramor - 7 ... 9 1,4... 2,8 650 magnetnim poljem gustoce B (T) inducira se napon Ui (V)
parafin 1014... 1016 2 ... 2,3 8 ...20 Ui=Bvl.
poliviniklorid
- elasticni 1011 3 ... 4 50 65 Inducirani napon Ui uzrokuje struju takvoga smjera
- tvrdi 1014 3 ... 4 50 I 60... 70 da ~evodic giba brzinom v prema vecoj gustoci magnetnog f B
porculan 10. ... 1012 5 ... 6,3 30 ...38 polja a koje se tvori iz magnetnog polja gustoce B i mag-
staklo 5-101 4 ...17 12 ...20 netnog polja nastalog oko vodica struje jakosti I.
šelak 1014 2,9... 3,7 - I 75
škriljevac 106... 1012 6 ...10 0,2... 0,4 Ako se magnetni tok rp mijenja u vremenu t, u svitku sa w mirujuceg
tinjac 1013... 1015 6 ... 8 20 ... 60 zavoja inducirat ce se napon Ui, na kojem se temelji djelovanje elektricnih
generatora
tvrda !jepenka ...
106 1010 5 ... 6 10 ...30 130
ulje (transformatorsko) 1010 2 ... 2,5 8 ...12 I 85 Ui =- w (dtJ>/dt).

298
299
""""~
 IZMJENICNA STRUJA ;\ko je XL > X9' struja vremenski zaostaje za naponom; ako je XL < Xc,
Izmjenicni napon, koji nastaje u vodicima elektricnih generatora, iza- struja prethodi naponu za kut <{J.
ziva u zatvorenom strujnom krugu izmjenicnustruju odredene frekvencije. Jednofazni sustav
Frekvencija f izmjenicne struje ovisi o broju pari polova p i grzifu Struja I I= UIZ = U/...JRz+XZ
vrtnje n generatora
Snaga P - prividna snaga Ps = U I
f=pn.
djelatna snaga P=Ulcos<p
Normalna je frekvencija izmjenicne struje u Europi f = 50 Hz.Njoj jalova snaga PQ = U Isin<{J
odgovaraju brojevi pari pol ova p i najviše rabljene brzine vrtnje n: "'=- faktor snage cos <p= P/Ps = PIU I
Broj pari Broj Brzina vrtnje" Broj pari Broj Brzina vrtnj;;;-' RadW W=Pt= Ultcos<{J
poJova poJova poJova polova
n n n "- Trofazni sustav
p
1
2p
2
--::;:
s
50
min-'
3 000
p

8
2p
16
;"
6,25
~
-=
mm.-
375
Trofazni sustav izmjenicne struje ima tri napona kojima su faze
medusobno pomaknute za kut 211/3 (= 120°).
I
2 4 25 1500 10 20 5 300 Linijski napon U R
S
3 6 16z/3 1 000 12 24 41;6 2250: Linijska struja I S
4 8 12,5 750 16 32 3,125 T
5 10 10 600 20 40 2,5 'i~~5 Zvjezdasti spoj ""---' <--"1"--- O
48 21/12 125 !
6 12 81;3 500 24 fazni napon Ur= U/{3 iI
Kružna frekvencija (pulsacija): w = 21t f. fazna struja Ir = I -~---'
Trokutasti spoj
Otpor za izmjenicnu struju
fazni napon Ur= U
Cjelokupni (prividni) otpor Z (impedancija) je: Z = ...JRZ + xZ , gdje su"R Troku tasti spoj
fazna struja Ir = I/{3 Zvjezdastispoj
djelatni (omski otpor), a X jalovi otpor (reaktancija).
Djelatni otpor za izmjenicnu struju - zbog potiskivanja (skin efel,l::ta).., SnagaP - prividna snaga Ps = 3 UrIr= {3. U I
nije jednak djelatnom otporu za istosmjernu struju (v. str. 290). Bri djelatna snaga P = {3 . U I cos IfJ
niskim frekvencijama ta je razlika neznatna.
jalova snaga PQ = {3. U I sin <p
Jalovije otpor X = w L -l/w C = XL-Xc
RadW W=Pt={3.UItcos<p
gdje su: induktivni otpor (induktancija) XL = w L
kapacitivni otpor (kapacitancija) Xc = l/(w C) . Pri racunanju snage P i rada W faktor snage cos <podnosi se na fazne
Spoj višejalovih otpora:
vrijednosti Uf i If.
Transformacija izmjenicne struje
a) u serijskom spoju X=L:Xi Inducirani naponi Uj u primarnom i sekundarnom namotu transfor-
i=l matora odnose se kao njihovi brojevi zavoja w
XL=XLl +XLz+... +XLn Xc =XCl +XCZ +... +XCn Ui1IUj2 = Wl/W2.
Napon U2na stezaljkama sekundarnog namota zbog gubitaka je manji
b) u paralelnom spoju l/X = L: l/Xi Uz < Ul (WZIWl) .
i=l Korisnost transformatora 1J,tj. omjer snage Pz = Uz Iz (VA) sekundar-
l/XL = l/XLl + 1/XLz+ ... + l/XLn l/Xc = l/XCl + 1/Xcz + ... +.l/X& ne strane i snage Pl = Ul Il (VA) primarne strane, razmjerno je dobra
(transformatori nemaju gibljivih dijelova):
Kut faznog pomaka <{J izmedu struje i napona dobije se iz za malene snage (npr. 1 kVA) 1J= 0,92
<{J= arc tan X/R = (XL - Xc)fR . za velike snage (npr. 1000 kVA) 1J= 0,985.

300 301
 ELEKTRICNO GRIJANJE
r Toplina q (J/s =2) koju otpornicka žica za grijanje predaje u jedinici
vremena iz jedne ploštine pri razlicitim temperaturama žice, približno je:
Jou1eova toplina Q (J) je toplina koja se razvija u vodicu otpora R (fi) :femperatura žice Toplina ITemperatura žice Toplina
kojim tece struja I (A) u vremenu t (s) t
----.!l.-- ----.!l.--
Q == fl R t. !..-
.e .e
J/(s mm2) J/(smm')
Za elektricno se grijanje najviše rabe sljedece tvari:
700 ... 800 0,02 1000 0,006 ... 0,008
a) za radne temperatuare 800 ... 1100DG 900 0,01 1100 0,004 ... 0,006
slitine željeza, nik1a i kroma (cekas, nikrom itd.) - za kuhala, peci, in-
dustrijske peci; Dopuštene opteretivosti okrugle žice cekas II na šamotnoj podlozi pri
b) za radne temperataure do 1 350 DG temperaturi žice približno 800 DG:
slitine željeza, kroma, aluminija ikobalta (cekas ekstra, kanta1 itd.) - Struja Promjer Du1jin. Du1jinska Struja Promjer Du1jinski Du1jinska
za peci za žarenje, ta1jenje i temperiranje te peci u atmosferi sumpor- žice otpor gustoca žice otpor gustoca
nih i drugih plinova;
c) za radne temeprature do 1 450 DG
[. d R" [* d R"
A mm D./m g/m A mm D./m g/m
karborundni štapovi (silit, silikarabon do 1400 DG,kvarcilit do 1 450 De
drugi) - za peci keramicke industrije, peci za taljenje, laboratorijske 1,58 0,25 23,60 0,4 8,46 0,90 1,82 5,3
peci itd.; 1,95 0,30 16,50 0,6 10,09 1,00 1,48 6,5
2,35 0,35 12,00 0,8 12,10 1,10 1,22 7,8
d) za radne temperature do 1 700 DG 0,40 9,25 1,0 13,81 1,20 1,02 9,3
2,80
rodij, molibden, vo1fram (Mo i W u redukcijskoj atmosferi!) - za labo- 3,44 0,45 7,30 1,3 15,51 1,30 0,87 11,0
ratorijske peci; 3,99 0,50 5,90 1,6 17,21 1,40 0,76 12,8
e) za radne temperature do 2 300 DG 4,52 0,55 4,88 2,0 18,90 1,50 0,65 14,7
elektrografit - za elektrode elektricnih peci itd. 5,06 0,60 4,10 2,3 21,08 1,60 0,58 16,7
5,60 0,65 3,50 2,7 25,08 1,80 0,45 21,0
Osnovni podatci cešce rabljenih otpornickih tvari za grijanje 6,16 0,70 3,10 3,2 29,21 2,00 0,37 26,1
Ta1ište
Elektricna Temperaturni Maksimalna 6,76 0,75 2,62 3,7
7,29 0,80 2,31 4,2
Tvar 1) ,otpornost 2) koeficijent otpora
a
K-1
radna temperatura
t",
De
t,
.e
.Pri 800 .e.
I1Qm
930 1370 Proracun peci
cekas 1,08 0,000 25 - - Za traženu snagu elektricnih grijalica P uz napon U odreduje se struja
cekas I 0,97 0,000 52 1400
cekasII 1,06 - 1100
1500 I=.f.-.
0,000 05 1300 U
cekas ekstra 1,40
930 1350
nikrom 1,12 0,000 17 1400 Zastruju I odabere se iz tablice odgovarajuci promjer žice i njezin otpor
0,000 09 1100 R' za duljinu žice 1 m (fi/m).
nikrom V 1,08
1300 1530 Iz ukupno potrebnog otpora R (Q)
kanta1 A 1,35 0,000 08 1530
0,000 06 1350 U2
kantal Al 1,45 R=-
1500 P
omaks 1,66 0,000 035
izracunase potrebna duljina odabrane žice I (m)
I - Ji.
- R"
" Trgovackina.iv.
2) Stariji na.iv specificniotpor i jedinica Q mm2/m(= 11!2mj.
303
302
~ -.-= .~
 ELEKTRICNA RASVJETA ELEKTROMOTORI
Svjetlosni tok </J(Im) je ukupna kolicina svjetlosti koju rasvjetna tijelo
odašilje u svim pravcima. Motori istosmjerne struje
Svjetlosnajakost Iv (cd) je kvocijent svjetlosnog toka </Ji prostornog kutaw 1. Serijski motori (imaju uzbudni namot vezan u seriji s rotorskim
I = </Jlw. na1l1otom).

Prostorni kut w je dio koji obuhvaca plašt isjecka kugle polumjera rako
Serijski motori imaju »mekanu karakteristiku«. Pri porastu opte-
je A površina osnovne ploštine isjecka recenja raste moment M na osovini, a brzina vrtnje n pada. Obratno:

~
w = Alr2.
pokretni je moment Ma znatno veci od naziv- n
Osvjetljenje (iluminancija) E (lx) je gustoca svjetlosnog toka </JkojolJl noga (300 % i više).
izvor svjetlosti osvjetljuje ploštinu A
Uporaba: elektricna vuca (elektricne željezni-
= </JIA = I/r2.
E

Osvjetljenje se smanjuje s kvadratom udaljenosti od izvora svjetlosti.

,~"'rec.,n;
ce, tramvaj, m o"" W' .bij..u-.
trolejbus), dizala itd.
2. Paralelni motori (imaju uzbudni namot ve-
,
M
.
Svjetljivost (luminancija) B (cd/m2) je svjetlosnajakost Iv (cd) koju svjetlo- zan paralelno rotorskom namotu).

~
st isijava iz svoje površine. Paraleh1i motori imaju »tvrdu karakteristi- n
Nuždno osvjetljenje E (Ix) prostora .- ku«. Pri opterecenju, tj. pri povecanju momenta
M brzina vrtnje n mijenja se samo neznatno.
Opce osvjetljenje Lokalno i opce osvjetljenje Pokretni je moment Ma takoder veci od naziv-
Vrsta
na najnepo- opce noga. M
rada
osrednje voljnijem radnog mjesta 3. Kompaundni motori su kombinacija serijskog i paraleh1og motora.
mjestu osrednje na najnepo-
Rabi se za vece snage (npr. za pogon u valjaonicama).
voljnijem.ptjestu
*
grubi 20.u 40 10 50.u 100 20 ;LO
osrednji 40 u. 80 20 100.u 300 30 .15
75 u. 150 50 40
Promjenu smjera vrtnje u motora istosmjerne struje postižemo zamje-
precizan 300 .u 1 000 20 nom stezaljki uzbudnog ili rotorskog namota.
vrlo precizan 150.u 300 100 1000 u. 5 000 50 30
Brzinu vrtnje istosmjernih motora reguliramo mijenjanjem uz bude
Vrste rada: (ekonomicno) ili otpornikom u seriji rotorskom namotu (neekonomicno)
grubi lijevanje, kovanje, zemljani radovi i sl. ili mijenjanjem prikljucenog napona.
osrednji normalni rad na alatnim strojevima, zidanje i sl. Motori izmjenicne struje
precizni precizni rad na strojevima, montaža, citanje,pisanje i sl. 1. Tl'Ofazni asinkroni motori djeluju po nacelu okretnog magnetnog
vrlo precizni precizna mehanika, rezbarenje, risanje i sl. polja. Statorski i rotorski namoti medusobno su odvojeni: statorski je
Nuždan svjetlosni tok </Jza osvjetljenje ploštine A osvjetljenjem E vezan na trofaznu mrežu, a rotorski je zatvoren u svomu krugu:
</J = EAI1J
a) kolutni asinkroni motor ima rotorski namot spojen preko kliznih
koluta na otpore pokretaca;
gdje je korisnost elektricne rasvjete 1Jovisna o vrsti i položaju:rasvjetnog
b) kavezni asinkroni motor ima rotorski namot u obliku kaveza i
tijela i o obliku i boji zidova i stropova (veca je pri svjetlijim zid'bvima):
kratko spojen. To je najjednostavniji motor i zato u velikoj uporabi.
izravna rasvjeta 1J= 0,40 ... 0,55 Trofazni asinkroni motor ima »tvrdu ka-

t:L
neizravna rasvjeta 1J= 0,15 u. 0,35. rakteristiku«. n B
Svjetlosni tok </Jžarulje s kovinskom niti snage P (pri 220 V) krI~vulja .A v:ijedi za ukljucene otpore po- A
P/W 15 25 40 60 100 200 300 500 1000 1500 2000 ( etac.a? knvuIJa B za kratko spojeni rotor
otpon Iskljuceni).
<P!lm 112 194 322 555 1070 2500 4070 7550 17100 27500 42000
~Okretni je moment znatan (120 '" 250 %
«P!P)!(1m/W) 7,5 7,8 8,1 9,3 10,7 12,5 13,6 15,1 17,1 18,3 21,0
naziVUoga). M

304 11- Kraut

305
-' --- ""-
 Struja pokretanja trofaznih asinkronih motora je vrlo velika. Pri"krat- SI1aga elektromotora
Snaga elektromotora koji iz mreže troši struju jakosti I pri naponu U
ko.. spojenim ~otorima .(kavezni mo~ori) ~ož.e ~e. postic~ osmerostl1ik'a
vrIjednost naZlvne struje. Zato se za IOle vece jedmICe rabI kolutni 'motor (linijske vrijednosti,
v. str. 301), je za:
koji pokrecemo uz ukljucene otpore (manja struja pokretanja!), a zatm; istosmjernu struju P = 'Imat U I
otpore postupno iskljucujemo. Kod kaveznih motora vece snage struju jednofazni sustav P = 'Imat U I cos IfJ
pokretanja smanjujemo posebnom sklopkom »zvijezda-trokut«. .
trofazni sustav P = 'Imat {3 . U I cos 'I
Brzinu vrtnje možemo regulirati otporima u rotorskom krugu (u ko1ut;..
nih motora je to neekonomicno). Gruba regulacija brzine vrtnje mogucaje Korisnosti elektromotora '7mot
mijenjanjem
motora). broja statorskih polova sklopkom (u kolutnih i kav,eznih
Za snagu motora P (kW)
Vrsta struje
Smisao vrtnje mijenjanIO medusobnom zamjenom bilo kojih dvijulfaza do 1 2." 10 10." 50 50 ... 100
na steza1jkama statora.
2. Trofazni sinkroni motor ima stator s trofaznim namotOIli!.,pri-
kljucenim na mrežu, i rotor s nizom polova - permanentnih magIleta (za
istosmjerna
jednofaznisustav } 0,65...0,78
0,80
0,78 ". 0,86
0,85 ". 0,88
0,86 ." 0,90
0,88." 0,91
0,90 ... 0,93
0,91... 0,92
trofazni sustav
manje snage) ili elektromagneta napajanih preko kliznih koluta, isto-
smjernom strujom iz posebnog izvora (za vece snage). .
- Izbor elektromotora

~
Brzina vrtnje n je konstantna s~ona
n ovisna samo o frekvenciji mreže, a neoVl . .sila~ Pri izboru snage motora za odredeni pogon odlucujuce je zagrijavanje
I opterecenju (momentu M). motora. Zbog toga možemo motor kratkotrajno opteretiti znatno više od
I Pri opterecenjima vecim od granicnoga njegove nazivne snage u trajnom pogonu.
I (Mm';>sinkroni motor ispada iz koralh.te
zaustavlja.
... .
. se Razlikujemo razne vrste pogona motora, od kojih su najznacajnije
sljedece (predocene dijagramima u kojima su: P snaga, T temperatura,
Mmax M 8inkroni se motor ne može sam zaVJ;tjeti t vrijeme):
(osim u posebnoj izvedbi). Treba ga dovesti na sinkronu brzinU'(npr.
posebnim motorom). 1. Trajni pogon (Sl)
P
Rabi se gdje je potrebna potpuno konstantna brzina vrtnje, pri\z!iatni- Motor radi neprekidno i postiže konacnu sta- ""-----
jim opterecenjima i za korekciju faznog pomaka.
3. Jednofazni asinllroni motor stvara okretno magnetno polje'radllimi
posebnim pomocnim namotom statora. Jednofazni motor iIpa, »tVrdu
karakteristiku«, a pokretni moment je 30...200 % nazivnoga.
cionarnu temperaturu koja ne smije premašiti
dopuštenu najvišu temperaturu.
2. Krat1wtrajni pogon (S2)
bt
T
/
/'T
//

t.
Motor radi kratkotrajno (npr. 10, 30 ili 60
Rabe se kao ma1i motori u gospodarstvu i kucanstvu.
min) tako da za vrijeme rada smije dostici dopu- Pl P P
štenu najvišu temperaturu, u mirovanju potpu- T
4. Kolektorski motor ima kolektor (komutator) (poput istosnj,jernih
no se ohladi na temperaturu okolice.
motora) koji omogucuju regulaciju brzine vrtnje u širokim granicama (ali
je skuplji od asinkronih motora). Brzina se vrtnje regulira: 3. Prekidni pogon (83)
- regulacijskim transformatorom prikljucenim izmedu motora i mreže Motor radi u kracim razdobljima rada i miro-
- odvojcima na statorskim namotima vanja tako da smije u radu dostici dopuštenu
- pomicanjem cetkica. najvišu temperaturu, a1i se za vrijeme prekida ne
Znacajke kolektorskih motora slicne su znacajkama motoraisfosmjer: ohladi na temperaturu okolice.
ne struje: serijski kolektorski motor ima »meku karakteristiku«"para1elni Obzirom na izvedbu motora (razred izolacije)
kolektorski motor ima »tvrdu karakteristiku«. najviša dopuštena temperatura dostiže vrijedno-
stI; 90, 105, 120, 130, 155, 180 °e (ili i više).
Rabe se gdjegod je potrebna regulacija brzine vrtnje u mO~OI:~. iZl?je;
rucne struje (papirna i tekstilna industrija, diza1a, elektricne želJezruce ltd.

306 307
-,,- ......
 Pri izboru snage motora za neki pogon vrijedi približno Zaštita vodova
Vodovi moraju biti zašticeni od preopterecenja osiguracima (ili sklop-
I Mt2 M = VL(M;tn>Jt kama) da se ne bi prekomjerno ugrijali.
MMt1 I I Mt3 gdje su: M za izbor motora odlucujuci jedno-
licni moment vrtnje u vremenu t, Mn pojedi- Najveca dopuštena =
trajna struja u vodicima ( nazivna struja osiguraca)
ni momenti vrtnje u pojedinim vremenima tn. Presjek vodica Nazivna struja Presjek vodica Nazivna struja
Uz približno iste brzine vrtnje vrijedi to i rastaInih osiguraca rastaInih osiguraca
za snagu P A A
A A
P = VL(P; tn)/t. mm' mm'
Cu Al I II III eu Al I II III
0,75 - - 10 16 25 35 80 100 125
ELEKTRICNI VODOVI NISKOG NAPONA 1 - 10 16 20 35 50 100 125 160
1,5 2,5 16 20 25 50 70 125 160 200
Pad napona u u vodu razlika je izmedu napona Uo na izvoru elektric- 2,5 4 20 25 35 70 95 - 200 225
ne struje i napona U u potrošaca 4 6 25 35 50 95 120 - 225 260
u = Uo-U. 6 10 35 50 63 120 150 - 260 300
10 16 50 63 80 150 185 - 300 350
Pri presjeku žice A (mm2), duljini voda (ne žice!) I (m), elektricnoj 16 25 63 80 100 185 240 - 350 430
otpornosti tvari Q (~Q m *) te jakosti struje I (A) odnosno snage elektricne
240 - - 430 500
struje P (W), naponu U (V) i faznom pomaku IfJna mjestu potrošnje (za
trofazni je sustav U linijski napon, v. str. 301!), pad napona u <VJu vodu I: izolirani vodici istoga strujnog kruga, položeni u izolacijske cijevi;
niskog napona položenom u cijevi ili kablu bit ce za:
II: cijevni (oklopljeni) vodici, kabelski ili višežilni, koji nisu položeni
istosmjernu struju u = (2l/A) Q 1= (2l/A) Q P/U u cijevima, višežilni savitljivi prikljucni vodovi;
jednofazni sustav u = (2l/A) Q I cos ifJ=(2l/A) QP/U lli: jednožilni izolirani vodici slobodno položeni u zraku, jednožilni
trofazni sustav u = (I/A) Q{3. I cos ifJ=(l/A) Q P/U spojni vodovi u rasklopnim postrojenjima, goli vodici presjeka do
50 mm2 eu ili 70 mm2 Al.
ovim jednadžbama lako izracunamo presjek žice A za odredeni dopu-
šteni pad napona u. Sve vrijednosti predocene u tablici vrijede za temperaturu okolice do
Pri niskonaponskim je zracnim vodovima za izmjenicnu struju pad 25 °e. Pri višim temperaturama valja ove vrijednosti pri vodicima, izolira-
napona u nešto veci zbog dodatnog induktivnog otpora. U tom slucaju nim gumom ili termoplastom, odgovarajuce sniziti (pri 40 °e za 25 odnos-
valja izracunane vrijednosti za pad napona u pomnožiti faktorom iz tablice: no 18 %, pri 55 °e za 62 odnosno 42 %).

Presjek žice A mm'

cos ifJ I
10 16 25 35 50 70 95 Zaštitne mjere u niskonaponskim postrojenjima
0,9 1,1 1,15 1,2 1,3 1,4 1,6 1,8 Oštecenjem elektricnih strojeva i naprava mogu vanjski dijelovi po-
0,8 1,15 1,24 1,36 1,5 1,7 1,9 2,2 strojenja doci pod napon i tako dodirom dovesti u opasnost radno osoblje.
0,7 I 1,2 1,32 1,5 1,7 1,9 2,2 2,6
Po propisima HRN o postrojenjima s naponom do 65 V prema zemlji nisu
Dopušteni pad napona izražen u postotcima nazivnog napona mreže je za: potrebne zaštitne mjere osim pri rucnim svjetiljkama i drugim elek-
skupni dovod od uvoda do elektricnog brojila < 1% tricnim napravama u kotlovima i slicnim tijesnim prostorima. U postroje-
njiIna s naponom od 65 do 250 V prema zemlji zaštitne su mjere potrebne
rasvjetne instalacije od brojila do kojegod svjetiljke < 2% tamo gdje je prijelazni otpor covjeka prema zemlji smanjen uslijed vlage,
motorne instalacije od brojila do motora < 5 %. topline i kemijskih utjecaja, u prostorijama s kamenim ili betonskim
podom, pri kovinskim konstrukcijama itd. Za napone preko 250 V potreb-
* Iillm=Qmm'jm. ne su zaštitne mjere u svakom slucaju.

308 309

""",,"""""
 ..

ELEKTRICNA OPREMA MOTORNIH VOZILA

U niskonaponskim postrojenjima (do 1 kV) primjenjujemo sljedece
zaštitne mjere: Motorna vozila pokrecu gotovo iskljucivo motori s unutarnjim izga-
ranjem sustava Otto ili Diesel (str. 272). Za njihovo djelovanje i dodatne
1. Zaštitno izoliran je. Da bi se u slucaju kvara na elektricnim postroje- zahtjeve vozilu je potrebna sljedeca elektricna oprema:
njima izbjegla opasnost od dodira onih kovinskih dijelova koji bi tom
prilikom mogli doci pod napon (kucišta sklopki, rucice polužnih prekidaca
- akumulatorska baterija (m
- pokretac (Z)
itd.), prevlacimo ih izolacijskim tvarima ili polažemo po tlu gumene ili
plasticne prostirace. Treba onemoguciti istodobni dodir možebitne bliske - generator (G) s regulatorom (R)
vodovodne instalacije. - trošila u vozilu (V),
a sa motorima sustava Otto još i:
2. Primjena malog napona. U vlažnim prostorijama, kotlovnicama
spremištima i sl., a osobito za prenosiva trošila (rucne svjetiljke, mal~
- uredaj za paljenje: indukcijski svitak (T), prekidac (P) s kondenzato-
rom (K), razvodnik (m i svjecice (S).
motore i dr.) rabimo napon najviše do 42 V tj. »mali napon«. Obicno ga
Nazivni napon instalacije je 6, 12 ili 24 V.
dobivamo transformatorom (s odijeljenim namotima!), pri istosmjernoj
struji akumulatora. Važno je da mreža malog napona bude galvanski
potpuno odvojena od primarne mreže i da ne bude uzemljena.
3. Uzemljenje. Uzemljenje a ima zadatak
pri kvaru trošila, kad vanjski dijelovi dodu pod
~---l

ff
R
S napon, strujni krug zatvoriti kroz zemlju i tom
=t.
I I . T strujom, izbacivanjem osiguraca b, prekinuti
napajanje defektnog trošila. Zbog toga otpori
uzemljenja moraju biti dovoljno maleni. Zato
L__~~J b -: se uzemljenje vecih trošila iz ekonomskih ra-
zloga izbjegava.
4. Nulovanje. Nulovanje je spajanje dijelova
r---i . Ii postrojenja, koje želimo zaštititi, na uzemljeni
=a
fif
I I S neutralni vodic. Tako svaki spoj sa zašticenim Pokretac
I
1
. TO dijelom ostane kratki spoj i svaka struja krat- Motori s unutarnjim izgaranjem ne mogu krenuti sami od sebe. Valja
L- _J kog spoja izazove iskapcanje defektnog trošila. ih pokrenuti posebnim pokretacem tj. elektromotorom ili pomocu kom-
Valja vodove dimenzionirati tako da pri krat- primiranog zraka i sl.
kom spoju izmedu faznog vodica i nul-voda
Na motornim vozilima pokretac je uglavnom istosmjerni serijski elek-
uistinu tece struja koja ce sigurno iskopcati.
tromotor kojeg napaja akumulatorska baterija. Uklapanje pokretacke
sklopke (sk) (»brave«) redovito je elektromagnetno.
Potrebna pokretna struja je vrlo velika (nekoliko stotina A, iznimno i
5. Primjena sustava zaštitnih vodova. U prostorno ogranicenim mreža- 1000 A). Posebno je zimi opterecenje najvece za akumulatorsku bateriju
ma (tvornice, rudnici) s vlastitim generatorima ili transformatorima (s (u kojoj niske temperature smanjuju brzinu reakcije elektrokemijskog
odijeljenim namotima), gdje je važno održavati pogon i u slucaju doze- procesa) a i za motor (u kojem niske temperature povecavaju trenje u
mnog spoja jedne faze, vežu se trošila na »sustav zaštitnih vodova« koji je ~ežajima zbog povecane viskoznosti maziva i tako ometaju rasplinjavanje
uzemljen (kovinske konstrukcije zgrada, vodovod, tracnice i sl.). I paljenje goriva). Zbog velike pokretne struje pokretac smije biti u pogonu
6. Zaštitne sklopke. Kod strujne zaštitne sklopke, pri kojoj je trošilo samo kratko vrijeme.
uzemljeno, struja defekta kroz uzemljivac prouzrokuje aktiviranje sklop- Pokretac je spojen s motorom vozila samo za vrijeme pokretanja. Kad
ke. Kod naponske sklopke, pri kojoj je trošilo uzemljeno kroz samu s~op: se motor samostalno pokrene, pokretac se odvoji pomocu posebnog ra-
ku, dolazi do isklopa kad se na kucištu trošila zbog defekta pOJaV1 sklopnog uredaja.
odredeni napon.
311
310
--.~ -~--
Generator i regulator AkUmulataori
Generator motornog vozila puni akumulatorsku bateriju u kojoj se Elektricni akumulatori su zbirnici elektricne energije u kemijskom
skuplja potrebna elektricna energija za pokretanje, a njom se napajaju i obliku. Osim posebnih izradbi akumulatora (npr. alkaInih sa celicnom
ostala trošila u vozilu (signaIne svjetiljke, truba, prednje svjetiljke itiIl). odnosno kadmijevom i nikalnom elektrodom i dr.) najrašireniji je olovni
Motorima sa unutarnjim izgaranjem sustava Otto generator dobavlja i akumulator.
struju uredaju za paljenje. Olovni akumulator ima - u svakoj akumulatorskoj celiji - po dvije
olovne elektrode u razrijedenoj sumpornoj kiselini (elektrolitu). Obje se
Generator je vezan neposredno s motorom vozila. Stoga je njegova
elektrode u elektrolitu oblože olovnim sulfatom (PbSO4).
brzina vrtnje isto tako promjenljiva kao i brzina vrtnje motora tj. genera-
Pri punjenju akumulatora (dovodenjem istosmjerne struje) nastaju na
tor proizvodi vrlo promjenljivi napon. Da bi se dobio potreban jednolican
pozitivnoj elektrodi (anodi) olovni dioksid (PbO2) (smedi), na negativnoj
napon, generatoru je prikljucen generatorski regulator koji upravlja nje~ elektrodi (katodi) cisto olovo (Pb) (sivo), u elektrolitu se povecava koncen-
govim pravilnim radom.
tracija sumporne kiseline (H2SO4)' Pri pražnjenju (kad pozitivna elektro-
Generator može biti istosmjerni (dinamo) ili izmjenicni (alternator)( da djeluje kao katoda, a negativna elektroda kao anoda) proces je obratan.
Izmjenicni generator mora biti opremljen ispravljacem.
2 PbSO 4 + 2 H20 ::~:~:. PbO2 + Pb + 2 H2SO4
Uredaj za paljenje
Za vrijeme punjenja i pražnjenja mijenja se gustoca Qu elektrolitu:
Motori s unutarnjim izgaranjem sustava Otto trebaju još i uredajIza
paljenje koji stvara iskre na svjecicama motora. Za to je potrebna st~ja Stanje akumulatora prazan normalan pun
visokog napona koju proizvodi indukcijski svitak. 1,20... 1,24 1,26... 1,285
kg/dm3 1,12... 1,14
lndukcijski svitak je zaista transformator s primarnim (p) i sekundar, gustoca Q °Be 15,5 ... 17,7 24,1 ... 27,9 29,8 ...32,0
nim (s) namotajem. Kroz primarni namotaj tece istosmjerna struja naziv-
nog napona instalacije koja sama ne može inducirati napon' u Prikljucni napon akumula-
sekundarnom krugu. Za to je potreban prekidac struje tako ve2;an s torske celije je 2 V. Pri kraju
~ 2,4
motorom, da prekine primarnu struju u trenutku potrebne iskre na punjenja diže se napon do 2,4 V, V
svjecici. Trenutak nastanka iskre (predpaljenje!) podesi se relativnim dokpri pocetku pražnjenja padne 2,2 a
pomakom prekidnog batica s obzirom na njegov pogon s osovine.Za odmah na ~ 2,15 V, da bi se po- U b
vrijeme pogona motora nastajanje iskre prilagodava se brzini vrtnjemo- tom ustalio za duljega pražnje-
tora centrifugalnom regulacijom, a u ovisnosti od podtlaka u usisnoj,cijevi nja na 2 V. Kad napon padne
~

motora. Preveliko iskrenje na kontaktima prekidaca (na »platinama«, do 1,8 V valja prekinuti pražnjenje.
koje su od volframa ili slicne kovinske slitine) smanjuje kondenzator koji (20 h) t
Snaga ak umulatora odre-
uz to povecava inducirani napon. dena je kolicinom elektricne a punjenje b pražnjenje
Prekidom primarne struje u svitku za paljenje smanjuje se magnetno struje (A h) koju akumulator
polje, izazivajuci tako u sekundarnom krugu inducirani napon koji. je - može dati pri pražnjenju. Ovisna je o velicini i kakvoci aktivnih površina
zbog velikog broja sekundarnih zavoja - vrlo visok (do 30 kV). Struja olovnih ploca i njihovom broju u svakoj akumulatorskoj celiji.
visokog napona potom se vodi u razvodnik koji je prenosi u svjecice. Snaga akumulatora se smanjuje s porastom struje tijekom pražnjenja.
Elektrode na svjecicama razmaknute su 0,5 ... 0,7 =, prema mogucnosti Nazivna je snaga odredena strujom pri kojoj se napunjeni akumulator
preskoka jake iskre. Razvodnik je vezan s motorom tako da iskrenje na prazni 20 sati.
svjecicama odgovara potrebnom rasporedu djelovanja pojedinih ci,fu(ifhra Nikal-kadmijski akumulator djeluje elektrokemijskim sustavom Ni-hi-
motora. droksid-Cd te može biti hermeticno zatvoren. Nazivni je napon 1,2 V, a
" pražnjenje valja prekinuti pri naponu 1 V. Kao elektrolit služi kalijev
hidroksid (KOR).
Suvremenijim motorima s unutarnjim izgaranjem uraden je elek:trpn-
ski uredaj za paljenje.

312 313

..
 ELEKTRONIKA Diode
Elektricni ventili Diode su neupravljani ventili, sastavljeni od dva sloja poluvodica -
podrucja P i podrucja N:
Elektricni ventili imaju svojstvo provodenja struje u jednom smjeru
(pri malom otporu), dok je u suprotnom smjeru sprjecavaju (pri velikolll - podrucje P nastaje, ako je u monokrista- P N
lu 4-valentnoga poluvodica (npr. Ge) prisu-
otporu). Prema izradbi možemo ih podijeliti na glavne skupine: elektron-
ke, živine ventile i poluvodicke ventile. tan 3-valentni element (npr. In). Tako nasta- +
Elektronke su zrakoprazne (vakuumske) ci- ju u kristalnoj rešetki elektronske praznine, + + --
A A jevi u kojima su ugradene anoda (A) i katoda koje kristalu daju pozitivan naboj;
- m- ++ --

~
(K), a pri upravljanim elektronkamajoš i upra- podrucje N nastaje, ako je u monokrista-
M vljacka mrežica (M). lu 4-valentnoga poluvodica prisutan 5-valen-

g- K - K
Iz užarene katode giblju se u praznom prosto-
ru elektroni prema anodi, tj. elektronka provodi
struju od anode (+) prema katodi (-), dok je u
suprotnom smjeru ne propušta.
N apon na upravljackoj mrežici za upravljanje
nu toka elektrona. Vec i mala promjena napona
vrlo jako utjece na velici-
UM izaziva veliku promje-
tni element

tivan naboj.
(npr. Sb). Tada slobodni
elektroni u kristalnoj rešetki uzrokuju nega-

Pri izravnom dodiru podrucja P i N ujednostrukom

granici dvaju podrucja »zaporni slo}<.
A
~K
kristalu nastaje na

nu struje l kroz elektronku. Na strani podrucja P ima dioda anodu (A), a na strani podrucja N
katodu (K).
Obzirom na razne izvedbe elektronki može teci medu anodom i kato-
dom struja l = 10-2 n. 102 A pri znatnom naponu U = 10 n. 0,5. 106 V. Provodni smjer
Živini ventili su cijevi u kojima je katoda Prikljuci li se na anodu prema katodi pozitivni napon UA>smanjit ce se
A A . živa, dok su u cijevi ioni živinih para. »PalJ'enje« zaporni sloj.
(elektricni spoj medu katodom i anodom) izvodi

~ se posebnom napravom. Pri difuzijskom naponu (pri Ge

... 0,4 h

g M I u živinim ventilima tece struja od anode diodi: 0,2 V, pri Si diodi:

prema katodi. 0,6 ... 0,8 VJ pojavit ce se struja lA> mA Si
koja s daljnjim povišenjem napo-
- K - K Struja u živinim ventilima
nego u elektronkama: l = 10 .nzna!f° j.e vec~
10 A, 1,to. pn na UA raste vrlo brzo. (Plosnata
naponu U do 106 V. izvedba dioda omogucuje struju:
Poluvodicki ventili pri Ge diodi do 100 A, pri Si diodi
do 500 A i više.)
Poluvodici su tvari koje su po vodljivosti izmedu vodica (kovina) i
izolatora. Zapomi smjer Si !lA
Primjeri elektricne otpornosti Qu IlQ ml): Prikljuci li se na anodu prema
lK
Vodici srebro (Ag) ~ 10-2, željezo (Fe) ~ 10-1 katodi negativni napon UK>zapor-
Izolatori porculan ~ 1018,tinjac ~ 1020 ni sloj ce se raširiti i propustiti
Poluvodici silicij (Si) 102... 1010, germanij (Ge) 102... 106 samo malenu struju (pri Ge u llA, pri Si u nA). Pri visokom (»probojnom«)
Pod razlicitim utjecajima imaju poluvodici svojstva vodica ili su bliže naponu poraste struja lK skokO1nice (te može uništiti diodu).
izolatorima. Porast temperature zapornog sloja smanjuje napon UA i povecava
Poluvodicki ventili (diode, tranzistori, tiristori i trijaci) su zbog svojih struju lK'
dobrih fizikalnih svojstava i razmjerno niske cijene nadomjestili druge Diode se, zbog izrazitog karakteristicnog svojstva provodenja struje
vrste ventila na prakticno SVinI podrucjima. samo u jednom smjeru, rabe poglavito kao ispravljaci struje.

D I'Qm=Qmm2/m.

314 315
-~
 -
2. Središnji spoj
Ispravljaci
Izmjenicna se struja ispravi ja u istosmjernu motor-generatorima, kon-
taktnim ili elektronickim ispravljacima. R,L Ue
Ut~ 1,11 U 0,8 U
Kontalltni ispravljaci su elektronicke sklopke, koje su sklopi jene samo It~ 0,781 1,111
za vrijeme jedne polovine perioda izmjenicne struje. Sklopkama upravlja Pt > 1,48 U I 1,48 U I
bregasta osovina koja se vrti sinkrono s frekvencijom ulaznog napona. (Punovalno ispravljanje)
Brzo trošenje dijelova smanjuje ekonomicnost tih ispravi jaca ogranicnjuci
tako njibovuuporabujedinona podrucjejacib strnja (l = 103u. 105A pri
naponu od U = 50 .u 103 V). 3. Mosni spoj
Elektronski ispravljaci pretežno su poluvodicki ventili, osobito diode
(za struje do 2000 A pri naponu do 4000 Vj. R,L Ue I
Ut~ 1,11 U 0,8 U +
Spojevi ispravljaca lt~ 1,11 I 1,57 I
Pt>l,24UI1,24UI
Ispred ispravi jaca skoro uvijek je najprije transformator, koji transfor-
mira struju i napon prikladno ispravljacu, a ujedno izolira izlaz ispravlja-
ca od naponske mreže.
(PunovaIno ispravljanje)
JI
Nepoželjne vremenske oscilacije ispravljene strnje smanjuju se ispra-
4. Središnji zvjezdasti spoj
vljackim fIltrima koji se sastoje iz otpora, kondenzatora i prigušnice
(induktiviteta). Veca se stabilnost struje postiže dodatnim elektronickim

~
stabilizatorima napona ili struje. R,L Ue

tt
Ut~ 0,86 U 0,77 U I
U sljedecim su shemama: It~0,581 l,75I;;! - +
Ut
It
Pt
izlazni napon transformatora
izlazna struja transformatora
snagu transformatora (VA)
(V)
(A)
(Trofazno poluvalno
,,>,.",Ul. ,.,Ul
ispravljanje)
5. Mosni zvjezdasti spoj
~... ;':::'
!Ut IU .
U istosmjerni napon (V) R,L Ue

~
Ut~O,74 U 0,74 U
I istosmjerna struju (A) lt ~ 0,82 I 1,82 I
R,L otporno i induktivno opterecenje Pt > 1,05 U I 1,05 U I ..
(Trofazno punovalno
ispravljanje)
Ue opterecenje suprotnim naponom (kondenzatorima, akumulatori-
ma i istosmjernim motorima).

1. Jednosmjerni spoj 6. Mosni trokutasti spoj

R,L Ue
R,L Ue Ut~ 0,74 U 0,74 U
Ut ~ 2,22 U 0,85 U It ~ 0,821 1,82 I

JIITJ~
lt ~ 1,57 I 2,1I Pt > 1,05 U I 1,05 U I
Pt>3,lUI 1,73 Ul
(Poluvalno ispravljanje)
(Trofazno punovalno
ispravljanje) .~

316 317
.....
Tranzistori osnovni tranzistorski spojevi
Ul ulaz ni izmjenicni signal RE otpor emitera
Bipolarni tranzistor (ukratko: tranzistor) je monokristalni germanijev
ili sicilijev poluvodni element s tri podrucja, raznolike vrste vodljivosti U2 izlazni izmjenicni signal Rc otpor kolektora
koje slijede jedna drugu. Razlikujemo dvije vrste tranzistora: ' UB istosmjerni napojni napon

~ ~
C C Emiterski spoj Kolektorski spoj Bazni spoj
+P+ - N +
+
- -
B 1-
+P+N -I
E

Poluprovodne
B
Vrsta PNP
elektrode:
't-
E
+ +
-N-P +
B +
E
Vrsta NPN
- središnje podrucje: baza (B)
- vanjsko podrucje:
B -
E

emiter (E) i kolektor (O).

pojacanje
ruil
Rc

'E1~~2 ~~2

100.., 10000
+~+

<1
~
IU1 B
Rc

100 ... 10 000

!l!2

I"
.. napona
.. struje 10... 500 10 ... 500 <1
Bazaje elektroda koja služi za upravljanje. Njenom strujom lB upravlja
.. snage 1000 ... 100000 10 ... 500 100 ... 10 000
kolektorska struja lc. (Pri tom može struja lB biti 100 ili više puta maBja
od struje lc.) Otpor
Emiterska je struja lE zbroj bazne i kolektorske struje 10 Q... 5 lill 500 Q ... 5 kn < 1Q... 1MQ
.. ulazni
lE lB + lc. = .. izlazni 10 Q .., 50 kn 10Q ...lMQ 100 kQ ... 10 kn
Bazna struja lB ovisna je o naponu medu bazom i emiteromUBE, 1800 00 00
kolektorska struja Ide ovisna od baznoj struji lB i naponu medu kolekto- Fazni pomak
rom i emiterom U CE:

~
Jednostavni stupanj pojacanja
lC
lBf I IlB
Ul

HV UBE
IH = fl (UHE) le =f2 (/g,UeE)
UCE
Il

Tranzistori se rabe za pojacala i sklopke.

12 , Tranzistor kao pojacalo (sklopka S uklop-
ljena): lc = f<h), U2 12
Tranzistor kao sklopka (sklopka S isklo- l2~lt l2>lt
Pojacanje napona U2 > Ul Pojacanje struje U2 ~ Ul
UCE pljena): lc = O,lE = O.
(Lijeva shema je pojednostavljena i. samo
--o nacelna.) Tiristori
Tiristori (upravljane diode) SU cetveroslojni poluprovodni elementi,
Niskofrekventni tranzistori pojacavaju niskofrekventne (kao i istosmjeme) opremljeni elektrodom za upravljanje, a djelovanjem slicni sklopkama
struje (U < 100V, I < 500 mA) uzfaktorepojacanja,8 (= Mc/M~ = 30:...300. (~>i~~juceno« i »ukljuceno«). Rabe se za regulaciju pri upravljanim isprav-
Tranzistori snage pojacavaju (ili preklapaju) struje do 100 A pri napo- IjaClmai za isklapanje velikih snaga (svaka jedinica po više desetaka kW).
nu od više stotina V.

318 319
'---
 MJERENJE ELEKTRICNIH VELICINA Tocnost mjerila
S obzirom na vremenski promjenljive pojave pri mjerenju elektricnih: Mjerna pogrješka % :!:O,l :!:O,2 :!:O,5 :!:l,0 :!:l,5 :!:2,5 5,0
velicina valja razlikovati pojmove: Razred tocnosti 0,1 0,2 0,5 1,0 1,5 2,5 5,0
Trenutna vrijednost Utje vrijednost izmjenicne velicine u bilo kojem
trenutku. 2. Mjerilo s okretnim že!jezom mjeri kvadratnu srednju vrijednost
odnosno efektivnu vrijednost mjerene velicine. Otklon kazaljke a upravno
Srednja vrijednost umedje aritmeticka srednja vrijednost apsolutnih'
iznosa trenutnih vrijednosti.
je razmjeran s kvadratom struje 1 kroz mjerilo: a = c 12 (c = const). Ljestvica
za efektivnu vrijednost je kvadratna.
Efektivna vrijednost u je kvadratni korijen zbroja kvadrata trenutnih Mjerilo s okretnim željezom rabi se za istosmjernu i izmjenicnu struju.
vrijednosti Pri mjerenju napona (voltmetar) može se mjerno podrucje povecati serij-
skim predotporima, dok se pri mjerenju struje (ampermetar) ne rabe
1 T paralelni otpori (shunt) vec se umjesto toga podijeli magnetni namotaj na
u,=f(t)
umed = TJo If(t)jdt u =~~ f
o
f2(t)dt.
više dijelova za više mjernih podrucja.
3. Elektrodinam~cna mjerila
a) Elektrodinamicno mjerilo mjeri

Jll~
Elektricna mjerila
umnožak dviju velicina. Otklon
1. Mjerilo s okretnim svitkom mjeri linearnu srednju vrijednost isto-. kazaljkea = c 1112 (c = const). Rabi se
smjerne struje. Pri njemu je otklon kazaljke a upravno razmjeran isto-, za mjerenje snage (vatmetar).
smjernoj struji I kroz mjerilo: a = c I (c = const). Rabi se kao mjerilo b) Ferrarisovo mjerilo koristi se vr-
napona i struje.
tložnim strujama za mjerenje energije
Mjerilo istosmjernog napona (voltmetar) izmjenicne struje (elektricna brojila).

~~
Mjerno podrucje mjerila napona 4. Mjerenje elehtricnog otpora
(45 m V ... 1500 V) može se povecati n-puta doda- Elektricni otpor R odreduje se mje-
vanjem predotpora R
=
R Ro (n 1)
Ro unutarnji otpor mjerila.
- renjem struje 1 i pada napona ""U kroz
otpor: R = ""U/I.
Elektricni otpor R može se mjeriti ~:r'
pomocu Wheatstoneovog mosta
~lR2
Ath
Mjerilo istosmjerne struje (ampermetar) il
I
Mjerno podrucje mjerila struje R1
(1 mA ... 1000 A) može se povecati n-puta ukljuci- Ro poznati otpor, R1/R2 se izmjeri
vanjem paralelnog otpora (shunt) R Rx = Ro R2
=
R RoI(n 1) - G galvanometar (mora pokazivati O).
Ro unutarnji otpor mjerila. 5. Elektronska mjerila
Najpoznatija elektronska mjerila:
Mjerilo s okretnim svitkom za izmjenicni napon ili struju mora ,biti
opremljeno ispravljacem. a) Oscilograf je brzo pisalo linija za registriranje trenutnih vrijednosti
velicina pri frekvencijama do nekoliko kHz.
Mjerilo pokazuje srednju vrijed-
b) Osciloskop (katodni osciloskop) je katodna cijev u kojoj se otklanja-
nost koja je jednaka efektivnoj samo

:if
njem elektronske zrake dobiva na zaslonu s f1uorescentnim slojem dvodi-
u slucaju cistih sinusnih velici n. ~. menzionalni prikaz trenutnih vrijednosti mjerenih velicina. Kod prikazi-
Pri mjerenju izmjenicne stI;UJera- vanja periodnih pojava uz vremenski pomak, uskladen s frekvencijom
be se, pri velikim strujama ili viso- pojave, dobiva se njegova mirujuca slika.
kim naponima, strujni odn. naponski . c) Brojila impulsa su uredaji kojima se može prebrojiti broj periodic-
~ reduktori (transformatori). kih pojava (ako ih je moguce prikazati elektricnim impulsima). Poglavi-
to se rabe za mjerenje frekvencije. Tocnost je brojenja 10-7... 10-8.

320
321
 OPTIKA I AKUSTIKA S obzirom na zrak indeks lomaje za:
vodu n = 1,333
Svjetlost staklo nz 1,520 u. 1,740
dijamant n = 2,417.
-
Vidljiva svjetlost je dio elektromagnetnih valova koji se prema va1nim
duljinama). - dijeli na: Brzina širenja vala cje umnožak frekvencije f i duljine vala).
kozmicke zrake ). = 0,1 u. 10 fm c = f)..
gama zrake ). = 10 u. 1 000 fm Odbijanje (refleksija)
rendgenskezrake ). = 1 u. 1000 pm Pri odbijanju valova od ravne površine kut re-
ultraljubicasto zracenje ). = 1 ... 390um fleksije fJ jednak je upadnom kutu a
vidna svijetlost ). = 390 u. 770 um fJ = a.
infracrvenozracenje ). = 0,77 u. 1 000 J1m Na konkavnoj površini kugle s polumjerom l'
mikrovalove (televizija) ). = 1 u. 1000 mm upadni se valovi odbijaju kroz žarište (fokus F),
radiovalove ). = 1 u, 10000m. kojeje udaljeno od vrha površine za razmak I
Svjetlosna osjetljivost oka (najveca =
1 pri,t
boja (koje se prelijevaju jedna u drugu):
=555 nm) i raspoznavanje l=~
Pri malim upadnim
2
(2-~ ).
cosa
kutovin1a a je
,t Relativna,t Relati~; cosa z 1 1z 1'/2.
nm Boja osjetljivost - Boja osjetljivost
na svjetlost nm na svjetl9~t Zvuk, buka
400 0,000 4 560 žuta 0,995 Zvuk je pojava koja nastaje titranjem cestica u tvarnim sredinama, tj
450 ljubicasta 580
modra 0,035 narancasta 0,870 onima koja imaju masu i elasticnost (npr. u zraku, vodi ali i u krutim
480 0,139 600 0,631
500 modrozelena 0,323 620 narancastocrvena 0,381 tijelima).
520 zelena 0,710 640 0,175 To titranje je titranje tlaka oko ravnotežnog p'oložaja. Ravnotežni
crvena
540 0,954 660 0,061 položaj zvuka u zraku je atmosferski tlak velicine 105Pa. Titraj tlaka širi
550 zelenožuta 0,995 700 tamnocrvena 0,004 1 se od izvora brzinom zvuka.
555 1,000 750 0,000 12
Brzina širenja zvuka c u:
Brzina širenja svjetlosti u:
vakuumu Co = 299 792 458 m/s (tocno) plinovin1a iznosi c = ..JI' R T (v. str. 236),
vodi c = 224 . 106m/s zraku iznosi 332 m/s pri O °C; 343 m/s pri 20 °C,
staklu c z (176 .u 195) . 106m/s tekucinama i krutim tvarima (pri 20 CC).
dijamantu c = 122. 106m/s. c c
Tvar Tvar (kovina)
Lom (refrallcija) svjetlosti mls mls
! Indeks loma n je omjer sinusa upadnog kuta voda 1485 Al 5100
al i kuta loma a2 te je jednak omjeru brzina led (-4 CC) 3200 Cu 3800
drvo - mekano 4500 Fe 5200
svjetlosti - tvrdo 3400 1430
Hg
sin al Cl P!Ut9 5!}!} Ni 4 ~!}!}
n=-=-. guma 50 Pb 1300
sin a2 C2 opeka 3600 Sn 2600
staklo 5000 I Zn 3700

322 323

...
 Titranje u krutim tijelima nazivamo vibracije. One su jedan od glavnih Prag cujnosti i granica osjetljivosti uha nisu jednake u cijelom frekvencij-
uzroka nastanka zvucnih titranja. Djelovanje vibracijaje najvece u infra- skom podrucju. Najveca je osjetljivost približno 1 000 Hz.
podrucju zvucnog spektra i u daljnjem podrucju cujnog spektra, do 1 kHz. 140 200
Mehanicke vibracije su slobodne i prisilne radi djelovanja vanjske sile. dE Pa
Kod slobodnih vibracija nema vanjske sile, vec je titranje posljedica pocet- 120 20
nog pomaka ili brzine kao posljedica nekog udarca. Prisilne vibracije
mogu biti periodicne (one koje se s vremenom ponavljaju) i neperiodicne
(one koje se s vremenom ne ponavljaju). Vibracije se isto tako mogu
klasificirati prema stupnju slobode gibanja, koji odreduje broj koordinata 60 0,02
kojima možemo pojavu podrobno razmotriti. Vibracijski sustav koji se
sastoji od mase, krutosti i otpora viskoznog trenja nazivamo sustav s
jednim stupnjem slobode, gdje se položaj mase može definirati samo s P
jednom koordinatom. Lp
Svaki mehanicki sustav ima osnovnu fre- 2 '10-5
kvenciju titranja sustava ako ga se pobudi i o
pusti slobodno titrati. Osnovna frekvencija s
jednim stupnjem slobode sustava prema slici 20 I 50 100
~~i~" odredena je jednadžbom: f 3150 8000

fn = 1/2 1t . ..fklmHz, 31,5 L podrucje ...1

akusticnosti dvorane
gdje je k krutost u N/m, am masa titrajnog tijela u kg.
mjernopodrucje buke
Osnovna je frekvencija f titranja žice, koja ima gustocu Q, presjek A i
duljinu 1, a napeta je sa silom F infra podrucje cnjnosti ultra
f= 1/21. -.JF/A Q..
Cujno podrucje: 1-2-3-4
Svako zvucno titranje sadrži odredenu obavijest. Ako je ona korisna ili Efektivna vrijednost zvucnog tlaka (pri f = 1 kHz):
ugodna, govorimo o signalu ili melodiji, a ako je nekorisna ili ometajuca,
govorimo o buci, šumu ili smetnjama. Buka je, znaci, neželjeni oblik
na pragu cujnosti Po = 0,00002 Pa
zvuka. šapat 0,000 2 Pa glasovir 0,2 Pa
razgovor 0,002 Pa orgulje 2 Pa
Buka neznatno utjece na ljudsko zdravlje, ali se mogu pojaviti psihofi-
zicke smetnje, smetnje u krvotoku, u radnoj sposobnosti itd. Dulja izlože-
glasan razgovor 0,02 Pa sirena> 20 Pa.
nost buci iznad 80 ... 90 dE obicno uzrokuje gubitak sluha. Zato treba Pri ocjenjivanju razine buke rabimo jedinicu decibel (dE). To je deseti-
težiti smanjenju buke i zaštiti covjeka od nje. na vrijednosti logaritma odnosa promatrane velicine (tlaka, intenziteta ili
Zvucni valovi dijele se prema frekvenciji f na: snage) prema njenoj referentnoj vrijednosti:
infrazvuk f < 20 Hz zvucni tlak Lp = 10 log1o(p/PO)2 20 10glO(P/Po) =
cujni zvuk f = 20 Hz ...20 kHZ zvucni intenzitet LI = 10 log1o WlriJ
ultrazvuk f > 20 kHz. zvucna snaga Lw=,10 log1o(W/Wo).
Zvucni tlak, jakost zvuka i zvucna snaga Pri tome su referentne vrijednosti: Po = 2 . 10-5 Pa, 10 = 10-12 W/m2 i
Wo == 10-12 W.

. Pri tlaku okolice 1 bar i temperaturi 20 °G razina zvucnog tlaka

Ljudsko uho prima pI:o~ene zvucnog tlaka u širokim granicama, pri
frekvenciji 1 kHz do 2 . 10 Pa (prag cujnosti) do 20 Pa (granica bola). Jednakaje razini jakosti (intenzitetu) zvuka Lp = LI, Ako mjerimo zvucni

324 325

~ """"'" o...
 ~ I

10
intenzitet površine 1 m2 od zvucnog izvora razina je zvucne snage jednaka dE A
razini zvucnog intenziteta i tlaka (Lp = LI = Lw). Nikada razinu ZVUCnog O
tlaka ne treba zamijenjivati s razinom zvucne snage; zvucna snaga je
mjerilo akusticke snage koju izvor zraci (isijava). Medutim, zvucni tlak
ovisi ne samo o snazi izvora vec i o udaljenosti izvora i o akustickiIn ~ -10
ao
svojstvima prostora oko izvora. Razina zvucnog tlaka smanjuje se za 6 dR
"" -20
ako se udaljenost od izvora udvostruci, medutim zvucna snaga se ne
mijenja. :~

Razina zvucnog tlaka Lp u razlicitim okolnostima:

~... -30
. Lp Dopuštena granica Lp -40
Signal dE (A> buke u prostorijama 1) dE (A>
šapat 10 ... 30 koncertna dvorana 30 50 100 200 500 1000 2000 5000 Hz 20000
razgovor 40 ... 50 bolesnicka soba 30 ... 35
glasan razgovor 70 citaonica 35 frekvencija
vika 80 ucionica 40
automobilska truba 90 studijska soba 20 ... 40 filtre, kojima korigiramo odziv instrumenta na približnu razinu uha.
pneumatski bat 100 soba za sjednice 50 Prema IEC/179 (1973.) normirane su tri korekcijske krivulje: A za niske,
zakivanje kotlova 110 kongresna dvorana 55 B za srednje i C za visoke razine buke, koje simboliziraju razlicite osjetlji-
mlazni zrakoplov 120 ured (sa strojevima) 70 ... 75
granica bola 130 vosti za pojedine frekvencije. Za impulsnu buku i buku zrakoplova uvede-
ne su krivulje DiE.
Pri ocjenjivanju buke stroja ili uredaja važna je takoder frekvencijska Za odredivanje vrijednosti buke strojeva pretežno rabimo korekcijsku
raspodjela buke. Vecina instrumenata opremljena je za frekvencijsku krivulju a, koja se vecinom razlikuje od izmjerene razine buke ovisno o
analizu buke vrstom uskopojasnih m.tara, koji omogucuju odredivanje oktavnom podrucju za vrijednosti LA:
razine zvucnog tlaka u pojedinim frekvencijskim pojasevima. Cujno fre- oktave/Hz 31,5 63 125 250 500 1 000 2 000 4 000 8000 16 000
kvencijsko podrucje jednoliko je razdijeljeno u 10 oktava ili 31 tercu. L,,/dB: -39 -26 -16 -9 -3 O +l +1 -1 -7
Oktava i terca se oznacuje njihovim središnjim frekvencijama.
Oktave: Zbog toga mora se uz dB obvezno navesti uporabljenu korekcijsku
krivulju, npr. dB(A), dEm) ili dE(C).
31,5 63 125 250 500
1 000 2 000 4000 8000 16 000 Hz Tonska ljestvica
Terce: Oktavaje podrucje tonova od pocetne frekvencije f do konacne frekven-
cije 2f. Stupnjevanje frekvencije tonova u oktavi je po 12-stupanjskoj
20 25 31,5 40 50 63 80 100 ljestvici (stupnjem 21112 = 1,059463):
125 160 250 315 400 500 630 800
Ton ccisddise ftis
1000 1250 1600 2000 2500 3 150 4 000 5000 ~. - g gisaaish
u b
6300 8000 10 000 12 500 16 000 20 000 Hz Stupanj 1,00 1,06 1,12 1,19 1,26 1,33 1,41 1,50 1,59 1,68 1,78 1,89 2,00

Ishodište tonske ljestvice je oktava na granici cujnog zvuka frekvencije

Mikrofon za mjerenje zvuka ima ravnu frekvencijsku karakteristiku tona c: fe = 16,35 Hz. Frekvencije fa tonova a un-toj oktavi su 2n f:
neovisnu o frekvenciji. Ljudsko uho ne cuje jednako pri svim frekvencija-
ma (v. sliku str. 323). Zbog toga instrumenti imaju ugradene korektivne n O 1 2 3 4 5 6 7 8
f.lHz 27,5 55 110 220 440 880 1760 3520 7040
D Dozvoljene razine buke u prostorijama su normirane.
I

326 I 327
-"" ,
..
 UPRAVLJANJE
- AUTOMATIZACIJA
- REGULACIJA- I P(s) = Xi(s) = je-st Xj(t) dt I f e-st xu(t) dt
Xu(s) o o

Regulacijska tehnika obraduje odnose medu uzrokom i posJjedicom u I

gdje je s Laplaceova varijabla. Velicine predocene Laplaceovom transfor-
macijom oznacuju se velikim slovima.
tehnickim sustavima. Njen je zadatak u1jecanje na ulazne velicine na taj
Prijenosna se funkcija P postupno približava koeficijentu pojacanja K.
nacin, da se dobiju željene izlazne velicine. 'II
REGULACIJSKI CLANOVI Vremenski odzivi
I Vremenski odzivi prikazuju vremenski tijek izlazne velicine u ovisno-
Regulacijski clanovi su dinamicki clanovi regulacij- ~ Xi
sti o nekom vremenskom tijeku ulazne velicine.
skog sustava u kojima se dobivaju iz danih ulaznih veli- -~
cina Xuodredene izlazne velicine xi' Vremenske odzive kod kojih je vremenski tijek ulazne velicine od-
Staticka karakteristika regulacijskog clana skocna funkcija (»step« funkcija) (kao funkcija x,.(t) na str. 236) nazivamo
U svakom su regulacijskom clanu ulazna i izlazna velicina medusobno prijelaznim funkcijama. Njihovi su najznacajniji primj~ri:
ovisne: 1. Proporcionalni clan (P)
=
Xi f(xu) Xi = Kxu
Koeficijent (statickog) pojacanja K = Xi/Xu je odnos izlazne i ulazne
~?I - ~(t)
.'f
Xi = Kpx,.
~~
velicine u stacionarnom stanju, a može biti linearan (K = const) ili nelinea- l

ran (K"# const): r--~..{tL~ Kp razmjerni faktor pojacanja

~
X'
Primjeri: poluga, tlak i protok kapljevi-
r5'~o/. ne u cijevima.
Xi) ~~' ~'k o

O
.~ Xu O Xu 2. Proporcionalni clan s kašnjenjem - 1. reda (PT 1)

U regulacijskoj tehnici obraduju se linearni odnosi. Nelinearni odnosi

traže posebne postupke, a u užim se podrucjima cesto uzimaju približno
T
T
dxj
dl + Xi =Kp Xu
~~~
linearnima.
Dinamicka karakteristika regulacijskog clana Xi =
Kp Xu (1 - e-tIT)
Promjene ulaznih i izlaznih velicina ovisne su o vremenu t. Primjeri: temperaturno rastezanje, tlak
i protok plina u plinskim cijev-

Lc ffi .
xu u(t) Xi nim sustavima.
~
+ ~ 3. Proporcionalni clan s kašnjenjem - 2. reda (PT2)

O to t O to
Ovisnost izlazne velicine od ulazne nazivamo vremenski odziv
t Xi(t) ~ ~
2 d2Xi dxi
Xi(t) = f[x,.(t)]. Tp~+2dTp-
dt dt +xi=Kpxu
Vremenski je odziv za pojedinu vrstu regulacijskog clana karakte-
ristican. U vecini slucajeva izražen je diferencijalnom jednadžbom koju Tp neprigušeno titrajno vrijeme
jednostavnije rješavamo u obliku prijenosne funkcije P. d faktor prigušivar.ja (npr. dopt'" 0,7)
Prijenosna funkcija P je odnos medu vremenski promjenljivom izlaznom Primjer: pneumatski bat s povratnom
i ulaznom velicinom. Proracunava se pomocu Laplaceove transformacije oprugom.

329

1
328
 - višeg 8. Clan s mrtvim vremenom i kašnjenjem

r-!
4. Proporcionalni clan s kašnjenjem reda CPT n)

Xu
Xi ~ Xu
Xi ~~~
~

T:x!") +... TI XiXi= Kp xu

Primjer: miješanje u posudi, zagrijavanje.
Primjer: regulacija temperature.
o o 7.

Spajanje regulacijskih clanova

Spoj clanova u regulacijskim sustavima najlakše se prikazuje prijeno-
5. Integralni clan CD snim funkcijama regulacijskih planova CP), koje su omjer, po Laplaceu
transformiranih, izlaznih signalaXj(s) i ulaznih signala XuCs).
Xu 1;, 1. Sel'ijski spoj
Xi
f
Xi =Kr Xu dt ~~ ~
~- =-~
~
Kr =Kp/Tn
Primjer: razina kapljevine u posudi. Xil =Xu2
Xil =PIXu Xi =P2Xu2 Xi = PXu
Xi = PIP?J(u P=PIP2
2. Paralelni spoj
6. Derivacijski clan s kašnjenjem CDTr)

~~ ~ PI:tP2 ~
dxi dxu
Tldj+Xi=KpTDdt
1) Primjer: tahogenerator za mjerenje Xi =XiI:!: Xi2
broja okretaja.
XiI =PIXu Xi2 =P 2Xu2 Xi = PXII
Xi=(PI:!:P2)Xn P=Pr:tP2
7. Clan s mrtvim vremenom bez kašnjenja
3. Povratna veza - temeljni spoj regulacijskih petlji
Xu
Xi
Xi(t)

~
~ r-p- Na slici: + pozitivna regulacijska peti ja
- negativna regulacijska petlja X"
t < Tz xi = O Pl
---~---
~.(t) ~ t > Tz Xi= Kpxu Xi= 1 + PIP2Xu
Tz mrtvo vrijeme Xi = Pl CXu:!:X0
'(fTz Primjer: transportna vrpca.
~
U jednadžbi: - pozitivna regulacijska petlja
XR= P2Xi

~
+ negativna regulacijska petlja

330 331
 4. Kombinirani paralelno-serijski spoj i' Regulacijske velicine su vecinom samo posredno mjerljive (npr. tempe-
ratura iz temperaturnog rastezanja; brzina vrtnje iz centrifugalne sile
itd,). Odgovarajuci mjerni davaci djeluju na raznim nacelima: mehanic-

~ (Pf:!:~) pa
~1 I
kom, toplinskom, kontaknom, kapacitivnom, induktivnom itd.
Podatci se dobivaju posredno preracunavanjem iz odgovarajucih izmje-
renih velicina (npr. duljinu puta odredujemo iz izmjerenog vremena i
brzine; ucinak iz izmjerenog obavljenog rada i utrošenog vremena; speci-
ficni toplinski kapacitet iz izmjerene topline i temperaturne razlike itd.).
Xu3 =XiI :!:Xiz Za daljnju obradbu su narocito podesni signali sljedecih velicina: puta,
XiI = PIXu Xi2 =Pz.Xu Xi = P3Xu3 vremena, sile, tlaka, protoka, elektricnog napona, elektricne struje, fre-
Xu3 = (Pl:!: PZ) Xu Xi= (PI:tPZ)P3Xu kvencije i sl.
Mjerenje mora biti veoma tocno, jer regulatori obraduju vrlo malena
Primjer: mjerni davac temperature
odstupanja velicina, tj. razlike izmedu stvarne i željene (poredbene, naziv-
1 - rastezni štap ne, referentne) velicine.

T
duljina II
tempera tu rna raste zIji vo st al Regulacijska petlja
2- plašt Povratnu vezu regulacije prikazuje regulacijska petlja.
duljina lz
1 objekt regulacije
temperaturna raste zIjivost az (staza, proces)
3- poluga 2 regulacijski uredaj
3 pretvarac regulacijske
krakovi a, b velicine
4 pretvarac nazivne velicine
Promjena temperature /lT = Xu 5 komparator
Temperaturno rastezanje - rasteznog štapa /llI = XiI 6 pretvarac poremecajne
velicine
- plašta (2) /llz = Xi2
Pomak poluge (3) -u tockiM /llI - /llz = XiI -Xi2 = Xu3 Regulirana velicina je izlazna velicina objekta regulacije Xi .
- u tocki N /ls = Xi Nazivna velicina je W.
Prijenosne funkcije Regulirana i nazivna velicina sustava, mogu biti fizikalno i dimenzijski
Pl = XiI I Xu =All I /lT =llal razlicite. Da bi se omogucila medusobna usporedba, moraju se signali
Pz =Xizl Xu = Alzl /lT= lzaz
osjetnika promijeniti u jedinstveni - obicno elektricni - oblik, a to se
postiže pretvaracima.
P3 = Xi I Xu3 = As I (All - Alz) = (a + b)la . U komparatoru se mora sigual regulirane velicine Xi usporediti promi-
Pomak poluge u tocki N - prikaz promjene temperature jenjenom nazivnom velicinom W. Njihova je razlika regulacijsko odstu-
a+b panje
/ls = Xi = (Pl -Pz) P3Xu = (lI al -lzaz) --;-. AT.
E=P4WO-P3Xi.

Mjerenje velicina Regulacijsko odstupanje E je ulazna velicina regulatora; on ga pretvara

u izlaznu velicinu Y, a to je postavna velicina
Velicine i njihove vrijednosti mjerimo osjetnicima (senzorima) koji
djeluju neposredno, a to su:
Y=PRE=PzE
ticala (za duljine i neke druge velicine)
mjerni davaci (za vecinu velicina). gdjeje PR prijelazna funkcija regulacijskog uredaja.

332 333
 Na sve clanove regulacijske petlje mogu uticati vanjski poremecaji a 3. namještanje postavne velicine Y postavnim clanom.
uzimaju se u obzir kao poremecajna velicina Z.
Postavna velicina Y i poremecajna Z daju ulaznu velicinu objekta L ' r.1 ,
regulacije Xu I I
Y IL JI
Xu =Y + P6Z.

U objektu regulacije se ulazna velicina X pretvara u izlaznu velicinu Xi

-"~- 3
postavni clan
H
-'"'--- ..j-- 2---1-H
-
pojacalo
1
regulator
~--
f-l'~-C=J--~

Xi = PlXu> X2 = Pl (Y + P6Z) Ogranicavajuce regulacijske naprave sprijecavaju - kao sigurnosni

gdje je Pl prijelazna funkcija objekta regulacije. Karakteristicne velicine uredaji - premašivanje donje i gornje granicne vrijednosti regulirane
velicine.
objekta regulacije mogu se u vecini slucajeva odrediti jedino ispitivanjem.
Oznake za nacin djelovanja regulacijske naprave su (DIN 2481):
Regulirana velicina Xi mora postici ili održavati odredenu vrijednost
nazivne velicine W, a ta može biti:
0 - otvaranje pri porastu regulirane velicine
- konstantna
e - otvaranje pri padu regulirane velicine
t:j:\ - otvaranje pri dosegu gornje granicne vrijednosti
- da se nakon odredenog vremena promijeni
- da slijedi odredenu promjenu (npr. puta ili kuta i sL). cl - otvaranje pri dosegu donje granicne vrijednosti
4- - zatvaranje pri dosegu gornje granicne vrijednosti
Upravljanje i regulaciju (koji su (opcenito) postupci kojim uticemo na
ulaznu velicinu Xu na taj nacin, da izlazne velicine Xi imaju željene
V' - zatvaranje pri dosegu donje granicne vrijednosti.

vrijednosti) razlikujemo - s obzirom na povratnu vezu:

1. upravljanje nema povratne veze (npr. upravljanje stroja za pranje
koje je programom unaprijed obradeno);
2. regulacija ima povratnu vezu, pricem izlazna velicina može biti:
- vremenski promjenljiva (npr. alatni stroj koji radi po uzorku
-vremenski ustaljena (npr. regulacija stalne brzine vrtnje turbine).
Automatizacijaje združivanje niza regulacijskih postupaka s automat-
Regulatori
Regulatori su dijelovi regulacijskih naprava koji preraduju signale
regulacijskih odstupanja E kao svoje ulazne velicine.
Regulatori bez pomocne energije su jeftine naprave, prikladne pri ma-
lim izvršnim silama i brzinama. Kod njih utjece regulacijsko odstupanje
neposredno na izvršnu naredbu.
Primjer: regulacija razine kapljevine
W udešavanje razine (nazivna veliCina)

~
skim djelovanjem, koja omogllcava vodenje jednostavnih i složenih pro- 1W
izvodnih, energetskih i drugih procesa. E pad razine (regulacijsko odstupanje) Y Xi
Y pomak zapornog ventila (postavna
Regulacijski uredaj velicina) -- ::
Osim mjerenja stvarne vrijednosti regulirane velicine (tj. izlazne veli- Z otjecanje tekucine (poremecajna - - ~
cine iz regulacijskog objekta) Xi odredivanja vrijednosti nazivne velicine velicina).
W, pretvaranje regulirane i nazivne velicine u fizikalno i dimenzijski Regulatori s pomocnom energijom (elektricnom, hidraulickom, pneu-
jednaku velicinu, odredivanje regulacijskog odstupanja E s usporedbom matskom) djeluju kontinuirano ili diskontinuirano.
regulirane i nazivne velicine, regulacijski uredaj mora obavljati, u najma- Regulatori s kontinuiranim djelovanjem
nju ruku, još i sljedece funkcije: Kod njih je izlazna velicina Y ovisna o ulaznoj velicini E. Za takve
1. popravak regulacijskog odstupanja E odgovarajucim regulatorom, regulatore vrijede zakonitosti regulacijskih clanova.
2. pojacanje siguala - posebno pri regulaciji koja traži velike sile i
brzine - pojacalom, pri cemu je pomocna energija elektricna, hidraulicka
ili pneumatska,

334 335
 Povratna veza s pojacanjem
Vrste kontinuirano djelujucih regulatora:

y
l

= KdEdt
D

Y = KDdE/dt
~~
Povratna veza sa prigušenjem
~tt
~~
y = KpE

Pl

r
PD

r J
PID

Povratna veza s pojacanjem

C:=~
i prigušenjem

y = Kpe+ Kdedt

Prijelazna funkcija: idealnih regulatora

Navedene diferencijalne
y = Kpe+ KDde/dt

jednadžbe
-
y = Kpe+ Kjde/dt+
+ KDde/dt

realnih regulatora

vrijede za idealne regulatore.

-- -- --
~~rNa slican se nacin mogu stvarati
skib clanova u regulatorima.
~~r
najrazlicitije kombinacije regulacij-

Primjer spoja - Pl regulatora: I l IKpe Diskontinuirano djelujuci regulatori

Kod tih regualtora nema kontinuirane ovisnosti medu izlaznom i ulaz-
nom veli cinom, vec je moguc samo ogranicen broj izlaznih velicina koje
odgovaraju ulaznim velicinama.
Primjer: relejni regulator (npr. bimetalni)
- bez preklopne razlike
Povratne veze regulatora
Željeno vremensko ponašanje gotovo svih vrsta regulatora postiže se
X < Xs y = Ymax
Y
prikladnom povratnom vezom. Na rad regulatora utjece vrsta regulacij-
skog clana u povratnoj vezi, a to su:
- cvrsta povratna veza: s regulacijskim clanom P
- povratna veza s pojacanjem: s regulacijskim clanom PT j
- povratna veza sa prigušenjem (derivacijska):
- povratna veza s pojacanjem i prigušenjem: s regulacijskim clanovima
PT 1i D u serijskom spoju.
s regulacijskim clanom]!)
X > Xs

- s preklopnom razlikom
X < xmin
y=O

Y = Ymax
Ymax

LL
O Xs X

Cvrsta povratna veza x>xmax y=O

~~ Lb~~
X = xmin~ Xmax Y = Ymax
(pri xmax: isklapanje)
X = xmax~xmin Y = O
(pri xmax: uklapanje)
ym:

brL
:.
O
I
r
I
Xmin Xs Xmax X

336
-
12 Kraut 337
 - kontinuirani signali teku vremenski ne-

.~
Vremensko ponašanje diskontinuirano djelujucih regulataora s pre-
klopnom razlikom (uzimajuci u obzir vremensko kašnjenje Tz). prekidno - u skladu s tijekom velicine o
kojoj donose podatke;
x Xmax t
y
Xm
Xo
- diskretni signali nižu se vremenski pre-
kidno (pojedinacno) i množinom impulsa
daju podatke o opažanoj velicini.
'tmOnDl t

o Za signale se vecinom rabi elektricna struja i napon (ali i put, tlak,

Tz Tz
toplina, svjetlost itd.). Podatci se prikazuju u ovisnosti o njihovim vre-
menskim promjenama I (t) i U(t).
v Izvršna naredbay izaziva pri vrijednostiYmaxporast regulirane velicine x. Preradba podataka je proces pri kojem se iz ulaznih podataka po
Cim ona dosegne vrijednost xm, postavna velicina iskljucuje se do vrijed-
odredenom preradbenom propisu dobivaju izlazni podatci.
nosti O; regulirana velicina x raste - uz vremensko zaostajanje Tz dalje- Jednostavni oblik signala je harmonijsko titranje (opisano kružnom
do vrijednosti Xmax, a tek tada pocinje opadati. Pri vrijednosti Xo postavna frekvencijom i amplitudom).
velicina se ponovno uklapa do vrijednostiYmax, regulirana velicinax i dalje Podatke obradujemo elektronickim racunalima koji mogu biti ana-
opada te pocinje rasti tek nakon vremenskog zaostajanja T z . logni, digitalni ili hibridni. Potonji se sastoje od analognih i digitalnih
Podmcja primjene nekih regulacijskih naprava sastavnih dijelova.
Elektronicka racunala mogu preradivati samo one signale podataka koji
I. v'
V elCma I Vrsta regulatora su izraženi u prikladnom obliku, tj. u prikladnom kodu. Stoga valja signale
P Pl PID najprije kodirati. Kodirane podatke možemo spremiti (u memorijama). Ob-
temperatura + + + radene podatke treba nato opet dekodirati u uporabivi oblik informacije.
tlak +
protok
razina kapljevine
brzina vrtnje
elektricni napon
+
+
+
+
+
++ ++

'Znakom »+« oznaceno je prikladno, a znakom »-« neprikladno podrucje primjene.

()-1
izvor
informacija
kodiran je
(osjetila)
H pamcenje
preradba
H dekodiranje
(organi
~ uporaba
informacija
(okolica) (mozak) pokreta) (okolica)
Tehnika automatizacije bavi se oblikovanjem automatski reguliranih
ELEKTRONICKA OBRADBA PODATAKA
procesa u fizikalno-tehnickim sustavima. To postiže ponajprije racunal-
Informacija je vijest o zbivanjima u okolici promatranog sustava i u nom tehnikom. U velikom opsegu uporaba takoder opce priznate metode
njemu samom. Vijesti primamo u obliku podatalla o mjerenjima pojedinih i nacin opažanja, karakteristican za kibernetiku (koju je - po opcem
velicina, vezanih na zbivanja, dakle o mjerenjima njihovih vrijednosti i -
priznanju zapoceo i utemeljio N. Wiener, 1894-1964).
promjena, a u obliku prikladnom za obradbu. Stoga podatci ponajprije Nacelo analogne tehnike
sadrže brojcane vrijednosti zbivanja, procesa i tokova. U tu su svrhu
oznaceni znakovima (brojkama, slovima ili posebnim znakovima) ili funk- Analognim racunalima, nazvanim po analognom nacelu djelovanja,
cijama kao matematickim propisima o vrijednostima. prikazuju se kontinuirano dva razlicita fizikalna sustava velicina jedna-
kim matematskim odnosima. Takva je npr. slicnost medu mehanickim i
Informatika je grana znanosti i tehnike koja obuhvaca metode i po- elektricnim titrajnim sustavom:
stupke obradbe podataka (dobivenih prvenstveno automatski).
mehanicko titranje: my + Dj + ky = F(t)
Prijenos podataka oznacujemo kao signal, koji je nosilac informacija.
Signali su kontinuirani ili diskretni: elektricno titranje: Lij + Rq + 1/C. q = U(t)

338 339
Primjeri analognih velicina Primjeri:
'i;:'
Kolicine Protoci Decimalni sustav
pnt s brzina v = ds/dt B = 10, N = O,1,2,3,4,5,6, 7, 8, 9
kut (analiticki) a kutna brzina w = da/dt X = 198710= 1. 103 + 9. 102 + 8. 101 + 7.10°
obujam V obujamni protok qv = dV/dt
masa m maseni protok qm = dm/dt
toplina Q toplinski tok ep = dQ/dt Binarni (dualni) sustav
elektricni naboj Q., elektricna struja I = dQ.Iidt B=2 N=O 1
Potencijalne razlike Otpori X = 10110,12 = 1.24 + 0.23 + 1.22 + 1.21 + O. 2° + 1.2-1 = 22,510
sila F
okretni moment T, M konstanta prigušivanja ! ~, ~ ~/w Oktalni sustav
tlacna razlika 6.p protocni otpor 1}v = AjJ/qv B=~ N=~~~~~~~7
temperaturna razlika 6.T toplinski otpor l/K - 6.T/ep
elektricni napon U elektricni otpor R = UlI X = 120,4s = 1 . 82 + 2 . 81 + O . 8° + 4 . 8-1 = 80,510
Kapaciteti Tromost
Heksadecimalni sustav
konstanta opruge I c =F/s - masa m = ~ B = 16, N = O, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A(10), B(l1), C(12), D(13),
I c,=M/a moment tromosti J -~
du/dt
(14), F(15)
- dw/dt X = 20C416 = 2 . 163 + O . 162 + C . 161 + 4 . 16° = 838810
elektricni kapacitet l/C = U/Q., Ielektricna induktivnost L = ~
dI/dt u opcoj 'je uporabi decimalni sustav. Kod digitalnih racunala je
narocito prikladan binarni sustav, jer tehnicki potpuno odgovara stanji-
Analogna racunala služe poglavito za simulaciju tehnickih problema. ma s oznakama:
Bit programiranja analognog racunala sastoji se u postavljanju ana,io;: O »prolaz otvoren«
gnog fizikalnog modela kojega treba preoblikovati u matematicki modeljte
1 »prolaz zatvoren«~
ga pretvoriti u radni sustav racunala.
Za rješavanje posebnih i zapletenih zadataka moraju biti pojedini sa-
stavni dijelovi analognog racunala medusobno vezani odgovarajucim re- Svako od tih dvaju stanja znaci 1 bit (binary digit).
dom - analogno fizikalnom procesu. Oktalni i heksadecimalni sustavi namijenjeni su lakšoj predodžbi bro-
Analogna racunala djeluju kontinuirano (pa se i racunane velicine jeva.
mogu kontinuirano mijenjati). Njihovo je djelovanje brzo pa se stoga
mnogo rabe u regulacijskoj tehnici. 4.bitni binarni zapis (kod) decimalnih brojki O 00. 9:
Najjednostavnije analogno racunalo je opce poznato logaritamsko ra- Brojka Zapis Brojka Zapis Brojka Zapis
cunalo pri kojem brojeve množimo i dijelimo zbrajanjem i odbijanjem, O 0000 4 0100 8 1000
njihovih logaritama (predocenih duljinama). 1 0001 5 0101 9 1001
2 0010 6 0110
Nacelo digitalne tehnike 3 0011 7 0111
U digitalnim su racunalima informacije predocene konacnim nizorpi
brojki (digitus) kojima zapisujemo brojeve.
U broju ima svaka brojka svoju vlastitu i mjesnu vrijednost s obzirom Primjer zapisa broja 1988: 00110011000 2000.
na izabrani brojcani sustav. Opcenito vrijedi za svaki broj X: Matematicke operacije tako zapisanih brojeva ureduje program racunala.
-n Suvremena digitalna racunala mogu obaviti više od 107 operacija u
X= L NiBi
i=m
sekundi.
Preradbu prvenstveno brojcanih podataka rabimo pri regulaciji
gdje je B osnova brojcanog sustava, N brojka u sustavu. racunalom (CNC - Computer numeric control).

340 341
 U 7-bitnom binarnom zapisuje znak "K« odreden nizom bitova:
Kodiranje digitalnih podataka 1001011, podatak "Srijeda 19,30« zapisom: 1010011 111 0010 1100101
Digitalna racunala preraduju digitalne podatke, tj. takve podatke koje 1100100 1100001 0100000 011 0001 0111001 010 1110 011 0011
možemo oznaciti samim znakovima. Znakovi proizlaze iz dogovorne sku- 011 0000.
pine znakova, a rasporedeni su u znakovnim nizovima, npr. nizom:
decemalnih brojki (cifara) O, 1, 2, ... . Znakovi upravljanja u 7-bitnom kodu znace:
ACK - ACKNOWLEDGE - potvrda ispravnog primitka
velikih latinicnih slova A, B, C, ... 1 BEL - BELL - a!arm
malih latinicnih slova a, b, c, ... BS - BACKSPACE - pomakni natrag
posebnih znakova !, ", #, ... CAN - CANCEL - poništiti
CR - CARRIAGE RETURN - pomak nosaca natrag
Tako razlikujemo: DC - DEVICE CONTROL - kontrola uredaja
DEL - DELETE -izostaviti
brojcane (numericke) podatke koji se sastoje iz brojki;
slouno-brojcane (alfanumericke) podatke koji se sastoje iz slova, brojki
-
DLE DATALINKESCAPE
EM - ENDOFMEDIUM
- slijediznakposebnogznacenja
- konacmedija
i posebnih znakova. ENQ -ENQUIRY -upit
Osim ovih znakova postoje i regulacijski znakovi (NUL, ... DEL). EOT - ENDOF TRANSMISSION - konacprijenosa
Znakoui za (ISO-) 7-bitne kodoue (HRN I.B1.002 -1982) sastavljeni sU
ESC - ESCAPE - prijelaz
ETB - END OF TRANSMISSION BLOCK - konac prijenosa bloka
iz bitova b7 ... bi: ETX - END OF TEXT - konac teksta
FF - FORMAT FEED - odredivanje pozicije
FS - FILE SEPARATOR - odvajanje datoteka
:0 0110011 GS - GROUP SEPARATOR - odvajanje blokova
. 01010101 HT - HORIZONTAL TABULATION
- LINE FEED
- horizonta!no tabuliranje
- odredivanje pozicijena sljedecu liniju
I II redak ., , , , , , , , stupac X
LF
NAK - NEGATlVE ACKNOWLEDGE
NUL - NULL
- potvrda neispravnog primitka
- prazan zna!,
b71 b61 b5 b4 b3 b2 bi Y O 1 2 3 4 5 6 7-
RS - RECORD SEPARATOR - odvajanje slogova
O O O O O NUL DLE SP O Ž P Ž p. SI - SHIFT IN - - povratak na normirano znacenje
O O O 1 1 SOH DCI ! 1 A Q a q~ SO - SHIFT-OUT - nailazakznakovas promijenjenim
znacenjem
00102 STXDC2 2BRb r SOH - START OF HEADING - pocetak zaglavlja
00113 ETXDC3# 3 C S c s SP -SPACE - razmak
STX - STRT OF TEXT - pocetak teksta
O 1 O O 4 EOT DC4 $ 4 D T d t SUB - SUBSTITUTE CHARACTER - zamijeniti
O 1 O 1 5 ENQ NAK % 5 E U e ,-'t~ SYN - SYNCHRONOUS IDLE - sinkronizacija
US - UNITSEPARATOR
- VERTICAL TABULATION
- odvajanje polja
01106 ACKSYN & 6 F V f v,. VT - vertika!no tabuliranje
O 1 1 1 7 BEL ETB 7 G W g w.
10008 BSCAN( 8HXh x Logicko zakljucivanje
10019 HTEM)9IYi Y Booleova logicka algebra služi se skupom od dva elementa: O (krivo) i 1
(pravilno).
1 O 1 O 10 LF SUB * : J Z j z
101111 VTESC+; K Š k š Elementarne funkcije Booleove algebre
1 1 O O 12 FF FS < L Ð I d: . Funkcija Simbol IFunkcija Simbol Funkcija Simbol
1 1 O 1 13 CR GS - = M C m ,,"~ NE (NO) implikacija :J
ILI (OR) V NE-ILI (NOR) V ekviva!encija
1 1 1 O 14 SO RS > N C n c ,"
I (AND) A NE-I (NAND) A antiva!encija $
1 1 1 1 15 SI US I ? O - o D~~

343
342
 Pomocu elementarnih funkcija Booleove algebre možemo u nacelu Druge izvedbe magnetnih memorija su:
prikazati svaku logicku kombinaciju. Keramicke ploce s magnetnim slojem (NiFe) koji je u vakuumu parom
Booleove funkcije nanesen u debljini od samo (2 ... 20) . 1O-2Ilm.

a b a Magnetne obrucne jezgre, prešane od feromagnetnih tvari (u obruce

b avb aAb avb aAb a:Jb a=b a$b pravokutnog presjeka). Strujnim udarom preklapaju se iz jednog u drugi
O O O O 1 1 1 1 O magnetni smjer.
O
1
1
O
1
O
O
1
1
1
O
O
O
O
1
1
1
O
O
O
1
1
U magnetnim memorijama spremljeni podaci mogu se po želji - -
1 1 brisati odnosno zamjenjivati.
1 1 O O 1 1 O
Aparaturna oprema
Pohranjivanje podataka Aparatumu opremu cine elektricni (elektronicki) i mehanicki sklopo-
Kodirane podatke možemo pohraniti u memorijama i to za stalno (za vi. Pri obradbi podataka u njima se redaju odredene serijske operacije.
što su prikladne bušene kartice i trake) ili s mogucnošcu mijenjanja (što Podatke i naredbe predstavljaju u digitalnim racunalima binarni zna-
omogucuju magnetne memorije). kovi koji su obicno združeni u rijecima stalne duljine (4, 6, 8 = 1 bajt
Bušene kartice i trake rabe se za jendokratnu snimku podataka. Na (by te), 12, 16, 32, 48, 60, 64 i više bitova). Podatci i naredbe preraduju se
njih bušenjem zapisujemo dva stanja: O - nebušeno i 1 - bušeno. u pojedinim jedinicama racunala u elektronickim spojevima koji su sa-
Bušena kartica (od kartona bez elektricki vodljivih dijelova, velicine stavljeni od logickih (poluvodickih) elemenata, funkcionalno vezanih (u
187,32 x 82,55 mm) obicno je podijeljena: po visini na 10 normalnih velikoj gustoci) na malim plocicama - cipovima (chip). Broj u cipu
redaka (0...9) i na dva dodatna retka; po duljini npr. na 45, 80 ili 90
združenih elemenata oznacuje se "integracijskim brojem«. '

stupaca. Svaki stupac pripada jednom kodiranom znaku, a svaki redak u Broj
stupcu jednom bitu (O ili 1). elemenata Vezivanje

Bušene trake su na veliku duljinu razvucene kartice sa stupcima u 10 ... 100 SSI (Small Scale Integration) rijetka
razmaku po 2,5 mm i recima, razvucenima u nizove, a njihov broj mora 50... 500 MSI (Medillm Scale Integration) osrednja
odgovarati uporabljenom kodu. Na presjecištima stupaca i redaka su' > 1000 LSI (Large Scale Integration} velika gustoca
> 10000 VLSI (Very Large Scale Integration} vrlo velika )
mjesta za rupice. Izmedu redaka je niz manjih rupica za prijenos trake.
Magnetne memorije iskorišcuju magnetna svojstva vrlo tankih ('" llllID) Osnovni sastav digitalnog racunala
feromaguetnih slojeva (NiFe, NiCo itd.), nanesenih na nosivu podlogu. Te
slojeve možemo lokalno (tockasto) magnetizirati i to u dva suprotna 1 - ulaznajedinica
magnetna stanja, što odgovara - nalik na bušenje - stanjima O i 1. -
2 periferne jedinice
3 - središnja memorija
Magnetne memorije razlikujemo po nosivoj podlozi: 4 - racunska jedinica
Magnetne kartice su od plasticne umjetne tvari, npr. 80 x 350 mm.
5 - regulacijska jedinica
6 - izlazne jedinice
}procesor
Magnetne trake su takoder od plasticnih umjetnih tvari (debljine'" 50 fID1),
mnogo su uže od kartica (npr. 3 ... 12 mm), ali znatno dulje (npr. 750 mj.
Brzina odvijanja je npr. 1,7 m/s.
Ulazna jedinica prima podatke i naredbe korisnika (citac, tastatura
Magnetni bubnjevi su od slitina lakih kovina (promjera 500... 1000 mm), ...).
sadrže i do 107 znakova. Njihova prijenosna brzina iznosi 106 bit/s.
Periferne jedinice obuhvacaju procesne jedinice (procesnu periferiju,
Magnetni koluti (diskovi) (promjera 500 ... 1500 mm) koriste za perifeme memorijske jedinice: memorijske kartice, vrpce, kolute, bubnje-
smještaj znakova obje strane i stoga zauzimaju - uz isti kapacitet - znamo ve).
manji prostor od bubnjeva. Obicno je 6 ... 12 koluta skupljeno u izmjenjiv,i
Središnja memorija sprema informacije-podatke i naredbe. Karakteri-
kolutni slog. Mali magnetni koluti (diskete) (promjera 80 ... 250 mI)l)
imaju kapacitet do 1,6 . x 106 bit/s. stican je za nju kapacitet za spremanje informacija (jedinica kapaciteta

344 345
središnje memorije je 1 kilobajt = 210 = 1 024 rijeci) te brzina za njihovo Nalik na materijalne proizvode, nastaje i programski izradak u više
unošenje i crpljenje. faza od kojih su najznacajnije:
Racunskajedinica obavlja sve zahtijevane operacije: - specifikacija, tj. odredivanje uporabnih funkcija ulaznih i izlaznih
aritmeticke operacije (zbrajanje, odbijanje, množenje, dijeljenje) podataka
logicne operacije -usporedivanje (>,:::, =,:S, <, of)i odlucivanje - planiranje: program se dijeli na programske module (pojedine kom-
ponente vecih programa)
organizacijske operacije (prijenos podataka i naredbi medu funkcij-
skim jedinicama racunala). - izvedba: moduli se dalje detaljiraju i kodiraju (zapisuju u odredenom
Regulacijskajedinica dirigira izvodenje naredbi po programu. Racun- programskom jeziku).
ska i regulacijskajedinica zajedno sacinjavaju procesor. S porastom kompliciranosti zadataka rastu i troškovi za programsku
Izlaznejedinice (tiskac, »plotter« ekran...) predaju korisniku rezultate opremu.
racunala.
Naprave za elektronicku obradbu podataka mogu obaviti samo os-
Digitalna racunala rabe se za rješavanje svih zadataka koji se mogu
novne racunske operacije i odredene usporedbe po kojima moraju biti
oblikovati u programima. izgradeni algoritmi.
Programska oprema Jednostavni zadatci rješavaju se jednostavnom jednadžbom. Za zadat-
ke iz prirodoslovlja i tehnike cesto su potrebni sustavi diferencijalnih
Digitalno racunalo je automat u kojem teku informacijski procesi po jednadžbi. Za algoritme je karakteristicno stoga, da se složeni zadatci
tocno odredenim uputama.
rješavaju korakom, putem jednostavnih operacija.
Program je potpuni niz uputa za rješavanje danog zadatka. Te upute
sadrže racunske naredbe za aritmeticke operacije, usporedbene naredbe Dijagram toka programa je racunska shema kojom je dan cjelokupan
za logicke operacije itd. tok algoritma (programskog niza). Pojedine korake upisujemo u odgova-
Programi za korijene i eksponente, trigonometrijske i druge funkcije rajuce okvire (blokove), medusobno ih povežemo i ucrtamo smjer toka.
koje se javljaju u praksi veoma cesto, mogu se -
posebno izradeni ""I
Dijagram toka racva se samo pri odluci da - ne.
spremati i po potrebi ukljuciti u drugi program kao potprogram.
Izradba programa ovisna je o strukturi i izvedbi elektronicke naprave
za preradbu podataka (racunala). Simboli za dijagrame odvijanja operacija programa (HRN A.FO.OO4- 1971)
Algoritam je temelj programa te je takav popis svih uputa kojima se
Linija
omogucuje rješenje odredenog zadatka po koracima. U njem su pojedini
koraci odredeni tako, da ih racunalo može »razumjeti« i izvesti, tj.: CJ Operacija
opcenito
Modifikacija
programa
- odvijanja
- svaki algoritam sastoji se iz više pojedinih koraka, a svaki korak iz, programa
racunskih propisa koji predstavljaju
usto upute za sljedeci korak;
-
neku funkciju; svaki korak sadrži'

svaki je korak algoritma izvedljiv jednoznacno, a isto tako jedno7,;>'

<> Odluka
\J Rucna
operacija O Prikljucna
tocka
nacan je i nastavak;
- funkcija svakog koraka mora biti izvodljiva, cime je osigurano, da~e s
konacnim brojem elementarnih operacija ostvarljiva svaka funkcija.
eJ] Potprogram CJ Ulaz/izlaz c:) Granicno
mjesto

Programski jezik oblikuje skup svih uputa za opis algoritama.

Programski su jezici:
- strojno orijentirani, tj. sastoje se iz uputa koje imaju jednaki ili slicni
sastav kao i naredbe odredenog racunala;
-problemsko orijentirani, tj. po svom su sastavu prikrojeni problemi,
ma koje treba rješavati, a nisu ovisni o uredaju racunala.

346 347

~
 -,
Simboli za dijagrame protoka podataka i dokumenata Korak9 [d> O?] da: prijelaz na korak 10
ne: prijelaz na korak 11
eJ Obradba
opcenito O Ulaz/izlaz @ Magnetni
disk Korak 10 Izracunati xl.2= (- b:t e)/2a; konac racuna
Korak 11 Izracunati X1,2 = {- b :t ei)!2a; konac racuna.
D Pomocna
funkcija c==rovisna
Memorija
od
postrojenja []
Matricna
memorija Dijagram toka programa:

cl Rucna
operacija '9
Memorija
odvojena od
sustava O Ilustrirani
izlaz

C::J Rucno
unošenje C:J Dokument - Linija
protoka
podataka

V Združivanje C=J kartica

Bušena
- Tranport
nosaca
podataka
Telekomuni-
6. Razlucivanje t:::J vrpca
Bušena
kacijska
veza
Magnetna
Z: Združivanje/
/razlucivanje Q vrpca O Povezivanje

Sortiranje O Magnetni
bubanj --{ Napomena

Primjer: kVadratnajednadžba~ + bx + c = O
Analiticko rješenje: xl . 2 =- Ji2a :t 21a ...Jb2 - 4ac Programski jezici
Svaki je programski jezik (tj. skup uputa za opis algoritma) jedno-
Algoritam: znacno sastavjen po odredenoj »gramatici«. Znakovi - kao elementi jezika
Korak 1 [a =O?] da: prijelaz na korak 2 - odredeni su odabranim nizovima (brojkama, slovima, posebnim znakovi-
ne: prijelaz na korak 5 ma, simbolima za rijeci).
Korak 2 [b = O?] da:
prijelaz na korak 3 Programskih jezika ima vrlo mnogo. Posebno važni su sljedeci:
ne:
prijelaz na korak 4 ADA (nazvan po »prvoj programerki« Augusti Adi Byron) je jezik za
Korak 3 [c =O?] da:
jednadžbu zadovoljava svaki x
programiranje u prirodoslovlju i tehnici. Normiran u SAD 1983. g.)
ALGOL (ALGOrithmic Language) rabi se za prikaz racunskih propisa, a
ne:
jednadžbaje protuslovna
narocito za rješavanje numericko-matematickih, prirodoslovnih i teh-
Korak 4: Izracunati x = - c/b; konac racuna. nickih problema.
Korak 5 Izracunati d = b2 - 4 ac; prijelaz na korak 6 -
(Pocetak razvoja: 1958 ALGOL 58; nato ALGOL 60-68. Normrian u:
Korak 6 [d = O?] da: prijelaz na korak 7 ISO/R 1538 i DIN 66026.)
ne: prijelaz na korak 8 APL (A Programming Language) služi za opis algoritama. (Pocetak ra-
Korak 7 Izracunati x =- b/2a; konac racuna zvoja: 1957. Prvi puta uporabI jen za racunala IBM 360.)
Korak 8 APT (Automatically Programed Tools) namijenjen tehnologiji obradbe. Iz
Izracunati e = --/IdI; prijelaz na korak 9
-
njega su se razvili posebni jezici: EXAPT 1 za obradbu bušenjem,

348
349
~
 - -
EXAPT 2 za obradbu tokarenjem, EXAPT 3 za obradbu glodanjem. Procesor dobiva (stalno ili u odredenim vremenskim razmacima) infor-
(Nastao je 1957. g. Normiranje po DIN 66025 -za sastavljanje progra- macije o ulaznim velicinama (sirovinama i energiji), o tijeku proizvodnog
ma za racunalom upravljane alatne strojeve za odvajanje cestica.) procesa (i mjerljivim smetnjama) te o izlaznim velicinama (proizvodu te o
BASIC (Beginner's All purpose Symbolic lnstruction Code) prikrojen je u sporednim i otpadnim tvarima). To su analogni signali koji se u pretvara-
prvom redu za probleme prirodoslovlja i tehnike. Veoma je rasprostra- cima pretvaraju u digitaIne signale. U procesoru se usporeduju mjerni
njen pri malim osobnim racunalima. Normiran u SAD 1978. g.) podaci sa željama. U skladu s ustanovljenim odstupanjima procesor nato
COBOL (COmmon Business Oriented Language) služi za potrebe trgovi- utice neposredno na proces.
ne i racunovodstva. Normiran po ISOIR 1989. i DIN 66028.) Pomoc racunala
FORTRAN (FORmular TRANslating system) rabi se prvenstveno za
programiranje problema iz prirodoslovlja i tehnike, a uporabljiv je i na
Brzina, tocnost i preglednost rada s racunalom su uzroci za sve
komercijaJnom podrucju. opsežniji rad u tehnici pomocu racunala. Tako su se razvili znacajni radni
sustavi vodeni racunalom:
(Pocetak: 1954., daljnji razvoj: FORTRAN 77. Normiran po ISOIR
1539, DIN 66027.) CAD (Computer Aided Design) za konstruiranje (planiranje)
PASCAL (imenovan po francuskom matematicaru) služi za rješavanje nu- CAM (Computer Aided Manufacturing) za izradbu (proizvodnju)
merickih i nenumerickih problema. (Postanak: 1969. g. na ETH, Ziirich.) CAE (Computer Aided Engineering) za optimiranje izradaka
PL 1 (Programming Language 1) uporabljiv za višenamjensku primjenu. (proizvoda)
Normiran po ISOIR 6160 i DIN 66225.)
CIM (Computer lntegrated Manufacturing) za sastavljenu
PROLOG (PROgramming in LOgic) razvijen je za potrebe umjetne inteli- (integriranu) izradbu
gencije. (Pocetak: 1972. g., Marseille.)
CAP (Computer Aided Programming) za programiranje (planiranje
Ostali su programski jezici:
rada)
CORAL, FORMAC, GPSS, LISP, LTR, PEARL, REDUCE, RPG, RTL, CAQ (Computer Aided Quality Ensurance) za osiguranje kvaliteta
itd.
SNOBOL, SYMAP itd.
Procesna racunala
Procesna racunala (procesori) su naprave za elektronicku obradbu
podataka pri raznim tehnickim procesima.
Razvoj tehnologije poluvodica omogucio je izradbu racunala znatno:
manjeg obujma (i cijene) - miniracunalo i mikroracunalo. U njima je na
vrlo maloj površini skupljeno mnogo tisuca sastavnih elemenata (npr.
20 000 jednopolnih tranzistora na cipu ploštine od 35 mm2).
Mikroprocesori - procesna mikroracunala - vecim su dijelom sas-
tavljeni i progranlirani za odredenu svrhu.

I-proces
2 - procesor
3 - sirovina
3 7 4 - energija
4 8 5 - nemjerljive smetnje
6 - mjerljive smetnje
7 - proizvod
8 - sporedni i otpadni materijal
9 - tražene informacije
10 - informacije s drugoga racunala
11 - informacije iz procesa

L
12 - izvršna naredba
9 10

350 351
 DRUGI DIO
ISPITIVANJE TVARI

DIJAGRAM a, c
U epruveti opterecenoj silom F, nastupaju naprezanja a koja izazivaju
produljenje !J.L.
Naprezanje aje odnos sile F i površine presjeka epruvete S (okomito na
. . F
SmjerS1e
1) a=S'
Zbog djelovanja sile F (i time nastalim naprezanjem a) epruveta ce se s
pocetne duljine Lo rastegnuti na duljinu L.
Produljenje je epruvete !J.L= L - Lo .
Relativno produljenje (istezanje) epruvete je produljenje s obzirom na
pocetnu duljinu Lo
!J.L L - Lo
e----.
- Lo - Lo
Dijagram a, c pokazuje medusobnu
ovisnost naprezanja i istezanja. a
Pocetno je rastezanje linearno (tj.
istezanje je upravno razmjerno napre-
zanju). U podrucju linearnoga rasteza-
nja tvar je elasticna (tj. nakon prestanka
djelovanja sile odn. naprezanja vraca se
na pocetnu izmjeru).
Modul elasticnosti E je odnos napre-
zanja i istezanja (u podrucju elasticno-
sti)
ael
E=-
eel
»Granica elasticnosti« je naprezanje pri kojem osjetljiva mjerila osjete
prvo primjetno, trajno, produljenje tvari (pri još nepromijenjenom presje-
ku S = SO)1). Nakon te granice (obicno na koncu linearnoga rastezanja)
tvar se rasteže plasticno (tj. nakon prestanka djelovanja sile ne vraca se
više na pocetnu izmjeru, vec ostaje odredeno, trajno produljenje, a presjek
se suzuje: S < So).
Dijagram a, c nastavlja se u' smjeru tlacnih naprezanja, kad tlacno
naprezanje -{J izaziva relativno skracenje -f.

11 Tj. konvencionaIna granica razvlacenja Rp0,01- v, str. 356.

353
 ISPITIVANJE MEHANICKIH SVOJSTAVA TVARI
(HRN C.A4.001 - 1986)
Vlacno ispitivanje (HRN C.A4.002 -1985) (ISO 6802 -1984)
Za vlacno ispitivanje rabimo epruvete raznih oblika s obzirom na
velicinu i oblik raspoložive tvari i s obzirom na zahvatne celjusti kidalice.
Oznake duljina i presjeka epruvete
Lt - ukupna duljina epruvete
L, - duljina ispitnog dijela epruvete
L - mjerna duljina*
Lo - pocetna mjerna duljina *
Lu - konacna mjerna duljina
(nakon kidanja)*
S - površina poprecnogpresjeka epruvete
So - pocetna površina presjeka
Su - najmanja površina presjeka
Oznake velicina pri rastezanju i sužavanju
Pri rastezanju vrijede oznake:
M = L - La mm - produljenje
Mu = Lu - La mm - produljenje nakon kidanja
< = (M/Lo) . 100 % - relativno produljenje (istezanje)
A = (M,)Lo) . 100 % - relativno produljenje nakon kidanja
(istezljivost).
Oznaka A vrijedi za relativno produljenje nakon kidanja u slucaju
uporabe proporcionalne epruvete s vrijednošcu koeficijenta k = 5,65. Pri
uporabi proporcionalnih epruveta s drugim koeficijentom k (npr. 11,3),
valja oznaci A dodati tu vrijednost kao indeks (npr. An). Pri propor-
cionalnim epruvetama okruglog presjeka oznacena je istezljivost za:
- kratke epruvete A5
- duge epruvete A 10.

~
(nakon kidanja) Pri uporabi neproporcionalnih epruveta, pocetne mjerne duljine La
" Pri uporabi ekstenzometra:
L, - mjerna
duljina mjeraca (npr. La = 80 mm), treba oznaci A dodati kao indeks vrijednost pocetne
produljenja (ekstenzometra) mjerne vrijednosti (npr. Asa).
-
L,o pocetna mjerna duljina mjeraca
L,u - mjerna duljinamjeracanakon kidanja
Pri sužavanju presjeka vrijede oznake:
/',s = So - S mm2 - suženje poprecnog presjeka
Izmjere epruveta
/',Su = So - Su mm2 - najvece suženje (nakon kidanja)
Pocetna mjerna duljina La proporcionalne epruvete razmjerna je kori- VJ = (/',S/So) . 100 % - relativno suženje
jenu površine pocetnog presjeka So: Lo =k -rs;; pa je epruveta okrugla Z = (/',Su/So) . 100 % - relativno suženje nakon kidanja
(kontrakcija)
presjekaproporcionalnapromjeru: La= k -rs;;= k flo do. Oznake sila i nazivnik naprezanja
Dijagram sile F u ovisnosti o produljenju
Uobicajene pocetne duljine La su:
/l"L snimamo neposredno na kidalici
za proporcionalne epruvete: za presjek epruvete:
F (vlacna) sila
k k {;t/4 proizvoljni okrugli
F m najveca sila.
kratka 5,65 5 Lo = 5,6518; Lo= 5 do
duga 11,3 10 Lo = 11,3 18; Lo = 10 do
Pri odredivanju najvece sile F m mora br-
Primjeri kratkih epruveta: zina razmicanja celjusti kidalice iznositi
do So Lo L, :; Le mm/min (Le U mm). !:lLu MJ
mm mm' mm mm " Dijagram F, !o.L
20:t 0,150 314 100:t 1,0 110
10:t 0,075 78,5 50:t 0,5 55 Nazivna naprezanja R iskazana su silom a
5:t 0,040 19,6 25:t 0,25 28 F, dijeljenom s pocetnim presjekom So.
Pocetna mjerna duljina La neproporcionalne epruvete nije ovisna. o U dijagramu a dana su nazivna napreza-
presjeku So (odn. promjeru do). nja R u ovisnosti o relativnom produljenju <,
Epruvete za žice i štap ove, promjera do 4 mm moraju imati pocetnu sukladno s dijagramom sile F u ovisnosti o
mjernu duljinu La = 200 :!: 2 mm ili La = 100:!: 1 mm. produljenju /l"L.
Epruveta za lim ove i trake, debljine 0,1 ... 3 mm izrezuju se na širine a = F/So (vlacno) naprezanje A E
b (12,5 odn. 20 mm), s pocetnom mjernom duljinom La (50 ... 80 mm) i Dijagram a, E
ispitnim duljinamaLe (75 odn. 120 mm).
Rm = F"jSo (vlacna) cvrstoca.

354 355
 Ispitivanje savijanjem (HRN C.A4.0085 - 195), (ISO 7438 -1985)
Znacajna relativna produljenja
Epruvete imaju pravokutni, kvadratni ili okrugli presjek, a ispituju se
i citavi profili. Ukoliko nije drugacije odredeno, debljina epruvete a mora
a egt ukupno relativno produljenje pri biti manja od 30 mm a širine b:
najvecoj sili zaa<3mm b = 20 :!: 5 mm
eg relativno produljenje pri najveco,j sili
J' et ukupno relativno produljenje u trenutku zaa23mm b = 20... 50 mm
,I
","I
kidanja
A relativno produljenje nakon kidanja Za savijanje rabe se dva valjkasta oslonca
,i
--"--1
(istezljivost) a
<g <gt A <t 1= (D + 3a) :!:"2
s polumjerima R:
Granice razvlacenja za a ~ 12mm R = 25 mm
a
U dijagaramu a,< po- a za a > 12 mm R = 50 mm.
vucemo iz (odabrane)
Promjer D valjka kojim savijamo uzorak uzima se prema posebnim
tocke x na apscisi para-
propisima za ispitivanu tvar.
lelu s pocetnim (linear-
nim) dijelom krivulje ra- Savijanje mora biti polagano i neprekidno do odredenog kuta savijanja
stezanja. Presjek para- a, odnosno do pojave prvih pukotina na vanjskoj strani uzorka.
lele s krivuljom rasteza- Savojna cvrstoca sivog lijeva ispituje se na sirovim ili obradenim uzor-
nja (sl. desno) odreduje cima u obliku posebno odljevenih ravnih okruglih štapova promjera do,
konvencionalnu granicu koje oslanjamo na dva valjkasta oslonca s razmakom I (izmedu OS!oslona-
razvlacenja pri relativnom ca promjera D), a u sredini ili opterecujemo silom F do prekida. Cvrstoca
produljenju e = x %, npr. x sivog lijeva na savijanje Rmsslijedi iz najvece sile F max pri lomu
R p OO1 pri e = 0,01 % 1) KonvencionaIna granica Rms = Fmaxl!4W W= 11d~/32 ~ 0,1 d~.
Granice razvlacenja R, '. 2) razvlacenja Rp (za tvari s
gornja R'H Rp 0,02pn e = 0,2 % kontinuiranim rasteza- Izmjere eruveta i uredaja (HRN C.A4.014 -1973)
donja R'L Rp1 prie=1 njem) Duljina Oslonci Polumjer
(npr. kod mekih celika) pritiskivaca
* epruvete promjer razmak
do L D )'
Tijek rastezanja u ovisnosti od naprezanjaje za = = = = =
o razne tvari razlicit i za njih karakteristican. Tako 13 300 20..,30 260 10..,15
po obliku dijagrama a, e možemo razlikovati: 20 450 400
b Žilave tvari se nakon pocetnog elasticnog (linear, 30 650 50...60 600 25...30
nog) rastezanja rastežu do prekida vrlo plastiCllo, i 45 1 000 900
to kontinuirano (npr. bakar) ili diskontinuirano s
d pojavom tecenja pri stalnom naprezanju (npr. me- Tlacno ispitivanje (HRN C.A4. 006 - 1954)
ki celik). Za tlacni pokus rabi se epruveta koja je za kovine redovito okruglog
Krhke tvari se po pocetnom elasaticnom raste- presjeka, promjera do i visine ho = 2do (izuzetno je ho = do ... 3do). Za
zanju kidaju bez (znacajnijeg) plasticnog rasteza- nekovine uzorak je obicno kocka.
a tvrdi celik Uzorak se t1aci lakim i cestim udarci-
nja (npr. sivi lijev).
b meki celik Plasticne tvari se rastežu samo neznatno ela- ma cekica ili tlacila. Pri tome se pojavljuje

IlllfLm
c sivi lijev "tlacni stožac" po kojem se tvar širi ustra- ,/ , ,
sticno (npr. olovo) ili su gotovo neelasticne (npr. nu, Uzorak se tlaci do odredene visine (u
d bakar
asfalt).
hladnom stanju do ho/2, u vrucem stanju /\yI \:
",l,/ "'---{
,r-,
1) To je "tehnicka granica elasticnostk do ho/3), odnosno do pojave bocnih puko-
tina.
2) Dosad zvana "granica plasticnostk

357
356
 Kuglica se polagano i jednolicno (približe brzine 0,1 mm/s) utiskuje u
Ispitivanje žica uvijanjem (HRN C.A4.016 -1986), (ISO 7800 -1986) uzorak do pojave prvih pukotina. Kao mjera sposobnosti tvari za duboko
U posebnom uredaju sucemo žicu oko vlastite osi do loma. Da bi žica vucenje navodi se postignuta dubina.
pritom ostala ravna, opterecujemo je vlacnom silom koja u žici ne smije
izazvati naprezanje vece od 2 % cvrstoce celicne žice, odnosno 5 % cvrsto- Ispitivanjem udarom po Charpyju
ce žice od neželjeznih kovina. Slobodna duljina žice I i najveca brzina Za ispitivanje po metodi Charpyja rabe se zarezne epruvete. Tim se
sukanja niznose: postupkom odreduje žilavost tvari pri udaru (s obzirom na utjecaj zareza).
promjer žice d (mm) 0,3 ...(1 1 ...(1,5 1,5 .u (3 3 u. (5 >5
50d
55'0.6 1O;t0'" 55'0.6

~
200 d 100 d 100 d 100 d

~ ~
slobodna duljina I =. b:g:g.
brzina sukanja n (S-I) .;: ~
1'0.7 . 00 o
- za celik 3 1 1 1 0,5 i " .-.
"o rl

- za Cu i Cu-slitine 5 2 1,5 1 0,5

Broj okretaja žice do loma mjera je njene sposobnosti pri ispitivanju Epruveta s U-zarezom Epruveta sV-zarezom
uvijanjem. (HRN C.A4.004 -1984) (ISO 83-1976) (HRN C.A4.025 - 1984) (ISO 148 - 1983)

Ispitivanje žica izmjenicnim

(ISO 7801 - 1984)
pregibanjem (HRN C.A4.018 - 1986),
a = 5 mm- normal~o \ :!:0,09 mm b = 10 mm - normalno \ + O 11
a = 3 (2) mm - phtki zarez j b=7,5(5)mm-uskiuzorakj-' mm
Ispitivani komad žice stegnemo u pokusnu na-
pravu u kojoj je pregibamo naizmjence u jednu i Epruveta se prelama batom koji padom 300!1"
drugu stranu do njezina loma. udari u sredinu epruvete, poduprte na oslonce.
Mjerne su znacajke pokusne naprave: 2+8~
Udarna energija bata
d D h d D h
mm mm mm mm mm mm Fghl = 300 (150,100) J.
Udarna radnja loma bata težne sile F go
0,3 ...0,5 2,5 15 2,0)... 3,0 15,0 25 koji pada s visine hI te dospije pri lomu na
0,5) ... 0,7 3,5 15 3,0)... 4,0 20,0 35 visinu h2 iznosi
0,7) ... 1,0 5,0 15 4,0)... 6,0 30,0 50
1,0) ... 1,5 7,5 20 6,0)... 8,0 40,0 75 K = Fg(h1-h2).
1,5) ... 2,0 10,0 20 8,0) .., 10,0 50,0 100
Oznaka je udarne radnje loma pri naziv-
Žicu pregibamo preko valjaka od kaljenog celika. Jednim pregibom noj energiji 300 J i kod normalne ispitne
smatramo savijanje iz pocetnog (srednjeg) položaja za 90° u jednu stranu epruvete
i natrag do pocetnog položaja (a obavljamo g u 1 s). Broj pregiba do - s U-zarezom: KU
prekida žice mjera je sposobnosti žice za izmjenicno pregibanje.
- sV-zarezom: KV.
Ispitivanje žica navijanjem (HRN C.A4.019 - 1986), (ISO 7802 - 1983). Udarna radnja loma opcenito raste s tem-
peraturom. U širokom su temperaturnom
Ja55 .I Ispitivanje sposobnosti za duboko vucenje podrucju udarno vrlo žilave kovine koje mo-
(HRN C.A4.021-1962), (ISO 8490 - 1986). žemo gnjeciti: Al, Cu, Ni, austenitni celik (I);
Sposobnost tvari za duboko vucenje ispituje se neznatno žilavi su krhke tvari, staklo, kera-
utiskivanjem celicne kuglice u limenu epruvetu. mika, vrlo tvrdi celici (II). Za obicne celike-
nelegirane i malo legirane (III) znacajna je i~
i
01 Za limove i trake debljine do 2 mm služi na- velika ovisnost udarne radnje loma o tempe-
1>'1prava po Erichsenu, sastavljena od kaljene celic- ~.I1-
raturi: pri višoj su vrlo žilavi, pri nižoj veoma l
ne kuglice za utiskivanje, matrice i držaca krhki. F"C
limenog uzorka.

359
358
 Naprezanja mogu biti:
ISPITIVANJE TRAJNE CVRSTOCE
a) istosmjerna (primjeri c i d) b) izmjenicna (primjeri e i f).
Od raznili sinusoidnili opterecenja posebno su znacajna:
Ispitivanje staticke izdržljivosti 1. pulsirajuce ili titrajno dinamicko opterecenje (primjer d u sl. na str.
Konstantnom (statickom) silom dugotrajno opterecene tvari pocet ce 360), pri kojem naprezanje a titra (pulsira) za amplitudu ua izmedu
se pod odredenim opterecenjem, u temperaturnoj ovisnosti, postupno vrijednosti O i umaxoko srednjeg naprezanja umed; umed = umax/2;
rastezati. Ova se pojava, nazvana puzanje, zaustavlja ako tvar pri rasteza- 2. gibajuce ili kolebajuce dinamicko opterecenje (primjer f), pri kojem
nju ocvrsne, dok se u protivnom nastavlja do loma. naprezanje u koleba za amplitudu ua izmedu vrijednosti --<Tmax i + um"";
Temperatura pri kojoj se pojavljuje puzanje ovisna je o tvari (npr. kod Ua = umax, pri cemu je srednje naprezanje umed = O.
celika od 400 °C naviše; kod olova ili plastike vec pri temperaturi okolice). Trajnost tvari ovisi o broju titraja opterecenja. Smanjivanjem amplitu-
Dugotrajnim pokusima (100 000 h) stvarnu trajnu staticku izdržljivost de naprezanja Uapri dinamickom opterecenju povecava se broj titraja N, koje
ni nakon tako dugog vremena ne možemo odrediti. Odrediti možemo u tvar podnosi bez loma.
svakom primjeru samo vremensku staticku izdržljivost koja vrijedi za Ovisnost Ua = {(NJ predocuje »Wohle-
rova krivulja«. Wohlerova se krivulja pri

~f~
odredeno ograniceno trajanje opterecenja.
Rezultati kratkotrajnih ispitivanja ne mogu se jednostavno uporabiti odredenom broju titraja N G (107 za celik,
lOs za lake kovine) približava stalnoj vri-
pri dugotrajnim opterecenjima. Stoga je preporucljivo trajanje statickog jednosti) Rd, kojom odredujemo »dina-
ispitivanja za: micku izdržljivost«.
kovine t = 100 000 h Dinamicka izdržljivost Rd je najvece
logNG logN
plasticne tvari t = 10 000 h. naprezanje pri kojem se tvar ni pri bilo +u
kakvom povecanju broja titraja opterece-
Granica puzanja Rp tlt/~je naprezanje pri kojem se tvar rastegne do nja ne bi više slomila.
odredenog relativnog produljenja E (npr. 1 %) za odredeno vrijeme t (npr. Dijagram dinamicke izdržljivosti Rd'
100000 h) pri odredenoj temperaturi il (npr. 400 aC), što bi se za navedeni (Smithov dijagram) prikazuje dinamicku Rd"
primjer napisalo Rp 1/100000/400' izdržljivost Rd u ovisnosti o srednjem "- 8
Staticka izdržljivost Rmt!fJje naprezanje koje dovodi do loma tvari nakon naprezanju umed za razna dinamicka op- iJ:;
I
'R iJ:;
odredenog vremenskog ispitivanja t (npr. 100 000 h) pri odredenoj tempe- terecenja:
raturi il (npr. 600 °C). U navedenom primjeru to oznacujemo Rm 100000/600' I Rd' = Rp 0,2 - za mirno opterecenje
Umed
II O ... R{ - za pulsirajuce opterecenje
/
Ispitivanje dinamicke izdržljivosti (HRN C.A4.035 - 1966) III - Rd" ... + Rd" - za njihajuce opterecenje. -Rd"'
-u'
Cvrstoca je tvari znatno manja ako nije tijekom vremena t jednolicno Crta koja u dijagramu ide iz ishodišta
opterecena (primjer a na slici), vec nejednolicno (primjer b). pod kutom od 45° prikazuje srednje na-
a prezanje. Udaljenosti od nje prema gore ili dolje do gornjili odnosno donjih
u granicnih naprezanja su otkloni naprezanja.

~:IWE
Potpuno nejednolicna opterecenja
~~
nisu prikladna za usporedivanje
ispitnili rezultata. Zato odredujemo dinamicka svojstva, tvari za sinusoid;
na opterecenja, u kojili naprezanje koleba za otklon (amplitudu) aa (Ta)od
Buduci da tvar u konstrukcijama po pravilu ne smijemo opterecivati
~znad naprezanja tecenja RpO,2 tom je granicom u dijagramu dinamicke
Izdržljivosti ograniceno podrucje dopuštena naprezanja.
Na dinamicku izdržljivost veoma jako utjece djelovanje zareza (nejed-
nolicna razdioba naprezanja), što može dinamicku izdržljivost znatno
sniziti ispod vrijednosti koju tvar ima bez zareza. Zato je dinamicka
izdržljivost zavarenili spojeva (zbog zavarnog »zareza«) ili predmeta s
grubo obradenom površinom (koja se zapravo sastoji od mnogih sitnih
srednjeg naprezanja amed (TmedJ (primjer c). »zareza«) mnogo manja.

361
360

. -
 ISPITIVANJE KOVINSKE TVRDOCE Tvar Tvrdoca HB 0,102 FID2
Mjera za tvrdocu ovisi o postupku ispitivanja. celik 30
Ispitivanje tvrdoce po Brinellu HB (HNR C.A4.003 - 1985 željezni lijevovi < 140 10
i 032 - 1986), (ISO 6506 -1981). > 140 30
U cistu i ravnu površinu pokusne tvari (kovine) bakar i bakrene slitine < 35 5

~
F utiskuje se odredenom silom F (N) kuglica promje- 35 ... 200 10
ra D (mm). Mjeri se promjer otiska d (mm). Mjera > 200 30
je tvrdoce po BrinelIu lake kovine i slitine < 35 1,25 2,5
35...80 5 10 15
~. . HB = 0,102 F = O102 F 2 > 80 10 15
/ A' 1tD(D---JD2_d2) olovo i kositar 1 1,25
d
gdje je A površina otiska (kalote). Najmanja debljina uzorka (u mm) u ovisnosti od promjera kuglice D i
Vrijednosti tvrdoca po BrinelIu HB za pojedine promjere otiska d promjera otiska d:
predocene su u tablicama na str. 364 i 365. Odlucujuca je srednja vrijed- d I Dmm I d Dmm
nost rezultata barem dvaju mjerenja. mm 1 2 2,5 5 mm 5 10
Kuglica je do tvrdoce 450 HB od zakaljenog celika, do tvrdoce 650 HB 0,2 0,08 2,4 2,46 1,17
od tvrde kovine. (Tvrdoca iznad 650 HB ispituje se po Vickersu - str. 366). 0,3 0,18 2,6 2,92 1,38
0,4 0,33 2,8 3,43 1,60
0,5 0,54 0,25 3,0 4,00 1,84
Sila pritiska F mora rasti do nazivne 2 ... 8 s, a djelovanje nazivne sile
0,6 0,80 0,37 0,29 3,2 2,10
mora trajati 10 ... 15 s. 0,7 0,51 0,40 3,4 2,38
Rabe se sljedece sile pritiska F (N) odn. odgovarajuce vrijednosti 0,8 0,67 0,53 3,6 2,68
0,9 0,86 0,67 3,8 3,00
0,102 F (u zagradi) i promjeri kuglicaD (mm) -u skupinama po vrijedno-
stima 0,102 FID2: 1,0 1,07 0,83 4,0 3,34
1,1 1,32 1,02 4,2 3,70
F(N) (0,102 F) 1,2 1,60 1,23 0,58 4,4 4,08
1,3 1,46 0,69 4,6 4,48
zaDmm:
0,102 F
1
1,4 1,72 0,80 4,8 4,91
10 1,5 2,00 0,92 5,0 5,36
7355 (36)- 1,6 1,05 5,2 5,83
30 29420 (3000)
15 14710 (1500)
U LW 5,4 6,33
(250) 612,9 (62,5) 392,2 (40) 98,07 (10) 1,8 1,34 5,6 6,86
10 9807 (1000) 2452
5 4903 (500) 1226 (125) 306,5 (31,25) 196,1 (20) 49.03 (5) L9 LW 5,8 7,42
98,07 (10) 24,52 (2,5) ~O L67 6,0 8,00
2,5 2452 (250) 612,9 (62,5) 153,2 (15,625)
(1,25)
2,2 2,04
1226 (125) 306,5 (31,25) 76,61 (7,8125) 49,03 (5) 12,26
1,25
1 980,7 (100) 245,2 (25) 61,29 (6,25) 39,23 (4) 9,807 (1)' Za celik možemo iz poznate tvrdoce po BrinelIu HB približno odrediti
njegovu cvrstocu Rm (N/mm2)
Primjer oznake tvrdoce po BrinelIu: 350 HBS 5/750 - znaci tvrdocu ugljicni celik Rm = 3,6 HB
350 HB pri uporabi celicne kuglice promjera D = 5 mm i pri vrijednosti legirani celik - Cr Rm = 3,5 HB
0,102 F = 750 (tj. pri sili pritiska F = 7355 N). - Cr-Ni Rm = 3,4 HB.
Vrijednosti 0,102 FID2 odabiremo s obzirom na vrstu tvari ispitnog Usporedbena tablica (približna) izmedu cvrstoce i tvrdoce celika nalazi
uzorka i njegovu tvrdocu: se na str. 372 i 373.

362 363

-
Tvrdoca po BrinelIu HB Tvrdoca po BrinelIu HB (konac)
Tvrdoca po BrinelIu HB Promjer otiska d mm Tvrdoca po BrinelIu HB
Promjer otiska d mm
za vrijednost 0,102 F/D': pri promjeru kuglice D mm: za vrijednost 0,102 F1D2:
pri promjeru kuglice D mm:
2 1 30 15 10 5 2,5 1,25 1 10 5 2,5 2 1 30 15 10 5 2,5 1,25 1
10 5 2,5 I
653 327 218 109 54,5 27,2 21,8 4,30 2,15 0,86 0,43 197 98,3 65,5 32,8 16,4 8,19 6,55
2,40 1,20 0,60 0,48 0,24 192
0,49 627 313 209 104 52,2 26,1 20,9 4,35 0,87 95,9 63,9 32,0 16,0 7,99 6,39
2,45
2,50 1,25 0,50 0,25 601 301 200 100 50,1 25,1 20,0
578 289 193 96,3 48,1 24,1 19,3 4,40 2,20 1,10 0,88 0,44 187 93,6 62,4 31,2 15,6 7,80 6,24
2,55 0,51 4,45 0,89 183 91,4 60,9 30,5 15,2 7,62 6,09
2,60 1,30 0,65 0,52 0,26 555 278 185 92,6 46,3 23,1 18,5 4,50 2,25 0,90 0,45 179 89,3 59,5 29,8 14,9 7,44 5,95
2,65 0,53 534 267 178 89,0 44,5 22,3 17,8 I 4,55 0,91 174 87,2 58,1 29,1 14,5 7,27 5,81
2,70 1,35 0,54 0,27 514 257 171 85,7 42,9 21,4 17,1
0,55 495 248 165 82,6 41,3 20,6 16,5 4,60 2,30 1,15 0,92 0,46 170 85,2 56,8 28,4 14,2 7,10 5,68
2,75 167
4,65 0,93 83,3 55,5 27,8 13,9 6,94 5,55
2,80 1,40 0,70 0,56 0,28 477 239 159 79,6 39,8 19,9 15,9 4,70 2,35 0,94 0,47 163 81,4 54,3 27,1 13,6 6,78 5,43
2,85 0,57 461 230 154 76,8 38,4 19,2 15,4 4,75 0,95 159 79,6 53,0 26,5 13,3 6,63 5,30
1,45 0,58 0,29 444 222 148 74,1 37,0 18,5 14,8
2,90
2,95 0,59 429 215 143 71,5 35,8 17,9 14,3 II 4,80 2,40 1,20 0,96 0,48 156
152
77,8 51,9 25,9 13,0 6,48 5,19
207 138 4,85 0,97 76,1 50,7 25,4 12,7 6,34 5,07
3,00 1,50 0,75 0,60 0,30 415 69,1 34,6 17,3 13,8
4,90 2,45 0,98 149 74,4 49,6 24,8
401 200 134 66,8 33,4 16,7 13,4 0,49 12,4 6,20 4,96
3,05 0,61 4,95 0,99 146 72,8 48,6 24,3 12,1 6,07 4,86
3,10 1,55 0,62 0,31 388 194 129 64,6 32,3 16,2 12,9
3,15 0,63 375 188 125 62,5 31,3 15,6 12,5 5,00 2,50 1,25 1,00 0,50 143 71,3 47,5 23,8 11,9 5,94 4,75
182 121 15,1 12,1 5,05 0,01 140 69,8 46,5 23,3 11,6 5,81 4,65
3,20 1,60 0,80 0,64 0,32 363 60,5 30,3
352 176 117 58,6 29,3 14,7 11,7 5,10 2,55 1,02 0,51 137 68,3 45,5 22,8 11,4 5,69 4,55
3,25 0,65 5,15 1,03 134 66,9 44,6 11,1 5,57 4,46
0,33 341 170 114 56,8 28,4 14,2 11,4 22,3
3,30 1,65 0,66
3,35 0,67 331 165 110 55,1 27,5 13,8 11,0 131
5,20 2,60 1,30 1,04 0,52 65,5 43,7 21,8 10,9 5,46 4,37
107 10,7 5,25 1,05 128 64,1 42,8 21,4 10,7 5,34 4,28
3,40
3,45
1,70 0,85 0,68
0,69
0,34 321
311
160
156 104
53,4
51,8
26,7
25,9
13,4
13,0 10,4 I 5,30
5,35
2,65 1,06 0,53 126
123
62,8 41,9 20,9 10,5 5,24 4,19
3,50 1,75 0,70 0,35 302 151 101 50,3 25,2 12,6 10,1 1,07 61:5 41,0 20,5 10,3 5,13 4,10
3,55 0,71 293 147 97,7 48,9 24,4 12,2 9,77
5,40 2,70 1,35 1,08 0,54 121 60,3 40,2 20,1 10,1 5,03 4,02
3,60 1,80 0,90 0,72 0,36 285 142 95,0 47,5 23,7 11,9 9,50 5,45 1,09 118 59,1 39,4 19,7 9,85 4,93 3,94
3,65 0,73 277 138 92,3 46,1 23,1 11,5 9,23 5,50 2,75 1,10 0,55 116 57,9 38,6 19,3 9,66 4,83 3,86
I
3,70 1,85 0,74 0,37 269 135 89,7 44,9 22,4 11,2 8,97 5,55 1,11 114 56,8 37,9 18,9 9,47 4,73 3,79
3,75 0,75 262 131 87,2 43,6 21,8 10,9 8,72
5,60 2,80 1,40 1,12 0,56 111 55,7 37,1 18,6 9,28 4,64 3,71
1,90 0,95 0,76 0,38 255 127 84,9 42,4 21,2 10,6 8,49 5,65 1,13 109 36,4
3,80 54,6 18,2 9,10 4,55 3,64
3,85 0,77 248 124 82,6 41,3 20,6 10,3 8,26 5,70 2,85 1,14 0,57 107 53,5 35,7 17,8
8,04 8,92 4,46 3,57
3,90 1,95 0,78 0,39 241 121 80,4 40,2 20,1 10,0 5,75 1,15 105 52,5 35,0 17,5 8,75 4,38 3,50
3,95 0,79 235 117 78,3 39,1 19,6 9,79 7,83
5,80 2,90 1,45 1,16 0,58 103 51,5 34,3 17,2 8,59 4,29 3,43
4,00 2,00 1,00 0,80 0,40 229 114 76,3 38,1 19,1 9,53 7,63
7,43 5,85 1,17 101 50,5 33,7 16,8 8,42 4,21 3,37
4,05 0,81 223 111 74,3 37,1 18,6 9,29 5,90
9,05 7,24. 2,95 1,18 0,59 99,2 49,6 33,1 16,5 8,26 4,13 3,31
4,10 2,05 0,82 0,41 217 109 72,4 36,2 18,1 5,95
106 8,82 '7,06 1,19 97,3 48,7 32,4 16,2 8,11 4,05 3,24
4,15 0,83 212 70,6 35,3 17,6
103 34,4 17,2 8,61 6,88 6,00 3,00 1,50 1,20 0,60 95,5 47,7 31,8 15,9 7,96 3,98 3,18
4,20 2,10 1,05 0,84 0,42 207 68,8
0,85 201 101 67,1 33,6 16,8 8,39 6,7
4,25

364 rj 365
 Tvrdoca po Vickersu
Ispitivanje tvrdoce po Vickersu HV (HRN C.A4.033 -1984)
(ISO 6507/1,2,3 -1982,1983,1988). Tvrdocapo VickersuHV 5 pri sili pritiska F; 49,03N (0,102F; 5),
za dijagonaleotisaka d ; 0,056 ...0,099mm
U površinu ispitivane tvari utisnemo dijamantni šiljak u obliku pira- d/mm .0 ...1 ...2 ...3 ..4 ...5 ...6 ...7 ...8 ...9
mide (S kutom 136°) proizvoljnom silom F. 0,05. 2957 2854 2756 2664
0,06. 2576 2492 2412 2336 2264 2195 2129 2066 2005 2948
Tvrdoca po Vickersu HV racuna se iz sile priti-
ska F (N) i površine utisnutog plašta piramide A
t 0,07.
0,08.
1892
1449
1839
1413
1789
1379
1740
1346
1693
1314
1648
1283
1605
1254
1564
1225
1524
1197
1486
1171
009. 1145 1120 1096 1072 1049 1027 1006 985 965 946
(mm2), koju odreujemo mjerenjem ilijagonala dl i
Tvrdoca po Vickersu HV 10 pri sili pritiska F; 98,07 N (0,102 F; 10),
d2(mm)
d2 dl + d2
za dijagonaleotisaka d ; 0,100 ...0,999mm
F 0,10. 1855 1818 1782 1748 1715 1682 1651 1620 1590 1561
A= d=-
HV; 0,102 A 2 sin(136/2) 2 0,11. 1533
0,12. 1288
1505
1267
1478
1246
1452
1226
1427
1206
1402
1187
1378
1168
1355
1150
1332
1132
1310
1114
F 0,13. 1097 1081 1064 1048 1033 1018 1003 988 974 960
HV = 0,18912d
I 0,14. 946 933 920 907 894 882 870 858 847 835
i 824 813 803 792 782 772 762 752 743 734
0,15.
0,16. 724 715 707 698 690 681 673 665 657 649
Dijagonale dl i d2 mjerimo s tocnošcu :1:0,001 mm. 642 634 627 620 613 606 599 592 585 579
0,17.
Debljina ispitnog uzorka mora biti najmanje 1,5 d. 0,18. 572 566 560 554 548 542 536 530 525 519
0,19. 514 508 503 498 493 488 483 478 473 468
U pravilu rabimo sljedece sile pritiska F, raspo- 441 437 433 429 425
0,20. 464 459 454 450 446
reene po zaokruženim vrijednostima 0,102 F do- 0,21. 421 417 413 409 405 401 397 394 390 387
0,22. 383 380 376 373 370 366 363 360 357 354
dajuci ih (za preocenje uporabljene sile pritiska) oznaci tvrdoce po Vicker- 0,23. 351 348 345 342 339 336 333 330 327 325
su HV: 0,24. 322 319 317 314 311 309 306 304 302 299
0,25 297 294 292 290 287 285 283 281 279 276
98,07 196,1 294,2 490,3 980,7 0,26. 274 272 270 268 266 264 262 260 258 256
FIN 49,03 254 253 251 249 247 245 243 242 240 238
5 10 20 30 50 100 0,27.
0,102 F 0,28. 237 235 233 232 230 228 227 225 224 222
HV HV5 HV 10 HV 20 HV 30 HV 50 HV 100 213 212 210 209 207
0,29 221 219 218 216 215
I
0,30. 206 205 203 202 201 199 198 197 195 194
0,31. 193 192 191 189 188 187 186 185 183 182
Pri mjeren ju tvrdoce veoma tankih slojeva rabimo sile priti8ka od 2... 30 N: 0,32. 181 180 179 178 177 176 174 173 172 171
0,33. 170 169 168 167 166 165 164 163 162 161
FIN 1,961 2,942 4,903 9,807 19,61 24,52 29,42 0,34. 160 159 159 158 157 156 155 154 153 152
HV HV 0,3 HV 0,5 HV1 HV2 HV 2,5 HV3 151 151 150 149 148 147 146 146 145 144
HV 0,2 0,35.
0,36. 143 142 142 141 140 139 138 138 137 136
0,37. 135 135 134 133 133 132 131 130 130 129
a pri mjerenju mikrotvrdoce (tvrdoce faznih konstituanata tvari) i sile 0,38. 128 128 127 126 126 125 124 124 123 123
0,39. 122 121 121 120 119 119 118 118 117 116
manje od 2 N: I 116 115 115 114 114 113 113 112 111 111
0,40.
FIN 0,09807 0,196 1 0,245 2 0,490 3
HV 0,05
0,980 7
HV 0,1
I 0,41.
0,42.
110
105
110
105
109
104
109
104
108
103
108
103
107
102
107
102
106
101
106
101
HV HV 0,01 HV 0,02 HV 0,025 0,43. 100 99,8 99,4 98,9 98,5 98,0 97,6 97,1 76,7 96,2
0,44. 95,8 95,4 94,9 94,5 94,1 93,6 93,2 92,8 92,4 92,0
I 0,45. 91,6 91,2 90,8 90,4 90,0 89,6 89,2 88,8 88,4 88,0
Za jednake otiske nekom drugom silom F' Vickersova je tvrdoca: 0,46. 87,6 87,3 86,9 86,5 86,1 85,8 85,4 85,0 84,7 84,3
F' , 0,47. 84,0 83,6 83,2 82,9 82,5 82,2 81,8 81,5 81,2 80,8
0,48. 80,5 80,2 79,8 79,5 79,2 78,8 78,5 78,2 77,9 77,6
HV'=HV']i' 0,49. 77,2 76,9 76,6 76,3 76,0 75,7 75,4 75,1 74,8 74,5
0,50. 74,2 73,9 73,6 73,3 73,0 72,7 72,4 72,1 71,9 71,6
Vrijednosti tvrdoce po Vickersu HV (HV 5, HV 10, HV 100) predocene 0,51. 71,3 71,0 70,7 70,5 70,2 69,9 69,7 69,4 69,1 68,8
0,52. 68,6 68,3 68,1 67,8 67,5 67,3 67,0 66,8 66,5 66,3
su u tablicama na str. 367 ... 369. 0,53. 66,0 65,8 65,5 65,3 65,0 64,8 64,6 64,3 64,1 63,8
I
Tvrdoca po Vickersu HV je do vrijednosti 250 HV brojcano jednaka 0,54. 63,6 63,4 63,1 62,9 62,7 62,4 62,2 62,0 61,8 61,5
0,55. 61,3 61,1 60,9 60,6 60,4 60,2 60,0 59,8 59,6 59,3
tvrdoci po BrinelIu HB, a iznad ove vrijednosti raste tvrdoca po Vickersu 0,56. 59,1 58,9 58,7 58,5 58,3 58,1 57,9 57,7 57,5 57,3
brže nego po BrinelIu.

I 367
366
Tvrdoca po Vickersu (konac) Korektumi faktori: d sredn'a di' onala otiska, D rom 'er uzorka
dfmm ... O . .. 1 . .. 2 .,..3 .,..4 .,..5 . ,..6 .,..7 .,..8 .,..9 Kuglasta površina Valjkasta površina !j
0,57. 57,1 56,9 56,7 56,5 56,3 56,1 55,9 55,7 55,5 55,3
d!D I x +
0,58. 55,1 54,9 54,7 54,6 54,4 54,2 54,0 53,8 53,6 53,5
0,59. 53,3 53,1 52,9 52,7 52,6 52,4 52,2 52,0 51,9 51,7 konveksna konkavna konveksna konkavna konveksna konkavna
0,60. 51,5 51,3 51,2 51,0 50,8 50,7 50,5 50,3 50,2 50,0 0,005 0,994 1,006
0,61. 49,8 49,7 49,5 49,4 49,2 49,0 48,9 48,7 48,6 48,4 0,01
0,62. 48,2 48,1 47,9 47,8 47,6 47,5 47,3 47,2 47,0 46,9
0,989 1,013 0,994 1,006 0,995 1,006
0,63. 46,7 46,6 46,4 46,3 46,1 46,0 45,8 45,7 45,6 45,4 0,015 0,983 1,019 0,991 1,009 0,992 1,009
0,64. 45,3 45,1 45,0 44,9 44,7 44,6 44,4 44,3 44,2 44,0 0,02 0,978 1,025 0,988 1,012 0,990 1,013
0,65. 43,9 43,8 43,6 43,5 43,4 43,2 43,1 43,0 42,8 42,7 0,025 0,973 1,031 0,986 1,015 0,987 1,016
0,66. 42,6 42,4 42,3 42,2 42,1 41,9 41,8 41,7 41,6 41,4
0,67. 41,3 41,2 41,1 40,9 40,8 40,7 40,6 40,5 40,3 40,2 0,03 0,968 1,038 0,983 1,018 0,985 1,020
0,68. 40,1 40,0 39,9 39,8 39,6 39,5 39,4 39,3 39,2 39,1 0,035 0,963 1,045 0,980 1,021 0,982 1,024
0,69. 39,0 38,8 38,7 38,6 38,5 38,4 38,3 38,2 38,1 38,0 0,04 0,958 1,053 0,977 1,024 0,980 1,028
0,70. 37,8 37,7 37,6 37,5 37,4 37,3 37,2 37,1 37,0 36,9 0,045 0,953 1,060 0,974 1,027 0,978 1,032
0,71. 36,8 36,7 36,6 36,5 36,4 36,3 36,2 36,1 36,0 35,9 0,05 0,949
0,72. 35,8 35,7 35,6 35,5 35,4 35,3 35,2 35,1 35,0 34,9
1,068 0,972 1,030 0,977 1,037
0,73. 34,8 34,7 34,6 34,5 34,4 34,3 34,2 34,1 34,0 34,0 0,06 0,941 1,085 0,966
0,74. 33,9 33,8 33,7 33,6 33,5 33,4 33,1 33,1
1,036 0,973 1,047
33,3 33,2 0,07 0,932 1,103
0,75. 33,0 32,9 32,8 32,7 32,6 32,5
0,961 1,043 0,969 1,059
32,4 32,4 32,3 32,2 0,08 0,924 1,122 0,956
0,76. 32,1 32,0 31,9 31,9 31,8 31,7 31,6 31,5 31,4 31,4 1,049 0,966 1,071
0,09 0,917 1,143 0,950 1,056
0,77.
0,78.
31,3
30,5
31,2
30,4
31,1
30,3
31,0
30,2
31,0
30,2
30,9
30,1
30,8
30,0
30,7
29,9
30,6
29,9
30,6
29,8 0,10 0,910 - 0,945 1,062
0,964
0,961
1,085
1,100
0,79. 29,7 29,6 29,6 29,5 29,4 29,3 29,3 29,2 29,1 29,0
0,11 0,903 - 0,940 1,069 0,959
0,80.
0,81.
29,0
28,3
28,9
28,2
28,8
28,1
28,8
28,1
28,7
28,0
28,6
27,9
28,5
27,9
28,5
27,8
28,4
27,7
28,3
27,6 0,12 0,896 - 0,935 1,076 0,956
1,118
1,140
0,82. 27,6 27,5 27,4 27,4 27,3 27,2 27,2 27,1 27,0 27,0 0,13 0,890 - 0,930 1,082 0,954
0,83. 26,9 26,9 26,8 26,7 26,7 26,6 26,5 26,5 26,4 26,3 0,14 0,884 - 0,925 1,089 0,952
0,84.
0,85.
26,3
25,7
26,2
25,6
26,2
25,5
26,1 26,0 26,0 25,9 25,9 25,8 25,7 0,15 0,878 - 0,920 1,096 0,951
25,5 25,4 25,4 25,3 25,3 25,2 25,1
0,86. 25,1 25,0 25,0 24,9 24,8 24,8 24,7 24,7 24,6 24,6 0,16 0,873 - 0,915 1,104 0,949
0,87. 24,5 24,4 24,4 24,3 24,3 24,2 24,2 24,1 24,1 24,0 0,17 0,868 - 0,910 1,111 0,948
0,88.
0,89.
23,9
23,4
23,9
23,4
23,8
23,3
23,8
23,3
23,7
23,2
23,7
23,2
23,6
23,1
23,6
23,0
23,5
23,0
23,5
22,9
0,18 0,863 - 0,905 1,118 0,946
0,90. 22,9 22,8 22,8 22,7 22,7 22,6 22,6 22,5 22,5 22,4
0,19 0,858 - 0,900 1,126 0,945
0,91. 22,4 22,3 22,3 22,2 22,2 22,2 22,1 22,1 22,0 22,0 0,20 0,853 - 0,895 1,133 0,944
0,92.
0,93.
21,9
21,4
21,9
21,4
21,8
21,3
21,8
21,3
21,7
21,3
21,7
21,2
21,6
21,2
21,6
21,1
21,5
21,1
21,5
21,0
0,21 - - - 1,141 0,943
0,94. 21,0 20,9 20,9 20,9 20,8 20,8 20,7 20,7 20,6 20,6 0,22 - - - 1,148 0,942
0,95. 20,5 20,5 20,5 20,4 20,4 20,3 20,3 20,2 20,2 20,2
0,96. 20,1 20,1 20,0 20,0 20,0 19,9 19,9 19,8 19,8 19,8
0,97. 19,7 19,7 19,6 29,6 19,5 19,5 19,5 19,4 19,4 19,3
0,98. 19,3 19,3 19,2 19,2 19,2 19,1 19,1 19,0 19,0 19,0 Ispitivanje tvrdoce kovina po Rockwellu
0.99. 18.9 18.9 18.8 18.8 18.8 18.7 18.7 18.7 18.6 18.6
(HRN C.A4.031-1980) (ISO 6508 - 1986, ISO/DIS 1024 - 1988)
Tvrdoca po Vickersu HV 100 pri sili pritiskaF 980,7 N (0,102 F 100) Rockwellovim postupkom utiskuje se odredenom silom u površinu
za dijagonale otisaka d 1,00 ...1,99 mm ispitivane tvari posebni utiskivac, pri cemu se ne mjeri površina otiska,
1,0. 185 182 178 175 171 168 165 162 159 156
1,1. 153 151 148 145 143 140 138 135 133 131 vec njegova dubina. Utiskivac je dijamantni stožac vršnoga kuta 1200 (i
1,2. 129 127 125 123 121 119 117 115 113 111 polumjera zaokruženja 0,2 mm) ili celicna kuglica promjera 1,587 5 mm,
1,3. 110 108 106 105 103 102 100 98,8 97,4 96,0 ili 3,175 mm.
1,4. 94,6 93,3 92,0 90,7 89,4 88,2 87,0 85,8 84,7 83,5
1,5. 82,4 81,3 80,3 79,2 78,2 77,2 76,2 73,4
Utiskivac se prisloni na površinu ispitivane tvari pocetnom silom Fo,
75,2 74,3
1,6. 72,4 71,5 70,7 69,8 69,0 68,1 67,3 66,5 65,7 64,9 pri cemu se dobiva otisak dubine hoo To je ishodišni položaj za koji valja
1,7. 64,2 63,4 62,7 62,0 61,3 60,6 59,9 59,2 58,5 57,9
1,8. 57,2 56,6 56,0 55,4 54,8 54,2 53,6 53,0 52,5 51,9
1,9. 51,4 50,8 50,3 49,8 49,3 48,8 48,3 47,8 47,3 46,8 1) x dijagonale otiska pod 450 s osi uzorka.
+ jedna dijagonala otiska paralelna s osi uzorka.

368 13- Kraut 369

mjerilo za dubinu namjestiti na ishodišnu vrijednost »0«. Zatim se poveca Podrucja uporabljivosti postupaka za ispitivanje tvrdoce po Rockwellu
pritisak utiskivaca (u vremenu od 4 do 8 s) dodanom silom F1 na ukupnu Dijamantni stožac Kuglica 1,587 5 mm Kuglica 3,175 mm
silu F. Vrijeme opterecenja ukupnom silom F ovisno je o sklonosti ispiti- 20 ... 70 HRC 20 ... 100 HRB 70 ... 100 HRE
vane tvari puzanju i traje od 2 s (za tvar bez pojave puzanja) do više od 20 ... 88 HRA 60 ... 100 HRF 80 ... 100 HRH
30 s (za tvar s pojavama puzanja). Potom se ukloni dodatna sila F1 te se 40 ... 77 HRD 30... 94 HRG 40 ... 100 HRK
pri opterecenju pocetnom silom Fo ocita na mjerilu dubinu otiska h (mm). 70 ... 94 HR15N 67... 93 HR15T
42 ... 86 HR30N 29... 82 HR30T
Debljina ispitnog uzorka mora biti najmanje 8 puta veca od h. 20 ... 77 HR45N 1... 72 HR45T

a) Odredivanje tvrdoce stošcem Korekcijski dodatci za vrijeduosti tvrdoce po Rockwellu, mjereue na izbo-
cenim (konveksnim) vaJjastim površinama s promjerom d mm
Najcešce se primjenjuje postupak HRC (za kalje-
ni celik i slitine), u iznimnim slucajevima još i po- Tvrdoca dmm Tvrdoca dmm
stupci HRA i HRD (za tvrde kovine) i HR15N, HR... 3 6,5 9,5 12,5 HR... 3,2 6,5 9,5 12,5
HR30N i HR45N (za tanke uzorke ili male ispitne HRC HR15N
površine). Pritisna sila i odgovarajuca tvrdoca su: HRA HR30N
HRD HR45N
20 2,0 1,5 20 3,0 1,5 1,5 1,5
25 3,0 2,0 1,0 25 3,0 1,5 1,5 1,0
30 2,5 1,5 1,0 30 3,0 1,5 1,0 1,0
35 2,0 1,5 1,0 35 2,5 1,5 1,0 1,0
Postupak: HRC HRA HRD HR15N HR30N HR45N 40 2,0 1,0 1,0 40 2,5 1,5 1,0 1,0
45 3,0 1,5 1,0 0,5 45 2,0 1,0 1,0 1,0
Sile Fo/N 98,07 98,07 98,07 29,42 29,42 29,42 50
1373 411,9 2,5 1,5 1,0 0,5 50 2,0 1,0 1,0 1,0
Fj/N 490,3 882,6 117,7 264,8 55 55
FIN 1471 980,7 294,2 441,3 2,0 1,0 0,5 0,5 2,0 1,0 0,5 0,5
588,4 147,2 60 1,5 1,0 60
0,5 0,5 1,5 1,0 0,5 0,5
HR... = 100 ... 500 h 100 ... 1000 h 65 1,5 1,0 0,5 0,5 65 1,5 0,5 0,5 0,5
70 1,0 0,5 0,5 0,5 70 1,0 0,5 0,5 0,5
75 1,0 0,5 0,5 O 75 1,0 0,5 0,5 O
80 0,5 0,5 0,5 O 80 0,5 0,5 O O
b) Odredivanje turdoce kuglicom 85 O O 85
0,5 0,5 O O

~
0,5 0,5
Od postupaka s kuglicom promjera 1,5875 mm 90 0,5 O O O 90 O O O O
najviše se primjenjuje postupak HRB (za nekaljeni HRB HR15T
celik, mjed, broncu), za posebne svrhe još i postupci HRF HR30T
HRF (za hladno valjani tanki lim, bakar), HRG (za HRG HR45T
slitine bakra s fosforom) te HR15T, HR30T i 20 4,0 3,0 20 (9,0) (4,5) 3,0 2,0
HR45T (za vrlo tanke uzorke ili male ispitne 30 5,0 3,5 2,5 30 (7,5) (4,0) 2,5 2,0
površine). Postupci s kuglicom promjera 3,175 mm 40 4,5 3,0 2,5 40 (6,5) (3,5) 2,5 2,0
su HRE, HRH i HRK. 50 4,0 3,0 2,0 50 (5,5) 3,0 2,0 1,5
60 3,5 2,5 2,0 60 (4,5) 2,5 1,5 1,5
70 3,0 2,0 1,5 70 (3,5) 2,0 1,0 1,0
Postupak: HRE HRH HRK HR15T HR30T HR45T 80 5,0 2,5 1,5 1,5 80 2,0 1,5 1,0 0,5
90 4,0 2,0 1,5 1,0 90 1,0 0,5 0,5 0,5
Sile Fo/N 98,07 98,07 98,7 29,42 29,42 29,42 100 3,5 1,5
1373 1,0 0,5
FdN 882,6 490,3 117,7 264,8 411,9
FIN 980,7 588,4 1471 147,1 294,2 441,3 Korekcijski dodatak za vrijednosti tvrdoce HRC, mjerene na kružnim
100 ... 1000 h površinama s promjerom d mm:
HR... = 130...500 h
I1H = 59 (1 - HRC/160)2/d .

370 371
Približan odnos razlicitih mjera tvrdoce i cvrstoce celika Približan odnos razlicitih mjera tvrdoce i cvrstoce celika (konac)
Tvrdoca I Cvrstoca celika Tvrdoca Cvrstoca celika
Rm/(N/mm2) Brinell Vickers Rockwell Rm/(N/mm2)
Brinell Vickers Rockwell
HB HV HRB HRC C Cr Cr-Ni HB HV HRB HRC C Cr Cr-Ni
1175 70 2720 2640 2560 207 207 95 17 750 730 700
1085 68 2680 2610 2530 201 201 94 16 720 700 680
1000 66 2560 2490 2420 197 197 93 15 710 690 670
930 64 2460 2390 2320 192 192 92 14 690 670 650
845 62 2350 2290 2220 187 187 91 670 660 640
790 60 2260 2200 2130 183 183 90 660 640 620
735 58 2160 2100 2040 179 179 89 640 630 610
692 57 2080 2020 1970 174 174 88 630 610 590
645 55 2000 1940 1880 170 170 87 610 600 580
608 53 1920 1870 1820 167 167 86 600 580 560
575 52 1850 1800 1750 163 163 85 590 570 550
546 50 1780 1730 1680 159 159 84 570 560 540
520 49 1720 1670 1620 156 156 83 560 550 530
496 47 1660 1610 1570 152 152 82 550 530 520
473 46 1600 1550 1510 149 149 81 540 520 510
454 45 1550 1510 1460 146 146 80 530 510 500
437 115 44 1490 1450 1410 143 143 79 520 500 490
400 420 114 42 1440 1400 1360 140 140 78 500 490 480
388 404 114 41 1400 1360 1320 137 137 77 490 480 470
375 389 113 40 1350 1310 1280 133 133 76 480 470 460
363 375 113 38 1310 1270 1240 131 131 75 470 460 450
352 363 112 37 1270 1220 1200 128 128 74 460 450 440
341 350 111 36 1220 1190 1160 126 126 73 450 440 430
330 339 111 35 1190 1160 1130 123 123 72 440 430 420
321 327 110 34 1160 1120 1090 121 121 71 440 420 410
311 316 109 33 1120 1090 1060 118 118 69 430 410 400
302 305 108 32 1090 1060 1030 116 116 68 420 410 390
293 296 107 31 1040 1020 990 114 114 67 410 400 390
285 287 107 30 1030 1000 970 111 111 65 400 390 380
277 279 106 29 1000 970 940 109 109 64 390 380 370
269 270 105 28 970 940 920 107 107 62 390 380 360
262 263 104 26 940 920 890 105 105 61 380 370 360
255 256 103 25 920 890 870 103 103 59 370
248 248 102 24 890 870 840 101 101 58 360
241 241 101 23 870 840 820 99 99 56 360
235 235 100 22 850 820 800 97 97 54 350
229 229 99 21 820 800 780 95 95 52 340
223 223 98 20 800 780 760 92 330
217 217 97 19 780 760 740 89 320
212 212 96 18 760 740 720 86 310

372 373

"'-
Ispitivanje tvrdoce polimernih tvari b) Postupak po medunarodnoj ljestvici za tvrdocu gume IRHD (Inter-
national Rubber Hardness Degree) (HRN G.S2.143 - 1986) (ISO 7619 -
Za ispitivanje tvrdoce plastomera i gume rabe se postupci:
1986). Tim se postupkom ponajprije ispituje tvrdoca (mekane) gume i to
za mekše ispitne uzorke - postupak Shore A utisnom dubinom h (mm) celicne kuglice, odredena promjera D, pri
za tvrde ispitne uzorke - postupak Shore D. odredenoj sili pritiska.
Za tocnija ispitivanja primjenjuje se postupak IRHD. Ispitne uzorke pritišcemo na podlogu pritisnom plocom silom od 8,3 N.
a) Postupci Shore A i Shore D (HRN G.S2.125 - 1986 i G.S2.525 - Pocetna sila pritiska na kuglicu iznosi 0,3 N, dodatna 5,4 N, a ukupna
1984) (ISO 868-1985).
5,7 N. Mjeri se dubina otiska h koji odreduje tvrdocu IRHD po sljedecoj
Ispitni uzorak (debljine> 6 mm, promjera> 30 mm) pritisnemo na tablici, a za ispitivanje kuglicom promjera D:
podlogu pritisnom plocom s rupom, kroz koju utiskujemo utisnu iglu - za manju tvrdocu D = 5 mm
odredenog oblika:
- za osrednju tvrdocu D = 2,5mm
- za veliku tvrdocu D = 1 mm.
D=5mm D = 2,5 mm D= 1mm
h h h h h
IRHD IRHD IRHD IRHD IRHD
mm mm mm mm mm
1,10 34,9 2,10 17,8 0,00 100 1,00 48,8 0,02 100
1,15 33,6 2,15 17,3 0,05 99,3 1,05 47,1 0,06 99,6
1,20 32,4 2,20 16,8 0,10 97,1 1,10 45,6 0,10 98,8
1,25 31,2 2,25 16,3 0,15 94,0 1,15 44,1 0,12 98,3
1,30 30,0 2,30 15,8 0,20 90,6 1,20 42,7 0,14 97,6
1,35 29,0 2,35 15,3 0,25 87,1 1,25 41,4 0,16 97,0
a =0 3,00 mm 1,40 28,0 2,40 14,9 0,30 83,6 1,30 40,1 0,18 96,2
ShoreA b = 0 16,0 mm ShoreD 1,45 27,0 2,45 14,5 0,35 80,2 1,35 38,9 0,20 95,4
do=00,79mm c= 2,5 mm r=O,1Omm 1,50 26,1 2,50 14,1 0,40 77,0 1,40 37,8 0,22 94,6
a = 350 d = 0 1,25mm {3= 300 1,55 25,2 2,55 13,7 0,45 73,9 1,45 36,7 0,24 93,8
1,60 24,4 2,60 13,4 0,50 71,0 1,50 35,6 0,26 92,9
Utisnu iglu utiskujemo u uzorke oprugom, cija se opružna sila F (N) 1,65 23,6 2,65 13,0 0,55 68,2 1,55 34,6 0,28 92,0
mijenja ovisno o tvrdoci po Shoreu za: 1,70 22,8 2,70 12,7 0,60 65,5 1,60 33,6 0,30 91,1
postupak Shore A: F = 0,550 + 0,075 HA> Shore D: F = 0,445 HD 1,75 22,0 2,75 12,4 0,65 63,0 1,65 32,6 0,32 90,2
1,80 21,3 2,80 12,1 0,70 60,6 1,70 31,7 0,34 89,3
1,85 20,7 2,85 11,8 0,75 58,3 1,75 30,9 0,36 88,4
Tvrdoca H po postupcima Shore A Tvrdoca Dubina Opružna sila 1,90 20,1 2,90 11,5 56,2
0,80 1,80 30,0 0,38 87,5
i D odredena je dubinom otiska h: Shore otiska 1,95 19,5 2,95 11,2 0,85 54,2 0,40 86,6
H = 100 - 40 h h E- 2,00 18,9 3,00 11,0 0,90 52,3 0,42 85,7
H 2,05 18,4 305 10,7 095 505 044 84,8
mm N
tako daje: Shore A Shore D Primjer oznake tvrdoce po postupku IRHD: H = 70 IRHD
H= O za h = 2,5mm O O
2,5 0,55 Odredivanje temperature omekšavanja plastomera - Vicatov po-
10 2,25 1,30 4,45
H = 100 za h = Omm stupak (HRN G.S2.641 - 1970) (ISO 306 -1987)
20 2,0 2,05 8,90
30 1,75 2,805 13,35 Rabimo ispitni uzorak oblika kvadratne plocice, bridova 10 mm i
i vrijedi: 40 1,5 3,555 17,80 debljine 3 ... 6,4 mm.
50 1,25 4,305 22,25
za postupak Shore A: 60 Odredujemo temperaturu pri kojoj se utisna igla, promjera okruglog
1,0 5,06 26,70
F = 8,05- 3 h 70 0,75 5,81 31,15 presjeka 1,000 :t 0,015 mm utisne 1 mm duboko u uzorak pri opterecenju
80 0,5 6,56 35,60 10:t 0,2 N po postupku A ili 50 :t 1 N po postupku B.
za postupak Shore D: 90 0,25 7,31 40,05 Ispitni uzorak zagrijavamo u tekucini (npr. u parafinu, glicerinu,
100 O 8,065 44,50 transformatorskom ili silikonskom ulju i sl.).
F = 44,5 -17,8 h

374 375
J
 NERAZORNA ISPITIVANJA TVARI Ultrazvuk prenosimo u tvar neposrednim dodirom pretvornika i
~ površine predmeta, Kroz homogenu tvar ultrazvuk prodire ovisno o pri-
Magnetno ispitivanje gušenju u njoj (a).
Predmete koji se mogu magnetizirati (sivi lijev, celik) premažemo Prigušenje ultrazvuka ovisno je o njegovoj frekvenciji i o tvari. Ultra-
slojem rijetkog ulja (petroleja) kojemu smo dodali željeznog praha te ih zvucni val prodire do suprotne plohe predmeta (stijenke) i od nje se
magnetiziramo. U homogenoj tvari nastaje jednolicno magnetno polje, pri odbija. Tako možemo - pomocu ref1ektiranog ultrazvucnog vala - odrediti
cemu se i željezni prah raspodijeli jednoIiko. Svaka nehomogenost u tvari debljinu predmeta. Najmanje nepravilnosti u tvari (vec i zracni raspor
(šupljine, strana tijela) ili sitne, oku nevidljive, pukotine uzrokuju otklon širine od samo 10-3 mm) za ultrazvuk su skoro nepremostiva zapreka, to
magnetnog polja koji se ocituje u nejednolicnoj raspodjeli željeznog praha veca što je frekvencija zvuka šira. Na tim se zaprekama ultrazvuk odbija,
na površini i time se otkrivaju nepravilnosti. One ce se pokazati iako su a ref1ektirani ultrazvuk ih otkriva.
pod površinom.
Ispitivanja rendgenskim zrakama
Otklon magnetnog polja osobito je jak ako su nepravilnosti okomite na
smjer magnetnog polja, dok nepravilnosti u smjeru polja na nj bitno ne Rendgenske su zrake elektromagnetski valovi duljine 0,2 do 0,002 nm.
utjecu. Zato predmet treba ispitivati u magnetnim poljima koja su medu- Zrake vece valne duljine Soko 0,1 nm) nazivamo "mekim«, a one manje
sobno okomita, kako bismo mogli otkriti sve nepravilnosti. valne duljine "tvrdim«. Sto su rendgenske zrake tvrde, to je njihova
prodornost kroz tvar veca.
I-I a) Za poprecno smještene nepravil-
nosti magnetiziramo predmet pomocu Rendgenske zrake, koje dobivamo rendgenskim cijevima, rabimo za
ispitivanje tvari:
magneta ili elektricnog svitka. Magnet-
~a)~ no je polje usmjereno uzduž predmeta
te otkriva poprecne nepravilnosti.
a) finostrukturno ispitivanje utemeljeno na svojstvu rendgenskih zra-
ka da se u kristalima ogibaju i odbijaju (difrakcija X zraka). Tako otkriva-
b) Za uzdužne nepravilnosti ukljucu- mo razmještaj atoma u kristalima i smjer osi kristala;

L~~ b)
~ ~
jemo predmet kao otpornik u elektricni
vod toka jake struje (200... 1500 A).
Tok struje inducira okomito na svoj
smjer (tj. poprecno) magnetno
koje otkriva uzdužne nepravilnosti. Ako je predmet šupalj, provlacimo
elektricni vodic kroz šupljinu.
Šuplji predmet možemo uporabiti i kao
polje,
b) grubostrukturno ispitivanje utemeljeno na svojstvu rendgenskih
zraka da ih tvari manje gustoce slabije apsorbiraju nego gušce tvari.
Rendgenske zrake, izviru gotovo iz tocke i šire se pravocrtno, bacaju na
f1uorescentni zaslon ili na fotografsku plocu sjene razlicite jakosti, ovisno
je li tvar gušca ili rjeda, i tako ocrtava ju njihove oblike. Na taj nacin
opažamo - bez oštecivanja tvari - pogrješke u nutrini tvari (šupljine,
pukotine, trosku itd.). Najfmije pak pukotine (koje otkrivamo ultrazvu-
kom) ne možemo zapaziti rendgenskim zrakama.

Eir=
sekundarni namot transformatora
u njemu otkrivamo poprecne nepravilnosti
(lijeva slika).
pa time

Kombinirani uredaji omogucuju pregled

na oba nacin (desna slika).
~ Pri ispitivanju rendgenskim zrakama rabimo uredaj u kojemu je ren-
dgenska cijev pod naponom od 80...300 kV (iznimno i do 600 kV).
Optimalni radni napon rendgenske
primije~enogfilmaifclije
cijevi koji zavisi od ispitivane tvari,

Napon Debljina tvari, mm

Ispitivanje ultrazvukom kV celik Al bronca
Ultrazvuk je mehanicko titranje cestica frekvencijom f > 20 kHz. U 50-60 6 50
80 - 120 12,5 100 12,5
biti on ima ista svojstva kao i cujni zvuk (f = 16 ... 20 000 Hz). 120 - 150 25 200
Ultrazvuk dobivamo na razlicite nacine. Za ispitivanje tvari najcešce 150 - 250 50 25
rabimo piezoelektricni efekt, pri kojem dolazi do deformacije kristala 250 - 400 100 100
djelovanjem elektricnog polja. Izložimo li takav kristal (pretvornik) djelo-
vanju izmjenicnog elektricnog napona rastezati ce se i stezati s frekvenci- Ispitivanje y-zrakama
jom napona. Nastati ce mehanicko titranje u frekvencijskom podrucju y-zrake su elektromagnetski valovi duljine oko 0,000 5 nm (=0,5 pm).
ultrazvuka. ' Te su zrake "tvrde« od rendgenskih i stoga dublje prodiru u tvar. Izvori

376 377
 Ispitivanje iskrenjem pri brušenju
y-zraka su prirodni ili umjetni radioaktivni izot°fri radija eZ6Ra), kobalta
(60Co), iridija (lÐ2Ir), tulija (170Tu) i cezija (13 Cs). Tih zraka možemo Za brzo, a grubo, razlikovanje pojedinih vrsta celika, sivog i temperira-
ispitivati tvar do debljine 250 mm. nog lijeva te tvrdih kovina pomažu nam slike i boje pri brušenju, znacajne
za pojedinu tvar.
Penetrantsko ispitivanje
Ova se metoda rabi za otkrivanje površinskih nepravilnosti pomocu U gljicni celici Manganski N ehrdajuci
obojenih i f1uorescentnih tekucih penetranata. Primjenom odgovarajuceg niski % C srednji % C visoki % C celici celici
postupka, penetrant ce najvišeg razreda osjetljivosti na ispitnoj površini
stvoriti za oko vidljivu indikaciju i za površinske pukotine širine 1 ~m,
dubine 10 ~m te duljine 100 ~m. Indikacije obojenih (crvenih) penetrana-
ta promatraju se pod dnevnim svjetlom (bijelo svjetlo), a indikacije f1uo-
-
rescentnih penetranata pod UV svjetlom (ultraljubicasto »crno svjetlo«).
Penetrantsko ispitivanje najcešce se primjenjuje u ispitivanjima nema-
gnetnih kovina, npr. austenitnih celika te lalcih slitina.

ISPITIVANJE SASTAVA TVARI

Kemijska analiza
Kemijskom analizom odredujemo kvalitativni i kvantitativni sastav i
tvari. Za odredivanje glavnih sastojaka dovoljno je nekoliko grama tvari; I
za odredivanje primjesa i necistoca potrebno je 10 do 50 g, u iznimnim
slucajevima pri analizi male kolicine necistoca i do 1 kg.
Za brzo odredivanje pojedinih elemenata u tvari služimo se razlicitim I
postupcima karakteristicnih površinskih reakcija, koje medutim otkriva-
ju samo sastav površinskog sloja. Cr-W alatni Brzorezni Tvrde Sivi Temperirani
celici celici kovine lijev lijev
Spektralna analiza
U užarenom stanju atomi emitiraju svjetlosne zrake koje imaju za
svili element karakteristicne valne duljine. Odgovarajuce spektralne
crte ovise samo o kemijskom sastavu, dok njihova intenzivnost ovisi o
udjelu pojedinih elemenata u ispitivanoj tvari. Osjetljivost je toga postup-
ka veoma velika i na taj se nacin mogu odrediti elementi kolicine 0,01 % i
manje. Zato je taj postupak osobito prikladan kod manjih koncentracija.
Spektralna je analiza ogranicena na veoma usko podrucje užarenog
mjesta na površini tvari. To, medutim, omogucuje i analizu sitnih stranih
primjesa u njoj.
Spektralnom analizom možemo nadomjestiti kvalitativnu, a u ogra-
nicenom opsegu i kvantitativnu kemijsku analizu. Za nju dostaju veoma
mali djelici tvari; možemo je primijeniti i na gotovim predmetima, a da ih
time ne oštetimo. Ako pak za spektralnu analizu izradujemo posebne
ispitne uzorke, njihove su prikladne izmjere 30 x 5 x 1 mm.

378 379
 Ugljicni se konstrukcijski celici mogu po iskrama razlikovati za svakih
0,1 % C. Meki celici daju snop iskara u obliku buzdovana s rijetkim
zvjezdicama. S porastom kolicine C množe se i za nj karakteristicne
l klorida (FeCI3), 30 cm3 solne kiseline
500 cm3 etilnog alkohola
- za otkrivanje sumpornih segregata
(1,19), 500 crn3 des1ilirane

- Baumannov
vode i

postupak: foto-
zvjezdice. Cr, Ni i W u celiku smanjuju broj zvjezdica unatoc nazocnosti C. ,grafski se papir (srebrni bromid) stavi kratko vrijeme u 5 %-tnu sumpor-
Cr se u celiku prepoznaje po žutocrvenim iskrama, W po njihovoj tamno- nu kiselinu, a potom na staklenu plocu sa slojem prema gore. Na sloj
crvenoj boji (brzorezni celici!). Tvrde kovine imaju vrlo kratke tamnocrve- pritiskujemo pomno ocišcenu brušenu plohu ispitivanog dijela 1do
ne iskre, bez zvjezdica. 10 min, a potom papir brzo isperemo vodom i konacno fiksiramo u nor-
Prepoznavanje celika i srodnih kovina po brusnim iskrama zahtijeva ma1noj fiksirnoj kupki (Naa820a>
veliko iskustvo. Za olakšano prepoznavanje rabimo usporedbene komade
za bakar i bakrene slitine
za tocno poznate vrste celika.
Ispitivanje iskrenjem ne možemo primijeniti na neželjezne kovine i slitine. - za bakar i a-mjed: 10 g amonijeva persulfata otopljenog u 100 cm3
vode (otopina mora biti uvijek svježe pripremljena)
Za ispitivanje iskrenjem rabimo polutvrdu brusnu plocu velicine zrna
60 ... 80 pri brzini brušenja 20 ...35 m/s. - za bakar, a-,8-mjed i broncu: amonijacna otopina bakrenog klorida
(10 g bakrenog amonijeva klorida otopi se u 120 crn3 des1ilirane vode i
doda toliko otopine amonijaka da se prije nastali talog upravo otopi)
MetaIografski pregledi
za olovo i olovne slitine
Makroskopski pregled (pri povecanju do npr. 20 puta) otkriva šupljine,
mjehure, pukotine, trosku, pogrješke u valjanju itd. - otopina od 16 (ili 8) crn3 dušicne kiseline (1,40), 16 (ili 8) cm3octene
Mikroskopski pregled (pri povecanju do 1000 puta i više) otkriva kiseline i 68 (ili 84) crn3 glicerina
mikrostrukturu (raspored, oblik i velicinu zrna), koja je ovisna o kemij-
za aluminij i aluminijske slitine
skom sastavu i uvjetima skrucivanja te o naknadnoj obradbi tvari (toploj
i hladnoj). - najprije 1 g natrijeve lužine u 100 crn3vode, zatim 5 %-tna dušicna
kiselina
Da bi struktura postala vidljivom, moramo površinu pokusnog pred-
meta izbrusiti brusnim papirom i to uvijek finijim, te konacno najfmije za magnezij i magnezijske slitine
polirati. Za otkrivanje pojedinih dijelova strukture mora se polirana povr-
šina nagristi. Sredstva za nagrizanje ovise o vrsti tvari i svrsi pregleda. - razrijedena alkoholna otopina dušicne kiseline.

Najuobicajenija sredstva za nagrizanje pri metalografskim ispitivanji-

masu:

za celik
- za nelegirane i legirane celike: 2 %-tna (za posebne slucajeve 4 %-tna)
alkoholna otopina dušicne kiseline
- za nehrdajuce kromne celike: alkohola otopina solne kiseline
- za austenitne celike: zlatotopka (carska vodica) sastava: 8 cm3
dušicne kiseline (1,40), 12 crn3 solne kiseline (1,19) i 1000 cm3 alkohola ili
pak americko sredstvo: 7...8 cm3 koncentrirane dušicne kiseline,
2...3 cm3 koncentrirane solne kiseline i 0,5 g bakrenog klorida (CuCI2)
(to je sredstvo kratkog trajanja)
- za otkrivanje fosfornih segregata: Oberhofferovo sredstvo - 0,5 g
kositrenog klorida (SnCI2), 1,0 g bakrenog klorida (CuCI2), 30 g željeznog

380 381

..
 KOVINSKE TVARI Slitine (legure)
Slitine su sastavljene od najmanje dviju sastavnica od kojih je barem
Kristalnastrukturakovina jedna kovina, dok je druga sastavnica kovina, nekovina ili spoj. Legiran-
Sve kovine u krutom stanju imaju kristalnu strukturu. Njeni najcešci jem postižemo mehanicka i druga fizikalna ili kemijska svojstva kovinskih
oblici su (izmjere u nm): tvari koje ciste kovine nemaju.
Slitinama nazivamo samo takve kovinske tvari kod kojih nekoj kovini
.Kubicna prostorno centrirana rešetka
namjerno dodajemo druge (kovinske ili nekovinske) sastojke.
Kovina Izmjera Promjer atoma
a d Kovinskim tvarima nenamjerno dodane (npr. pri dobivanju) druge
sastavnice, uglavnom u malim kolicinama, ubrajamo u necistoce.
Fea 0,286 0,248
Cl' 0,288 0,250 Slitine nastaju od sastavnica u tekucem stanju - taljevini - medusobno

CEbJ
//
a
V
Mo
W
0,303
0,314
0,316
0,262
0,272
0,274
otapa ju. Sastavnice koje se medusobno otapa ju i u cvrstom stanju stvara-
ju hristale mješance, i to u slucaju potpune topljivosti u svim omjerima
(koncentracijanla) i u slucaju djelomicne topljivosti samo do odredenog
Takoder: Feo, Tip, Rb, Nb, Ba, Ta. sastava - zasicenja. Slitine sastava koji prelazi granicu zasicenja mogu se
Kubicna plošno centrirana rešetka sastojati samo od smjese kristala mješanaca ili smjese kristala mješanaca i
Kovina Izmjera Promjer atoma medukovinskih spojeva. Mnoge slitine tvore (pri najnižoj temperaturi skru-
iCO- a d civanja) osobito sitnozrnatu smjesu kristala mješanaca - eutektik.
j--
I
II
10:
: 1
10
\1
Fer
Ni
0,356
0,352
0,252
0,248
Binarni sustavi slitina (sustavi slitina s dvjema sastavnicama)
Cu 0,362 0,256 Binarne (dvojne) sustave slitina prikazujemo faznim dijagramima tem-
/--j,...,,-~---- Al 0,405 0,286 peratura - sastav. U sljedecim dijagramima temeljnih binarnih sustava
a Pb 0,495 0,350 znace: t - taljevinu, A i B - slitinske sastavnice, a i (3 - kristale mješance
cvrste (otopine B u kristalnoj rešetki A, odn. A u rešetki B), E - eutektik.
Takoder: COp,Sr, Rh, Pd, Ce, Ag, Au, Pt, Il'.
Heksagonalna gusto slagana rešetka Sustav potpune topljivosti
Kovina Izmjera Promjer atoma Sastavnice A i B otapaju se medu-
a c d sobno u cvrstom stanju u svim
COa 0,251 0,407 0,250 mogucim sastavnim omjerima. Slitina
c je sastavljena od samih homogenih
Tia 0,295 0,473 0,292
Zn 0,266 0,294 0,260 kristala mješanaca (a). ll~~T,
Mg 0,320 0,520 0,320 A - %B B
a Sustav djelomicne topljivosti
Takoder: Zr, Tc, Ru, Cd, Gd, Re, Os, TI.
Sastavnice A i B otapaju se jedna u
Tetragonalna rešetka drugoj sanlO do odredenog sastava (za-
Kovina Izmjera Promjer atoma sicenja). Slitina se do tog sastava sa- T
a c d stoji od homogenih kristala mješanaca 'lA
[:Ivc
a Snf 0,583 0,318 0,302 (a i (3), a inace od heterogene smjese
kristala (a, (3 i E). Eutektik (E) je sit-
nozrnata smjesa kristala a i (3 u tocno
As, Sb, Te i Bi imaju kompleksnu kristalnu strukturu. odredenom omjeru.
Neke se kovine mogu pojaviti u više kristalnih oblika - modifikacija
a
Potpune netopljivosti nema ali po-
(polimorfizam). Promjena modifikacije - pretvorba - javlja se pri odrede- drucja kristala mješanaca (a i (3) mogu
noj temperaturi, npr. biti tako neznatna (sastav kristala
Fea - Fey : 910 °C COa- COp: 420 °C mješanaca pri zasicenju gotovo je jed-
Fey - Feo : 1 390 °C Ti" - Tip: 882 °C nak cistoj kovini) da djelomicnu toplji- -%B E B
Mn i In kristaliziraju kubicno i ortorompski. vost možemo u tom slucaju zanemariti.

382 383
 ŽELJEZO I NJEGOVE SLITINE Sustav željezo - ugljik
Cisto željezo Pune linije: metastabilni sustav Fe FeaC (željezo - cementit) -
lsprekidane linije: stabilni sustav Fe - C (željezo - grafit). Kod stabilne
Pri zagrijavanju cistog željeza primjecujemo tri temperaturne (stojne) kristalizacije (isprekidane linije) umjesto cementita pojavljuju se odgova-
tocke, u kojima odredeno vrijeme zastaje porast temperature (zbog unu- rajuci konstituanti grafita (primarni, eutekticki i sekundarni)
tarnjih kristalnih promjena):
Stojište A2 (768 °C) (»Curiejeva temperatura«) oznacuje temperaturnu
1534
n'
.v
granicu
ne do koje
kristalne je željezo magueticno. Na ovoj temperaturi
strukture. nema promje- 1500 B
%C
1400
l' ----- t /
Tocka pretvorbe Aa (910 °C) oznacuje promjenu kristalne strukture a
u kubnu plošno centriranu
magueticna). rešetku, koju nazivamo modifikacijom y (ne-

Tocka pretvorbe A4 (1 390 °C) oznacuje promjenu kristalne strukture

1390 N
1aoo
1200I
il a
'"
'"
r--
E'
...........
t+a
"""""'
.........
. ej
,-,- .
.I
-- t+cP-F
_D: 320

1100I e F 1147
yu modifikaciju O, strukturno identicnu modifikaciji a (nemagueticna).
Talište je cistog željeza 1 534 °C. 1000
.f /7 lE
I
I
I I
Cisto željezo u cvrstom stanju kristalizira prema tome u dva oblika: 910 G /1 I l+a+cs I I +cp4-cs
900 I I
a) u kubicnoj prostorno centriranoj rešetci (bcc) (koje obuhvaca kri- ji a+cs
800
768 X;;P.v. I I .'
stalno jednake modifikacije a i O, koje je magueticno do 768 'C, nemague-
ticno izmedu 768 i 910 °C te izmedu 1390 i 1 534 °C. 700 - -'-1 s I I
723
f I I
600 -p+f p+Ce+Cp+Cs
910b)i u1390
kubicnoj plošno centriranoj
°C, nemagueticno. rešetci (fcc) kao y-željezo - Fey izmedu J--plcs
I ceiP+cl' ti I I
50 III I
I A AA /A AA A A , OA A
U a-željezu otapa se samo vrlo malo ugljika, a u y-željezu može se %C
otopiti do 2,06 % (1147 oC). 0,69 2,oa >,

Cisto je željezo u temperaturi okolice Fea razmjerno veoma otporno t - taljevina, a - austenit, f - ferit, ep,c, i e, - primarni, eutekticki i sekundarni
cementit, I -ledeburit, p - perlit
prema koroziji, prilicno je mekano (45 ... 55 HB), male je cvrstoce
(180 ... 250 N/mm2) i vrlo rastezljivo (50 ... 40 %). Zbog male cvrstoce i Strukturni sastojci u sustavu željezo - ugljik:
skupog dobivanja (elektroliza!) njegova je primjena u tehnici neznatna. ferit mješanac a-željeza i ugljika (max 0,02 % C)
Najviše iskorišcujemo njegovu izuzetnu sposobnost maguetiziranja.
austenit mješanac y-željeza i ugljika (max 2,06 % C)
Tehnicko željezo cementit kristalni oblik željeznog karbida FeaC «6,69 % C)
ledeburit eutektik u sustavu željezo - cementit (4,30 % C)
Tehnicko željezo uvijek sadrži ugljik (C) i neznatne primjese, preostale perlit eutektoid ferita i cementita (0,80 % C)
fosfor -
i sumpor stalne
tijekom(P)izradbe (S). pratioce mangan (Mn) i silicij (Si) te necistoce grafit kristalni oblik ugljika (C).

Ugljik ima najveci utjecaj na nelegirano tehnicko željezo; vec u dijelo- Mehanicka svojstva sastavnih dijelova mikrostrukture (srednje vrijednosti)
vima postotka snažno utjece na njegova svojstva.
Dio strukture Cvrstoca Tvrdoca Istezljivost
Pri ugrijavanju željeza, koje sadrži i neznatnu kolicinu ugljika, Rm/(N/mm2) HV (%)
opažamo još i (stojnu) tocku Al (723 oC).
Prema sadržaju ugljika dijelimo tehnicke
a) celik sa C > 2,06 %,
slitine željeza s ugljikom na: ferit 250 ...300 90 35
austenit 750 210 60
b) željezne lijevove sa C < 2,06 %. eementit 850
perlit 700 ...900 220 10
Drugi legirani elementi dodaju se slitinama željeza s ugljikom radi grafit 20
Jostizanja odredenih svojstava.

!84
385
 Skrucivanje po metastabilnom ili stabilnom sustavu željezo-ugljik Mehanicka i tehnološka svojstva celika s perlitnom mikrostrukturom
Celici se sastoje od strukturnih konstituanata metastabilnog sustava. ovise o debljini cementitnih lamela odnosno o tzv. medulamelarnoj udalje-
Lijevano se željezo sastoji od strukturnih konstituanata obaju sustava: nosti. Što je ona manja, to su viša mehanicka svojstva (ukljucujuci duktil-
metastabilnog i stabilnog. Željezni karbid Fe3C (cem en tit) u željeznom nost), dok za vezljivost vrijedi suprotno. Perlit koji nastaje na višoj
lijevu ima metastabilan karakter. On nastaje (bijeli lijev) pri skrucivanju temperaturi (~700 ac) grubo je lamelaran, dok onaj koji nastaje u podruc-
taljevine sirovog željeza u okolnostima koje sprijecavaju njegovu pretvor- ju donje granice temperature ima malenu medulamelarnu udaljenost
bu, tj. pri razmjerno brzom hladenju i u prisutnosti izvjesnih elemenata, (sitnozrnati perlit).
osobito Mn (te Mo, V, Cr, S). Pri polaganom hladenju (ili duljem žarenju) Svojstva bainita i martenzita ovise o koncentraciji ugljika u celiku. To
željezni se karbid raspada, a ugljik se izlucuje u obliku krista1nih zrna je posebno naglašeno kod martenzita koji postiže najvišu tvrdocu (~ 65
(listica) grafita. Taj raspad pospješuje prisutnost nekih elemenata, osobi- HRC) kad sadrži ~ 0,7 % ugljika. Niskougljicni martenzit, npr. s 0,1% C,
to Si (te Al, Ni, Co, P).
ima puno nižu tvrdocu (npr. 37 HRC). Nastali se strukturni konstituanti
Pri potpunom izlucivanju ugljika osnovna se masa sastoji od ferita, u povišenjem temperature pocinju mijenjati. To je najizraženije kod mor-
kojem zrna grafita sadrže poglavito sav ugljik (feritni sivi lijev). Pri tenzita u kojemu promjene pocinju vec izmedu 100 ac i 200 ac i postaju to
djelomicnom izlucivanju ugljika temeljna se masa sastoji od perlita, koji ocitije što se temperatura više približava temperaturi ACI (popuštanje
sam sadrži dio ugljika, a samo se ostatak ugljika izlucuje kao grafit celika). Martenzit u legiranin1 celicima otporniji je popuštanju od marten-
(perlitni sivi lijev). zita u ugljicnim celicima.

Utjecaj nacina pretvorbe austenita na mikrostrukturu celika

800
Kod vecine najznacajnijih toplinskih obradbi celik se zagrijava na
temperaturu pri kojoj ima austenitnu mikrostrukturu ilije pak, uz auste- ac II ACI
---,---.--
austenit

nit, prisutan i razmjerno manji udio drugih mikrostrukturnih sastojaka, 700 11

npr. karbida. To je temperatura austenitizacije ili pak ona ima naziv grubolamelarni perlit 32
prema vrsti toplinske obradbe (npr. temperatura normalizacije). Za veci-
600 38
nu toplinskih obradbi austenit je najznacajnija ishodišna mikrostruktura,
iz koje se razlicitim pretvorbama dobiju mikrostrukture koje su postojane ii f+c 40
na sobnoj temperaturi ili pri povišenim temperaturama. O toj mikro- 500 40
strukturi ovise svojstva celika. Pretvorbe austenita provode se izotermic-
ki ili pri hladenju. Brzine pretvorbe austenita i novonastale faze ili 41
400
mikrostrukturni konstituanti celika opisuju takozvani izotermicki TTT 43
dijagramii) (v. str. 387) (takoder IT dijagrami21 i CTT dijagrami3) (v.
str. 388). Nacin i kinetika pretvorbe austenita ovise o kemijskom sastavu 300 50
celika odnosno austenita i o brzini hladenja i temperaturi pretvorbe. Kod 55
ugljicnih celika austenit se pretvara u perlit od najviše temperature
200 57
'" 720 ac do '" 500 ac. Izmedu te temperature i '" 250 ac nastaje bainit
samo pri izotermickoj pretvorbi, a ispod 250 ac samo martenzit.
100

1) Time - Temperature - Transformation. O

2) Isothermal Transformation. 10 105 s
0,5 1 102 103 104 106
3) Continuous Cooling Transformation.

386 387
 Utjecaj elemenata na strukturu celika
1. Elementi koji proširuju austenitno podrucje
U tu skupinu spadaju narocito Mn, Ni i Co. (Ugljik proširuje austenit-
no podrucje samo u ogranicenom opsegu.)
"b
r-< Austenitno se podrucje proširuje i postiže "'
temperaturu okolicepri odredenomsadržajux o
'? :. (%) elementa, dodanog za legiranje. Slitine sa 153~'
UJ
's ",,;:::

r .@
sadržajem dodanog elementa vecim od x imaju, 1390.
. "" dakle, austenitnu strukturu postojanu pri-
.... '"
o bližno sobnoj temperaturi. Takve celike naziva- 910.
.... y
8 r-< "" r-< mo »austenitnim celicima«.
<.>. '"
r-< Znacajna su svojstva austenitnih celika da
<:
I
i
v
.- --- :::.:::::' '. 00
+'
nisu magneticni; ne mogu se kaliti; cvrstoca i
tvrdoca su im doduše razmjerno malene, ali ti
celici pri vecim deformacijama u hladnom sta-
! /' l@.).'..or-<
...."UJ
nju neobicno otvrdnu i postaju vrlo otporni pre-
x % elem.

i -- ::.::::=
- '"00. g J""r-<
ma trošenju; otporni su prema koroziji.
2. Elementi koji suzuju austenitno podrucje
f! / L----
L--- V 00 Tu spadaju Be, Al, Si, P, Ti, V, Cr, Mo, W.
g o
/' "" Austenitno je podrucje suženo. Iznad odrede-
r/ v ../ '" ,
'"
~-i::.1
nog sastava y, ni pri kojoj se temperaturi više ,,'
./ ./ - Q) ne pojavljuje austenit, vec je na svim tempera- °C
./ +' turama samo ferit. Takve celike nazivamo »fe- 1534
./ J.
/ p oo§ ritnim celicima«. 1390
v
~ i / / 'S Znacajna su svojstva feritnih celika: nekalji-
o
"" /' v 19 vost, naginju grubozrnatosti, istezljivost im je u
00 I}, /V / :;:I: ~-j""
.03 '" r-< hladnom stanju manja od austenitnih celika pa
.::;> ...-' zato pri hladnom gnjecenju i manje otvrdnu i
iJ ./ r:/: ./ '"
00
r-<
otporni su prema koroziji. Posebno kvalitetni,
.~
+' '"
II /' dobri za oblikovanje hladnom deformacijom i
1

+' 1/ K"" b '/ I,jg. Y % elem.

ji '2 '" otporni prema koroziji su tzv. superferitni celici
~I v /
] fJ
Q)
+' ;::: s jako malo C i N.
",
co'
k @
UJ I} 1/ V p. . o
r-<
3. Elementi koji tvore karbide
;- -
~k
Q)

~
E-<
r/. r- .-:;;"'-.
;::: 'o
Q) .
+'+-"
;:::
Q)
"- @
Neki elementi tvore neposredno sa ugljikom (C) karbide. Pri tome su
osobito važni Cr, W, Mo, V, Ti itd.
Karbidi tih kovina su znacajni zbog tvrdoce i velikog utjecaja na uspo-
g, i s ....
renje pretvorbe strukture celika. Ugrijani do austenitnog podrucja otapa-
o o o o o o o o o o o o o ju se u njemu polagano. Sprijecavaju rast kristala i time podupiru nasta-
o o o o o o o o o o
~~~ o o') 00 t- '" IC .... "" "" r-< nak finozrnate strukture. Uz brzo hladenje pri kaljenju se ti karbidi ne
r-< r-< r-< "" izlucuju, vec ostaju otopljeni u martenzitu. Time smanjuju kriticnu brzi-
nu hladenja potrebnu za nastanak martenzita (što omogucuje kaljenje u
ulju ili na zraku) te povisuju temperaturu postojanosti martenzita pri
popuštanju, sprijecavaju dakle raspad tvrde martenzitne strukture i na
višim radnim temperaturama.

388 389
 Jako legirani celici (Cr i W) koji sadrže višestruke karbide (»ledeburit- Strukture celika
ni celici«), vrlo su tvrdi i veoma otporni prema trošenju jer karbidi
istodobno sprijecavaju raspadanje martenzita i zadržavaju tvrdocu (kalje-
nog) celika i radom na višim temperaturama (brzorezni celici).
Ut.iecaj lelrirnih elemenata na svojstva celika
Legirni elementi
Svojstva celika
clslplffi Mn N ~ ili ~ W
Cvrstoca

Tvrdoca
+
+
+
+ 1+
+
: +
+ + + + + +
Istezljivost
+ +
X
+
+
+ +
Elasticnost +
+ + + + + + +
+ + - + Ferit (500 : 1) Perlit (500 : 1)
Udarna žilavost + + + +
+ + +
Staticka izdržlji- + +
vost (pri višim + + I+ I+
+ +
temperaturama)
+1+1=--++
Dinamicka
izdržljivost
+
+
+ +
+ : I+
Otpornost kemij-
skim utjecajima + + -+ +1+
Otpornost
prema vatri
+ + - +
+ +
Sposobnost - - -
izvlacenja - -
Ferit i perlit 0,35 % C (500 : 1) Perlit i cementit 1,1 % C (500 : 1)
Sposobnost +
kovanja
Sposobnost +
zavarivanja

Sposobnost
obradivanja - +
+ 1+
Sposo!'nost
rezanja(alat) +
+ + + + + + +1+1+
+
Otpo?,os~prema
popustanJu
+ + +
+
+
+ I+ I
+

U tablici» + « znaci utjecaj u smislu povecanja odgovarajuceg svojstva

celika, a » - « znaci smanjivanjetog svojstva.Dvostruki znakoviznace
pojacan utjecaj. Martenzit (500 : 1) Zrnati cementit (500 : 1)

390 391
 TOPLINSKA OBRADBA CELIKA Tim se postupkom celik zagrije 30... 50 °G iznad it
temperature pretvorbe Aa, i to kratko vrijeme - tek --- __.11
Žarenje celika
Žarenje je postupak grijanja celika
na odredenoj temperaturi

do željene mikrostrukturne
odredeno
vrijeme i zatim ga primjereno hladimo
promjene.
Razlicitim postupcima žarenja postiže-
mo izjednacenje kemijskog sastava i
toliko da se struktura upravo promijeni opet u auste-
nitnu. Pri toj se pretvorbi stvaraju novi fini austenitni
kristali, koji se zatim normalnim zracnim hladenjem
pretvaraju u kristale ferita i perlita, a oni zadržavaju
finu strukturu i u temperaturi
Previsokom temperaturom
okolice.
IT
ili predugim grijanjem u austenitnom
t
po-
drucju kristali bi opet narasli te bi korist normalizacije propala. Pregrijani
kristalne strukture, povecanje žilavo- se grubozrnati celik može ispravnom normalizacijom opet poboljšati.
600 sti, smanjenje velicine kristalnih zrna, Normalizacijom se poboljšavaju mehanicka svojstva.
smanjenje tvrdoce celika ili smanjenje 4. Meko žarenje
400 zaostalih naprezanja.
0,02 0,80 2,06 %C Odredene vrste celika žari-
Pri žarenju celika vrlo su važne mo da bismo dobili što mekaniji
Žarenje ugljicnog (nelegiranog) celika temperature

l111k~!.
strukturnih promjena: Aa celik prikladan za mehanicku
a) difuzijsko žarenje
(linija G-O-S u sustavu željezo-ugljik, obradbu. To je stanje polazište
b) ugrijavanje radi kovanja
e) normalizacija vidi str. 385) -kao donja granicaauste- za ispravno kaljenje bez opa-
d) meko žarenje nitnog podrucja, i Al (723 °G za snosti deformiranja ili pucanja
e) žarenje za smanjenje zaostalih -
ugljicne celike) kao granica pretvorbe predmeta. a b e
naprezanja austenita u perlit. Za legirane su celike
Mekše stanje postižemo:
odgovarajuce temperature navedene u
tablicama za celik. a) u podeutektoidnih celika duljim grijanjem predmeta (2 ... 20 h) na
temperaturi tik ispod perlitne temperture Al> a zatim hladenjem (brzina
it hladenja nije osobito važna, ali mora bitijednolicna);
1. Difuzijsko žarenje je dugotrajno žarenje celika pri
°C

~
visokim temperaturama radi izjednacenja kemijskog b) u celika oko eutektoidnog sastava jednolicnim ugrijavanjem pred-
1200-- -- -- sastava i nejednolicne strukture nastale pri lijevanju, meta do temperature Al> zatim polaganim hladenjem na 600 ... 650 °G
a koja otežava obradbu i smanjuje vrijednost proizvo- (brzina daljnjeg hladenja nije osobito važna);
da. To se žarenje redovito izvodi vec u izradbi celika. c) u nadeutektoidnih celika kolebanjem temperatuare oko temper-
ature Al'
. Grubozrnata struktura nastala prilikom difuzij-
t skog žarenja može se usitniti gnjecenjem u toplom
5. Žarenje radi smanjenja zaostalih naprezanja
stanju ili normalizacijom. Nejednolicno hladenje, obradba rezanjem, hladno gnjecenje (kovanje,
valjanje, izvlacenje) itd. izazivaju zaostala naprezanja u predmetima.
2. Ugrijavanje radi topla gnjecenja (kovanja, tiskanja, valjanja itd.)
Zbog tih se naprezanja predmeti deformiraju ugrijava-

~
Kristali celika nastali iz taljevine primarnom kristalizacijom ili narasli it
njem sve do temperatura na kojima se granica tecenja ac
difuzijskim žarenjem su grubozrnati. Oni mogu postati mnogo finiji gnje- tvari snizuje ispod zaostalog naprezanja (oslobodena 500----
cenjem u toplom stanju. naprezanja izazivaju plasticne deformacije).
Pri praviblOm gnjecenju tvar mora biti potpuno prognjecena. Gnjece-
nje dopire dublje pri valjanju i tiskanju nego pri kovanju. Zato je pozor- ~
Zaostala naprezanja u celiku smanjujemo žarenjem pri
500 C.. 600) °C i zatim polaganim hladenjem.
.
nost pri ugrijavanju za kovanje osobito važna.
3. Normalizacija Kaljenje celika
Gruba struktura u celicnim odljevcima, koji se zbog održanja oblika ne 1. Obicno kaljenje
mogu gnjeciti, i gruba struktura u velikim otkovcima, koji se kovanjem ne Kaljenjem nazivamo toplinsku obradbu brzim hladenjem kaljivih celi-
mogu do srži prognjeciti, ostaje pri hladenju ispod granice austenitnog ka s odredene temperature kaljenja (iz podrucja austenita), pri cemu se
podrucja Aa u novoj, perlitno-feritnoj strukturi takoder grubozrnata. Tu stvara posebno tvrda struktura (martenzit).
mikrostrukturu možemo normalizacijom uciniti fmijom.

392 393
 Temperature kaljenja za pojedine vrste ce- Posebnim postupkom poboljšavanja hladi-
il lika biraju se tocno prema podatcima u tabli- mo predmet s temperature kaljenja neposred-
°C cama. Grijanje do tih temperatura treba biti no u solnoj ili kovinskoj kupki na temperaturi
jednolicno cijelim presjekom. poboljšavanja i zatim ga ostavljamo dulje vrije- 800 8'i'».
Za dobivanje tvrde strukture kaljenja me na toj temperaturi ("izotermicko po- 600 "<c '.:S'5 r
boljšavanje«, vidi izotermicki TTT dijagram na '<t:..:j,
(martenzita) treba predmet hladiti s tempera- 400 '<tJ:J
str. 387). Tako nastaje razmjerno žilava struk- ZIA,Z
723°C ture kaljenja najmanje "kriticnom brzinom '%
tura (bainit). 50
hladenja«. Ugljicni i neki niskolegirani celici
40
400 imaju vrlo veliku kriticnu brzinu hladenja, 4. Površinsko kaljenje
0,02 0,80 2,06%C" postignutu samo hladenjem u vodi. Srednjele- Posebnim nacinom grijanja vrlo brzo ugrija- AJ~g
girani celici imaju kriticnu brzinu hladenja 10
vamo površinu predmeta do temperature kalje-
Temperature kaljenja postignutu u ulju, a za visokolegirane celike nja i odmah hladenjem (dok su dublji slojevijoš 400 500 600°C 700 il
za ugljicni celik dovoljno je vec hladenje na zraku. hladni) zakalimo samo površinski sloj. Time
Pri brzom hladenju pojavljuju se razlike u tempera- postižemo tvrdu površinu, a jezgra ostaje žila- Primjer poboljšavanja celika
turama na površini i u dubini predmeta, što - zbog va. Brzo ugrijavanje površine postižemo: Rm = cvrstoca
razlicite temperaturne rastezljivosti- izaziva napre- a) potapanjem predmeta u solnu kupku na Rpo" = ~ani~a tecenja
zanja i opasnost od pucanja. Zato nikada ne rabimo temperaturi mnogo iznad temperature kaljenja, A = IstezIJlvO~~
sredstva za hladenje koja djeluju brže nego je to po- b) plamenom, Z = kontrakclJa
trebno. Za izradbu predmeta koje treba kaliti biramo c) uisokofrekventnom strujom, koja zbog unutarnje indukcije ugrijava
'EL, po mogucnosti vrstu celika koja ima manju kriticnu
brzinu hladenja pa se zato može kaliti u rashladnom
samo površinu (skin efekt), i to sloj tanji što je viša frekvencija.
5. Cementiranje
sredstvu blažeg djelovanja.
Velika unutarnja naprezanja nastala kaljenjem ublažujemo popušta- Da bismo dobili na žilavom (mekom) celiku osobito tvrdu površinu,
njem, tj. ugrijavanjem do 180 °C (gdje celik još ne gubi tvrdocu), i to rabimo cementiranje, tj. grijanje pri 870...930 °C u sredstvu za ugljicenje,
odmah nakon kaljenja (prije nego se predmet potpuno ohladi do temperatu- koje može biti kruto (drveni ugljen s dodatkom BaCO3), tekuce (posebne
re okolice). U tu se svrhu preporucuju uljne ili solne kupke (najmanje 1/2 h). solne kupke na temelju NaCN) ili plinovito (CH4). Ugljicenje traje u krutom
sredstvu približno 8 h za cementirani sloj dubine ~ 1 mm koji sadrži
2. Posebni postupci pri kaljenju ~ 0,8 % C. U tekucem ili plinovitom sredstvu ugljicenje je znatno krace.
a) Prekinuto kaljenje rabimo za komplicirane predmete. Hladimo ih Predmet treba toplinski obraditi,
najprije u sredstvu koje brže hladi, a kad se dovoljno ohlade (što osigurava te ga nakon ugljicenja (1) hladimo i il
nastanak martenzita), hladimo ih dalje u rashladnom sredstvu koje blaže kalimo najprije pri temperaturi ka-
djeluje i time smanjujemo naprezanje. ljenja za jezgru (2), a potom još pri
b) Stupnjevito kaljenje (termalno kaljenje) rabimo za komplicirane temperaturi kaljenja za pougljiceni
površinski sloj (4). Izmedu oba kalje-
dijelove od legiranog celika. Prvo hladenje obavimo u solnoj ili kovinskoj
nja može biti dodano još i medužare-
kupki pri temperaturi malo iznad martenzitne. Time osiguravamo kasni-
nje (3). Konacno predmet popuštamo (5) pri najviše 180 °C.
je stvaranje martenzita pri daljnjem hladenju na zraku (v. izotermicki
TTT dijagram na str. 387). 6. Nitriranje
Posebne celike za nitriranje zagrijavamo 10 ... 100 h u struji amonijaka
3. Poboljšavanje (NH3) pri 500 °C. Time dobivamo 0,3 ... 1,0 mm površinski sloj prirodne
Mehanicka svojstva celika poboljšavamo posebnim postupkom obicnog tvrdoce 900... 1100 HV (koja se naglo smanjuje prema jezgri predmeta).
kaljenja i puštanja pri višim temperaturama (do 680 °C), pri cemu se Cijaniranje je nitriranje u posebnoj solnoj kupki (na bazi NaCN), u
martenzit raspada u finozrnate medustrukture (trustit, sorbit) do zrna" kojoj pri 500 ... 580 °C tijekom 1 ... 3 h dobivamo nitrirani sloj dubok
tog cementita. Biranjem temperature popuštanja možemo postici S);;!l 0,125 mm tvrdoce 1100 HV.
željena svojstva cvrstoce izmedu zakaljenog i mekožarenog stanja.

394 395
 7. Precipitacijsko ocvršcivanje Ako je grijanje prekratko, nutrina se debljih predmeta ne ugrije do
Kod celika (~ 0,3 % C) se odredeni legirni elementi (Cr, Ni + Mo, Cu, potrebne temperature, može izostati uvjet za uspješan tijek odredenog
procesa toplinske obradbe. Ako je pak grijanje predugo, može se pojaviti
Al, Nb, Ti, N) pri visokim temperaturama (~ 1000 aC) otapa ju uFe.
grubozrnata struktura i smanjivanje kolicine ugljika u celiku.
Naglim hladenjem zadržimo ih u krutoj otopini, a zatim se pri žarenju
(~ 500 aC) izlucuju medukovinske faze (npr. Ni3Ti) koje ocvršcuju celik. 4. Sredstva za zagrijavanje
Ako zagrijavamo predmete samo pri nižim temperaturama do 180 °C
Opce upute za toplinsku obradbu celika
(npr. za popuštanje), redovito rabimo kupke mineralnih ulja.
1. Zagrijavanje Ako temperatura mora biti visoka, predmete uglavnom ugrijavamo u
Celik se pri zagrijavanju rasteže. Naglo zagrijavanje uzrok je nejedno- pecima. U njima su izloženi oksidacijskom djelovanju kisika iz zraka.
licne temperature razlicitih dijelova obradivanog predmeta (tanji se i Otuda i gubitci tvari zbog izgaranja. Oni su veci u elektricno grijanim
šiljasti dijelovi i rubovi brže ugriju do viših temperatura), što može izazva- komornim pecima nego u plinskim ili naftnim pecima.
ti jaka zaostala naprezanja. Pri razmjerno žilavoj tvari naprezanja se Oksidacijski utjecaj atmosfere pri visokim temperaturama najbolje
ublažuju plasticnom deformacijom i izvijanjem odnosno deformiranjem izbjegavamo prikladnom zaštitnom atmosferom ili zagrijavanjem u kup-
predmeta (predmet se »izbacuje«), dok se u tvrdoj tvari, osobito u više kama. Najcešce rabimo:
legiranom celiku, pojavljuju pukotine jer je tada toplinska vodljivost manja. solne kupke: kouinske kupke:
Zato celik sklon pucanju treba zagrijavati opreznije. Tvrde i legirane za 250 ... 600 °C 1 dio KNO3 za 250 ... 550 °C 2 dijela Pb
celike, osobito alatne, moramo zagrijavati polako od temperature okolice 1 dio NaNO3 3 dijela Sn
do 400...500 aC. Odatle celik postaje duktilniji pa ga zato možemo i brže za 600 ... 770 °C 1 dio NaCl za 550 ... 900°C Pb
zagrijavati. 1 dio KCl
2. Temperatura zagrijavanja 1 dio BaC12
2 dijela CaC12
Da bismo postigli što bolje rezultate toplinske obradbe, potrebno je što
je moguce tocnije postici temperaturu, odredenu za pojedini postupak. za 770... 1 000 °C 3 dijela BaC12
2 dijela KCl
Temperaturu možemo tocno odrediti samo razlicitim mjerilima tempe-
rature: iznad 1 000 °C BaC12
a) Živini se termometri rabe do 500 aC. Zagrijavanje u kupkama je brže od zagrijavanja u pecima. Zato su
b) Termoelementi se izraduju za razlicita temperaturna podrucja (npr. temperaturna naprezanja pri zagrijavanju u kupkama veca, što pri nižim
do 800, 1000, 1500 aC). temperaturama (manja žilavost obradivanih predmeta) povecava opa-
c) Opticki se termometri (pirometri) rabe do najviših temperatura. snost od deformiranja i pucanja.
Osim navedenih instrumenata za mjerenje temperature, neophodnih 5. Sredstva za hladenje
za predmete s vecim zahtjevima, za jednostavnije predmete i s manjim
Za gašenje (brzo ohladivanje s visokih temperatura) rabimo - vec
zahtjevima, temperaturu možemo ocijeniti po boji užarenog celika (v.
ljestvicu boja užarenog celika na poledini ovitka ovog prirucnika).
prema potrebnoj brzini ohIadivanja (vrsta celika!) - vodu, ulje ili zrak.

U praksi cesto ocjenjujemo temperature celika pri popuštanju u tempe- Pri gašenju u vodi kaljenje veoma ovisi o temperaturi i gibanju vode.
raturnom podrucju od 200 do 350 °C po oksidacijskim bojama (v.ljestvicu Potrebno je jako miješanje ili mlaz vode da bi se odstranili nastali mjehuri
boja pri popuštanju celika!). Boje koje odgovaraju pojedinim temperatura- pare, koji sprijecavaju prijelaz topline. (Rashladno se djelovanje vode
ma popuštanja vrijede za vecinu celika, no ne vrijede za nehrdajuce celike znatno povecava, dodamo li vodi sol- NaCl).
u kojih su temperature pripadnih boja znatno više. Pri gašenju u ulju (repicinom ili mineralnom) temperatura ulja u

3. Trajanje grijanja podrucju od 40 do 70 °C nema znatnijeg utjecaja na brzinu hladenJa.

Važna je viskoznost ulja, koja pri 20 °C treba iznositi oko 16 (... 50) mm Is.
Za toplinsku je obradbu veoma važno i trajanje grijanja predmeta na Pri hladenju zrakom zracni mlaz mora biti potpuno suh, ili pak pred-
odredenoj temperaturi. To ovisi o debljini stijenki predmeta, njegovoj met hladimo na mirnom zraku. Pri osobito sporom hladenju ukopamo
toplinskoj vodljivosti i o sredstvu u kojem predmet grijemo. predmet u pepeo ili ga ostavimo u peci da se zajedno s njom ohIadi.

396 397
 ŽELJEZNI LIJEVOVl Ovisnost tvrdoce po Brinellu HE i vlacne CVTstoceRm obicnog sivog lijeva:
N
Željezni lijevovi imaju obicno 2,5 ... 3,5 % C, a razlikujemo: Rm < 196 ~mm HB = RH (44 + 0,724 RmJ
a) sivi lijev, u kojemu je ugljik sav ili veci dio po cijelom presjeku N
izlucen kao grafit (C); Rlll;:o,196~mm HB = RH (100 + 0,438 Rm)
b) tvrdi (bijeli) lijev, u kojem je ugljik po cijelom presjeku ili odredenom
dijelu presjeka potpuno vezan kao željezni karbid (FesC). pri cemu je RH karakteristika tvrdoce (= 0,80 ... 1,20), ovisna o sirovini,
Željezni lijevovi sadrže redovito osim ugljika još i manje kolicine drugih nacinu lijevanja i posebnosti ljevaonice.
primjesa: Si, Mn, P i S. Kvalitetni sivi lijev ima manje ugljika, manje grafitne ljuske i bolju
temeljnu strukturu, što postižemo promjenom sastava, postupkom talje-
Sivi lijev nja (višom temperaturom pregrijavanja) i cijepljenjem - modificiranjem
Obicni (nelegirani i niskolegirani) sivi lijev (ISO 185 - 1988) (cjepivima: ferosilicijem, silikokalcijem Al, CaC2 i dr., koja djeluju kao
Odljevak umjetne klice i pospješuju sitnozrnato izluci vanje grafita). Cijepljenjem
Epruveta (iz priljevenog uzorka) 2)
vlacna 3) postižemo cvrstoce 300...400 N/mm2 (modificirani lijev).
debljiua vlacna cvrstoca
Vrsta 1) debljina cvrstoca Sivi lijev s kuglastim grafitom dobivamo dodatkom Mg (Ce, Ca), koji
odljevka epruvete odljevka dezoksidira taljevinu, i cjepiva na bazi Si, koje unosi u taljevinu klice:
ISO
o Rmmm Rmmin o Rmmin izlucuje se kuglasti grafit (nodularni ili sferoidni ili duktilni sivi lijev itd.).
nun N/nun2 N/nun2 nun N/nun2
Nodularni lijev (ISO 1083 - 1987)
2,5)...10 120
100 - - - 90
10) ...20 Vrste i mehanicka svojstva
110 155 Granica Vlacna
20)... 40 120 2,5)...10 Vrsta cvrstoca
Tvrdoca
40)... 80 110 95 10) ...20 130 I
tecenja Mikro-
150 100 80 20) ...30 115 Rp,., min Rmmin Amm struktura
80) ... 150 ISO I HB
I

150) ... 300 90 - 30) ...50 105 N/nun' N/mm2 Istezljivost

% I

20)... 40 170 155 2,5)...10 205 350-22 220 350 22 ,; 150 ferit
40)... 80 150 130 10) ... 20 180 400-18 250 400 18 130 ... 180 ferit
200 140 115 20) ...30 160 400-15 400 15 ferit
80) ... 150 250 130 ... 180
150) ... 300 130 - 30) ... 50 145 450-10 310 450 10 160 ... 210 ferit
20)... 40 210 195 4,0)...10 250 500-7 320 500 7 170...230 ferit + perlit
40)... 80 190 170 10) ... 20 225 600-3 370 600 3 190 ... 270 perlit + ferit
250 170 155 20) ...30 205 700-2 420 700 2 225 ... 305 perlit
80) ... 150
150) ... 300 160 - 30) ... 50 185 800-2 480 800 2 245...335 perlit
900-2 600 900 2 280 ... 360 bainit
20)... 40 250 240
40)... 80 220 210 10) ...20 270 Žilavost nodularnog lijeva
300 210 195 20) ...30 245
80) ... 150 Temepratura Debljina Udarna radnja loma KV/J
150) ... 300 190 - 30) ...50 225
20)... 40 290 280 Vrsta stupnja .!!..I nun
o sred. vrijednost najmanja pojedi-
250 315 oc tri epruvete nacna vrijed.
40)... 80 260 10) ...20
350 230 225 20) ... 30 290 A I 23:!:5 30)... 60 14 11
80) ... 150 60) ... 200 12 9
150) ... 300 210 - 30) ...50 270 400-18
30)... 60 12 9
-20:!: 2
60).. 200 111
1) Brojcana vrijednost u oznaci vrste sivog lijeva odgovara vlacnoj cvrstoci odvojeno odljeve-
nog uzorka s promjerom 30 nun.
2) Promjer uzorka: 30 nun za debljinu odljevka'; 80 nun
350- 22
:1 23:!: 5
30)... 60
60) ... 200
17
15
14
12
30)... 60 12 9
50 nun za debljinu odljevka> 80 nun. ALI -40:!: 2
60) ...200 10 7
3) Ocekivana vrijednost vlacue cvrstoce (samo orijentacijski).

399
398
Austenitni sivi lijev (ISO 2892 - 1973) Mehanicka svojstva na sobnoj temperaturi
Austenitni sivi lijev je otporan prema koroziji i oksidaciji na visokim Tlacna cvrstoca Vlacna cvrstoca IstezJjivost Tvrdoca
temperaturama. Vrste L- i S-NiMn 13 7 su nemagneticne. Vrsta I R.. R..
HB
Vrste i sastav N/mm' N/mm' %
Vrsta Sastav% 1) 1-NiMn 13 7 630... 840 140 ... 220 - 120 ... 150
ISO C Si Mn Ni Cr Cu L-NiCuCr 15 6 2 700... 840 170... 210 2 140 ... 200
I
1-NiCuCr 15 6 3 860... 1100 190 ... 240 1... 2 150 ... 250
8 lamelarnim grafitom:
1-NiCr 20 2 700... 840 170...210 2...3 120 ... 215
L-NiMn 13 7 < 3,0 2,3 6,5 13,0 < 0,2 <0,5 1- NiCr 20 3 860... 1100 190 ... 240 1...2 160 ... 250
L-NiCuCr 15 6 2 < 3,0 1,9 1,0 15,5 1,8 6,5 1-NiSiCr 20 5 3 860... 1100 190 ... 280 2... 3 140 ... 250
L-NiCuCr 15 6 3 <3,0 1,9 1,0 15,5 3,0 6,5 1-NiCr 30 3 700... 910 190 ... 240 1...3 120 ... 215
L-NiCr 20 2 1-NiSiCr 30 5 5 560 170...240 - 150 ... 210
< 3,0 1,9 1,0 20,0 1,8 < 0,5 L-Ni35 560... 700 120 ... 180 1... 3 120... 140
L-NiCr 20 3 < 3,0 1,9 1,0 20,0 3,0 < 0,5
L-NiSiCr 205 3 < 2,5 5,0 1,0 20,0 3,0 <0,5 Granica Vlacna Udarna
L-NiCr 30 3 IstezJjivost Tvrdoca
< 2,5 1,5 1,0 30,0 3,0 <0,5 cvrstoca radnja loma
L-NiSiCr 30 5 5 < 2,5 5,5 1,0 30,5 5,0 < 0,5 Vrsta I tecenja
R.. KV
L-Ni 35 Rp 0,2
< 2,4 1,5 1,0 35,0 <0,2 < 0,5
N/=' N/mm' % J
I HB
8 kuglastim grafitom:
S-NiMn 13 7 S-NiMn 13 7 210 ... 260 390 ... 460 15... 25 15...27 130... 170
<3,0 2,5 6,5 13,0 < 0,2 <0,5 S-NiCr 20 2 210 ... 250 370... 470 7...20 14... 27 140... 200
S-NiCr 20 2 < 3,0 2,3 1,0 20,0 1,8 < 0,5
S-NiCr 20 3 S-NiCr20 3 210 ...260 390... 490 7...15 12 150... 255
< 3,0 2,3 1,0 20,0 3,0 < 0,5 S-NiSiCr 20 5 2 210 ... 260 370... 430 10...18 180... 230
S-NiSiCr 20 5 2 < 3,0 5,0 1,0 14,9
20,0 1,8 < 0,5 S-Ni 22 170... 250 370... 440 20...40 20... 33 130...170
S-Ni 22 < 3,0 2,0 2,0 22,5 < 0,5 < 0,5 S-NiMn 23 4 210 ... 240 440... 470 25...45 24,0 150 ... 180
S-NiMn 23 4 < 2,6 2,0 4,3 23,0 < 0,2 < 0,5 S-NiCr30 1 210 ...270 370... 440 13...18 17,0 130... 190
S-NiCr 30 1 < 2,6 2,3 1,0 30,0 1,3 < 0,5 S-NiCr 30 3 210 ... 260 370... 470 7...18 8,5 140 ... 200
S-NiCr 30 3 < 2,6 2,3 1,0 30,0 3,0 < 0,5 S-NiSiCr 30 5 5 240 ... 310 390 ... 490 1... 4 3,9...5,9 170...250
S-NiSiCr 30 5 5 < 2,6 Si-Ni 35 210 ... 240 370 ... 410 20... 40 20,5 130... 180
5,5 1,0 30,0 5,0 < 0,5 S-NiCr 35 3 210 ... 290 370... 440 7... 10
S-Ni 35 < 2,4 2,3 7,0 140 ... 190
1,0 35,0 < 0,2 < 0,5
S-NiCr 353 < 2,4 2,3 1,0 35,0 2,5 < 0,5
Mehanicka svojstva lijevova na višim temperaturama
Mehanicka svojstva lijeva S-NiMu 23 4 pri niskim temperaturama Tempe- Granica Vlacna Staticka
ratura cvrstoca Istez1jivost
Udarna radnja tecenja izdržljivost
Temperatura Granica tecenja Vlacna cvrstoca Istezljivost Vrsta il
loma Rp 0,2 R.. RmJ1o00
il Rp 0,2 R.. KV °C N/=' N/mm' % N/='
°C N/=2 N/mm2 % J 650 176 250 10,5 84
S-NiCr20 2 760
+ 20 220 450 35 119 155 15 (39)
29
O 240 450 35 31 S-Ni 22 650 170 197 10 63
- 50 260 460 38 32 760 117 121 13 (28)
-100 300 490 40 34 650 193 293 7 105
-150 350 530 S-NiCr 30 3
38 33 760 107 186 18 (42)
-183 430 580 33 29 650 11
-196 S-NiSiCr 30 5 5 239 337 (67)
450 620 27 27 760 130 153 30 (21)
S-NiCr 35 3 650 170 286 6,5 (105)
760 131 175 24,5 (39)
1) Srednje odn.najvece«) vrijednosti.- Svevrstes kuglastimgrafitomimajunajviše
0,080%P.

400 14-Kraut 401

 Toplinska obradba
Tvrdi lijev
Vrsta ';"nje 1) Ka1jenje 1) Popuštanje
Lijev s tvrdom korom ima ugljik u jezgri izlucen kao grafit, a u površin- °C °C °C
skom sloju (kori) vezan kao željezni karbid. Rabi se za valjke i dijelove
izvrgnute trošenju. G-x 300 NiMo 3Mg 850... 920 p 850 Z,U,v 250 ... 400
Bijeli lijev sadrži ugljik po cijelom presjeku vezan kao željezni karbid, - 250 ... 300
a rabi se za mlinske kugle, mlaznice za brizgaljke pijeska i sl.
G-x 260 NiCr 4 2
G-x 330 NiCr 4 2 -
-
j
lijevanomtvrdo
prirodno stanjuu 250...300
-
Legirani sivi lijev (DIN 1665 -1981) G-x 300 CrNiSi 9 5 2 750... 820 z,p
G-x 300 CrMo 15 3 930... 960 p 2) 930... 980 z 200...300
Legirani sivi lijev je otporan prema trošenJu. 930... 980 z 200 ... 300
G-x 300 CrMoNi 15 2 1 930... 960 p 3)
Vrste i sastav G-x 260 CrMoNi 20 2 1 970 ... 1000 P 4) 970 ... 1050 z 200 ... 300
G-x 260 Cr 27 980... 1050 P 970 ... 1050 z 200... 300
Vrsta Sastav % 1) G-x 300 CrMo 27 1 980 ... 1050 P 970 ... 1050 z 300... 500
DIN C Si Mn Cr Ni Mo
Tvrdoca nakon toplinske obradbe
G-x 300 NiMo 3Mg 3,2 2,3 0,4 - 3,0 0,65
Tvrdoca HV 30
G-x 260 NiCr 4 2 2,8 0,5 0,5 1,9 4,1 < 0,5 Vrsta I
meko žareno
G-x 330 NiCr 4 2 0,5 0,5 1,9 4,1 < 0,5 Lijevano 5) kaljeno + popušt.
3,3 min min max
G-x 300 CrNiSi 9 5 2 3,0 1,9 0,5 9,0 5,5 < 0,5 G-x 300 NiMo 3Mg 400 550 300
G-x 300 CrMo 15 3 3,0 0,5 0,8 15,5 < 0,7 2,0
G-x 300 CrMoNi 15 2 1 3,0 0,5 0,8 15,5 1,0 2,0 G-x 260 NiCr 42 450 520
G-x 260 CrMoNi 20 2 1 2,6 0,5 0,8 20,0 1,0 1,7 G-x 330 NiCr 4 2 450 520
G-x 260 Cr 27 2,6 1,0 1,0 26,0 < 1,2 < 1,0
G-x 300 CrMo27 1 3,2 0,6 0,8 26,0 < 1,2 1,5 G-x 300 CrNiSi 9 5 2 450 600
G-x 300 CrMo 15 3 450 600 400
G-x 300 CrMoNi 15 2 1 450 600 400
Mehanicka svojstva G-x 260 CrMoNi 20 2 1 450 600 420
Tvrdoca Vlacna cvrstoca G-x 260 Cr 27 450 550 400
G-x 300 CrMo 27 1 450 600 400
Vrsta I HV 30 HB HRC
Rm
N/mm2
G-x 300 NiMo 3Mg 2) 300 ... 650 300... 610 30... 58 700 ... 1300
Temperirani lijev (ISO 5922 -1981)
G-x 260 NiCr 4 2 450 ... 750 430...690 45...62 320... 390 Temperirani lijev dobivamo žarenjem bijelog lijeva.
G-x 330 NiCr 4 2 450 ... 750 430...690 45...62 280... 350 Bijeli temperirani lijev ima - nakon žarenja u oksidacijskoj atmosferi
G-x 300 CrNiSi 9 5 2 450...750 430... 690 45...62 500... 600 (zbog oksidacije ugljika) - na površini bijeli prijelom - ferit, a u sredini
G-x 300 CrMo 15 3 380 ... 750 380... 690 39... 62 450 ... 1000 debljih predmeta - perlit i žarni grafit.
G-x 300 CrMoNi 15 2 1 380 ... 750 380...690 39...62 450 ... 1 000
G- x 260 CrMoNi 20 2 1 380 ... 750 380...690 39...62 450 ... 1000
G-x 260 Cr 27 380 ... 750 380...690 39...62 560... 960
1) P - pec, z - zrak, u - ulje, v - voda
G-x 300 CrMo 27 1 380 ... 750 380... 690 39... 62 450 ... 1000
21 Hladenje: 1 do 8 h (p) do 800 °C, zatim < 40 °C/h (p, z) do 650 °C.
31 Hladenje: 1 do 8 h (p) do 800 °C, zatim < 20 °C/h (p, z) do 650 °C.
4} Hladenje: 4 do 10 h (p) do 800 °C, zatim < 15 °C/h (p, z) do 700 °C.
1) Srednje odn. najvece «) vrijednosti. 5} Uporaba u lijevanom stanju (bez toplinske obradbe) - kad se ne zahtijeva udarna
žilavost.
2) Za tu vrstu lijeva Vlijedi granica tecenja RpO.2 = 600...1000 N/mm2 iistezljivostA = 1...8 %.

403
402
 Crni temperirani lijev ima - nakon žarenja u neutralnoj atmosferi - Mikrostrukture lijevova
crni prijelom (zbog ugljika koji se sav izluci u obliku žarnoga grafita).
Perlitni temperirani lijev ima nakon žarenja perlitnu maticu (jer dio ~
ugljika ostane vezan u perlitu).

Promjer Granica Vlacna

Vrsta Istezljivost Tvrdoca
epruvete tecenja cvrstoca

-d Rp", Rm -A
ISO
mm ,
N/mm N/mm' %
HB

Bijeli temperirani lijeu

W 35-04 I 9
12
-
-
340
350
5
4 < 230 Celicni lijev poslije lijevanja (100 : 1) Celicni lijev normaliziran (100 : 1)
15 - 360 3
II

W 38-12 9 170 320 15

12 200 380 12 < 200
15 210 400 8

W 40-05 9 200 360 8

12 220 400 5 < 220
15 230 420 4
W 45- 07 9 230 400 10
12 260 450 7 < 220
15 280 I 480 4

Crni temperimni lijeu

B 30-06 I 12
15 I
- 300 6 < 150 i' Bijeli lijev (200 : 1) Sivi lijev (500 : 1)

B 35-10 12
15 200 350 10 I < 150
I

Perlitni temperimni lijeu

P 45-06 12
15
270 I 450 I 6 I 150... 200

P 55-04 12
15 340 550 4 I 180... 230

P 65-02 I 12
15 430 650 2 I 210 ...260
P 70-02
lU
15 530 700 2
I 240... 29 I Temperiranilijev- crni (100: 1) Sivi lijev nodularni (500 : 1)

404 I 405
 VRSTE CELIKA Opci konstrukcijski celici (ISO 630 -1980 i 1052 -1982. slEN 10025 -1989)
-
Celici su slitine željeza s ugljikom do 2,06 % C - ili i s drugim Vrstei sastav
elementima. Pri vecem sadržaju dodanih elemenata za legiranje može Vrsta 1) N" Sastav % (max)
sadržaj ugljika biti i nešto veci od 2,06 %. ISO EN 4) d. C Mn Si P S N 3)
Sve vrste celika sadrže - iz procesa proizvodnje - još i manje kolicine Fe 310 Fe 310-0 sl
Mn, Si, P i S. Celike koji sadrže Mn < 0,8 % i Si < 0,6 %još ne smatramo - - -
legiranim. Fe 360 A 0,20 0,060 0,050
sl 0,25 - - 0,055 0,055 0,011
Razdioba celika Fe 360 B Fe 360B ns 0,25 - - 0,055 0,055 0,009
! Fe 360 B s 0,19 - - 0,055 0,055 0,011
Fe 360 C Fe 360 C s 0,19 - - 0,050 0,050 0,011
1. Prema postupku proizvodnje: ss 0,19 - - 0,045 0,045
celike izradujemo u kisikovim konverterima ili elektricnim pecima. U Fe 360 D 1 Fe 360Dl
Fe 360 D2 ss 0,19 - - 0,045 0,045
industrijski manje razvijenim zemljama još se rabe Siemens-Martinove Fe 430 A - 0,24 - - 0,060 0,050
peci. Temeljna sirovina za izraditi celik u kisikovim konverterima je Fe 430 B Fe 430 B s 0,24 - - 0,055 0,055 0,011
tekuce sirovo željezo. U elektricnim pecima pretaljuje se uglavnom otpad- Fe 430 C Fe 430 C s 0,21 - - 0,050 0,050 0,011
ni celik. Kisikov konverter i elektricna pec su uredaji za taljenje a rafina- ss 0,21 - - 0,045 0,045
cija taline (rafinacijski procesi) tece u raznim reaktorima sekundarne Fe 430 D I Fe
Fe 430
430 D2
Dl ss 0,21 - - 0,045 0,045
metalurgije ili metalurgije u loncima tj. prema zahtjevu svojstva i kakvoce Fe 510 B Fe 510 B s 0,27 1,70 0,60 0,055 0,055 0,011
celika. Fe 510 C Fe 510 C s 0,23 1,70 0,60 0,050 0,050 0,011
ss 0,23 1,70 0,60 0,045 0,045
2. Prema kemijskom sastavu: Fe 510 D2 ss 0,23 1,70 0,60 0,045 0,045
Fe 510 D Fe 510 DD1 ss 0,23 1,70 0,60 0,045 0,045
a) ugljicni celici su one vrste celika u kojima odlucujuci utjecaj na { Fe
Fe 510Dl
510 DD2 ss 0,23 1,70 0,60 0,045 0,045
svojstva celika ima ugljik, a drugih elemenata ima samo u kolicinama koje Fe 490 Fe 490-2 s - - -
nemaju bitnog utjecaja, tj. 0,055 0,055 0,011
Fe 590 Fe 590-2 s - - - 0,055 0,055 0,011
Mn < 0,80 %, Cr < 0,20 %, Co < 0,05 % Fe 690 Fe 690-2 s - - - 0,055 0,055 0,011
Si < 0,60 %, W < 0,10 %, Ti < 0,05 %
Ni < 0,30 %, Mo < 0,05 %, Al < 0,05 % Udarna radnja loma
Cu < 0,30 %, V < 0,05 %,
Temperatura Udarna radnja loma
b) legirani celici su one vrste celika u kojima odlucujuci utjecaj na Vrsta I ii za debljine (mm)
svojstva celika imaju legirni elementi, (tj. oni koji se namjerno dodaju da 10 ... 150 150)... 250
°C
bi se postigla odredena svojstva); niskolegirani celici imaju do 5 % dodanih KV/J KV/J
elemenata, a visokolegirani više od 5 %. Fe 360 B (s), Fe 430 B, Fe 510 B +20 27 23
3. Prema uporabi: Fe 360 C, Fe 430 C, Fe 510 C O 27 23
Fe 360 Dl, Fe 430 Dl, Fe 510 Dl
Fe 360 D2, Fe 430 D2, Fe 510 D2 I -20 27 23
a) konstrukcijski cetici su ugljicni celici (obicni ili plemeniti) sa sadrža-
jem C < 0,6 % ili legirap.i (uglavnom saMn, Si, Cr, Ni, Mo, V itd.). Rabimo -20 40 33
Fe 510DDl
Fe 510 DD2 1
ih za izradbu celicnih konstrukcija, sastavnih dijelova strojeva, aparata i
razlicitih uredaja. Razlikujemo:
1) Vrste s dodatnim oznakama C i D su kvalitetni celici. Druge vrste su obicni celici.
- obicne (ugljicne ili niskolegirane) celike za opcu masovnu uporabu,
" Nacindezoksidacije:sl -slobodno, ns -nesmireno, s - smireno, ss - specijaIno smireno.
- plemenite (rafinirane) ugljicne ili legirane celike za dijelove s vecim 3) Navedene vrijednosti mogu biti i vece, do najviše 0,014 % N, ako se za svakih 0,001 % N
zahtjevima (dijelove strojeva itd.); više smanji udio P za 0,005 %. - Najveci udio N ne Vlijedi ako celik ima najmanje 0,020 % Al
b) alatni celici su plemeniti ugljicni celici sa sadržajem C > 0,6 % iIi odgovarajucu kolicinu drugih elemenata koji vežu N.
« 2,06 %) ili legirani (uglavnom sa Cr, W, V, Mo, Co itd.). Rabimo ih za
izradbu alata.
-
4) Kvalitete Dl i DD1 - u normaliziranom stanju, kvalitete D2 i DD2 u stanju nakon
Postupka proizvodnje.

406 407
Mehanicka svojstva - IDadno vuceni nelegirani celik (ISO 683/XVTII - 1976)
i Vrste i sastav
Vrsta I Vrsta Sastav % 1)
>2 00
ISO C Mn P..u S
:;;250
-- CtO 0,050 < 0,050
Fe 310.0 C10e 0,035 < 0,035
Fe 360 B C 10 ea
(0,07 ...0,13 0,30 ...0,60 0,035 0,020 ... 0,035
C C 10 eb 0.035 0.030 ... 0.050
Dl I 235 I 225 I 215 I 215 I 215 I 195 I 185 1775
C15 0,050 < 0,050
D2 - C15e I
0,12...0,18 0,30 ...0,60 0,035 < 0,035
Fe 430 B C 15 ea 0.035 0.020 ... 0.035
C C20 0,050 < 0,050
Dl I 275 I 265 I 255 I 245 I 235 I 225 I 215 2005 C20e 0,035 < 0,035
I
0,17... 0,23 0,30 ...0,60
D2 - C20ea 0,035 0,020 ... 0,035
C20eb 0.035 0.030 ... 0.050
Fe 510 B
C C25 0,050 < 0,050
Dl C25e I
0,22 ... 0,29 0,035 < 0,035
27 5 C25ea 0,40 ... 0,70
D2 I 355 I 345 I 335 I 325 I 315 I 295 I 285 0,035 0,020 ... 0,035
DDl C 25 eb 0.035 0.030 ... 0.050
DD2
I C30 0,050 < 0,050
- C30e 1 0,035 < 0,035
Fe 490.2 235 25 C30ea
0,27 ... 0,34 0,50 ...0,80 0,035 0,020...0,035
Fe 590.2 265 55 C30eb 0.035 0.030 ... 0.050
Fe 690.2 295 85 C35 0,050 < 0,050
Istezljivost A % C35e 0,035 < 0,035
0,32 ... 0,39
,I 0,50 ... 0,80
za debljine, nnn C35ea 0,035 0,020 ...0,035
I -
Vrsta
<3
"< 40
3 >40 >63 >1 00
:;;63 :;;100 :;;1
C35eb
C40
0.035
0,050
0.030 ... 0.050
< 0,050
C40e 0,035 < 0,035
Fe 310.0 310...540 - 18 -
- C40ea 0,37 ... 0,44 0,50 ... 0,80
0,035 0,020 ...0,035
Fe 360 B C40eb 0.035 0.030 ... 0.050
C C45 0,050 < 0,050
Dl I 360...510 340...470 340...470 I 26 25 24 2!2 C45e 0,035 < 0,035
C45ea 0,42 ... 0,50 0,50 ... 0,80
D2 0,035 0,020 ... 0,035
C45eb 0.035 0.030 ... 0.050
Fe 430 B C50
C 0,050 < 0,050
I 430...580 410...560 400...540 I 22 21 20 1L8 C50e 0,035 < 0,035
Dl C50ea 0,47 ... 0,55 0,60 ... 0,90
0,035 0,020 ... 0,035
D2 C50eb 0.035 0.030...0.050
Fe 510 B C55 0,050 < 0,050
C C55e 0,035 < 0,035
Dl C55ea 0,52 ...0,60 0,60 ...0,90 0,035 0,020 ...0,035
D2 I 510...680 490...630 470...630 I 22 21 20 16 C55eb 0.035 0.030 ... 0.050
DD1 C60 0,050 < 0,050
DD2 - C60e
C60ea 0,57 ...0,65 0,60...0,90
0,035 < 0,035
Fe 490.2 490...660 470...610 20 19 18 1,
L6 0,035 0,020...0,035
Fe 590-2 14 1L2 C60eb 0.035- _0.030...J!.o5!l
590...770 570...710 550...710 16 15
Fe 690.2 450...610I 11
690...900 670...830 650...830 10 9 8
1) Sve ove vrste ce,lika imaju takoder 0,15 ... 0,40 % Si.

408
409
Normaliziranje Celici za tlacne spremnike (EN 10028 - 1989)
Vrsta Temperatura Vrsta Temperatura I Vrsta Temperatura Vrste i sastav celika za povišene temperatnre

oc °C
1)
°C
Vrsta
EN
I Sastay % 1)
ostalo
020 890 ." 930 035 860 ". 900 050 830 ". 870 Nelegirani celiei
025
030
880 ". 920
870 ". 910
040
045
850 ". 890
840 ". 880
055
060
825 ". 865
820 ". 860 SPH 235 < 0,16 0,35 0,80 0,035 0,030 - - 2)-
PH 235 < 0,16 0,35 0,80 0,030 0,025 < 0,30 < 0,08 2)3)4)
SPH 265 < 0,20 0,35 0,90 0,035 0,030 - - 2)-
Mehanicka svojstva1) 2)3)4)
PH 265 < 0,20 0,35 0,90 0,030 0,025 < 0,30 < 0,08
Normalizirano Hladno vuceno 2) PH 295 0,14 0,40 1,20 0,030 0,025 < 0,30 < 0,08 2)3)4)
PH 355 0,16 0,60 1,30 0,030 0,025 < 0,30 < 0,08 2)3)4)
Granica Vlacna Granica Vlacna
Vrsta cvrstoca Istezljivost cvrstoca Istez1jivost
tecenja tecenja Legirani celici
16 Mo 3 0,16 0,35 0,65 < 0,30 3)4)
Rp 0.2 Rm Rm 0,030 0,25 0,30
4)
13 CrMo 4 5 0,13 0,35 0,70 0,030 0,025 0,92 0,50
N/mm2 N/mm2 % N/mm2 N/mm2 % 10 CrMo 9 10 0,10 0,60 0,030 4)
0,50 0,025 2,25 1,00
- - - 11 CrMo 9 10 0,11 0,50 0,60 0,030 0,025 2,25 1,00 4)
010 270 390 13
015 - - - 300 420 12
020 210 400 25 320 450 11 Mehanicka svojstva u normaliziranom stanju (za deb1jinu 16 mm)
025 230 440 23 350 490 10 Normaliziranje Granica Vlacna Istezljivost Udarna
030 250 480 21 370 520 10 tecenja cvrstoca radnja loma
035 270 520 19 400 560 9 Vrsta 1) 5J
Rpo.2 Rm IN
040 290 550 17 430 600 9
045 305 580 16 450 640 8 °C N/mm2 N/mm2 % °C J
050 320 610 14 480 680 8 SPH 235 890 ". 950 235 360 ". 480 25 -20 28
055 330 640 12 520 720 7 PH 235 890 ". 950 235 360 ". 480 25 O 27
060 340 670 11 540 770 6 SPH 265 890 ". 950 265 410 ". 530 23 -20 28
PH 265 890 ". 950 265 410 ". 530 23 O 27
Meki celik za hladno preoblikovanje (EN 10130 -1989) PH 295 890 ". 950 295 460 ". 580 22 O 27
PH 355 890 ". 950 355 510 ". 650 21 O 27
Vrste, sastav i mehanicka svojstva
.. 16Mo 3 890 ". 950 275 440 ". 590 24 +20 31
Vrsta Sastav % Granica Vlacna Istezlji- 13 OrMo4 5 890 ". 950 6) 300 450 ". 600 20 +20 31
tecenja cvrstoca vost 10 OrMo9 10 920 ". 980 7) 310 480 ". 630 18 +20 31
11 OrMo9 10 920 ". 980 8) 310 520 ". 670 18 +20 31
Rp 0.2 Rm
EN O P S Mn Ti
N/mm2 N/mm' %
Fe POl 0,12 0,045 0,045 0,60 - < 280 270 ". 410 28 1) Srednje odn. najvece (max ili <) vrijednosti.
Fe PO3 0,10 0,035 0,035 0,45 - < 240 270 ". 370 34 2) > 0,020 Al.
Fe P04 0,08 0,030 0,030 0,40 - < 210 270 ". 350 38 3) < 0,30 Ni.
Fe P05 0,06 0,025 0,025 0,35 - < 180 270 ". 330 40
Fe P06 0,02 0,020 0,020 0,25 0,3 < 180 270 ". 350 38 " < 0,30 Cu (0,01 Nb, 0,03 Ti, 0,02 VJ.
51 IliRo.
6) Popuštanje: 630 ". 730 °C.
1) Vrijede za debljinu 30 mm. Za manje (vece) debljine su Rp 0.2i Rm veci (manji) aA je
manja (veca). 7) Popuštanje: 680 ". 760 "C.

2) Hladno vuceno nakon valjanja ili nakon normaliziranja. s) Popuštanje: 670 ". 750 °C.

410 411
Granica tece' a ri višim tem eraturama (za debrine do 60 mm) Vrste i sastav sitnozrnatih celika za više i niske temperature
Vrsta Granica tecenja Rpo,2/(N/mm')pri temperaturi °C Vrsta Sastav % 1)
100 150 200 250 300 350 400 450 500
EN C Simnx Mn Pro"" Sm"" Cr Mo Ni ostalo
SPR 235 152 144 136 120 104 - - - - - 2)
PR 235 190 180 170 150 130 120 110 SPLR 275 N < 0,16 0,40 0,95
SPR 265 172 164 156 140 124 - - P 275 N 0,030 0,025
PR 265 215 205 195 175 155 140 130 PR 275 N 1<0,18
PR 295 250 235 225 205 185 170 155 PL275NG1 0,40 0,95 0,030 0,025 < 0,30 < 0,08
0,30 5) 6)
0,030 0,020 ) 2) 3)
PR 355 290 270 255 235 215 200 180 PL 275 N G2 1<0,16 0,025
16 Mo 3 - 0,015
215 200 170 160 150 145 140
13 CrMo 4 5 - - 230 220 205 190 180 170 165 P355N 0,030 0,025
10 CrMo 9 10 - - 245 230 220 210 200 190 PH 355 N 1<0,20
-
180
0,50 1,30 0,030 0,025
11 CrMo 9 10 - 255 235 225 215 205 195 PL 355 N G1 0,030 0,020 < 0,30 < 0,08 0,30 5) 7)
PL 355 N G2 1<0,18 0,025 0,015 ) 2) 3)
Granica tecenja i staticka izdržljivost
, P420N 0,030 0,025
Vrsta RpvIRru/I Temperatura °C PH 420 N
< 0,20 0,50 1,35 0,030 0,025
N/mm' 400 420 440 460 480 500 520 540 560 580 600 PL420NG1 0,030 0,020 < 0,30 < 0,10 0,80 5) 8)
PR 235 136 113 91 72 53 Pl 420 N G2 0,025 0,015 ) 2) 3)
RpV10000
PR 265 RpV1O0000 95 73 57 42 30
P460N 0,030 0,025
191 158 127 100 75 PH 460 N
1,35 0,030 0,025 < 0,30
Rru/IOOOO

132 103 79 59 42 PL 460 N G1 < 0,20 0,50 < 0,10 0,80 5) 8)

Rru/1O0000
0,030 0,020
115 89 67 48 33 PL460NG2 ) 2) 4)
Rru/200000
0,025 0,015
PR 295 RpV1O000 167 135 107 83 63 49
PR 355 RpV100000 118 92 69 51 38 29 Mehanicka svojstva
Rru/1O000 243 200 161 126 96 74
179 136 100 73 55 41 Granica tecenja Vlacna cvrstoca Istezljivost
Rru/1O0000

Rru/200000 157 115 82 60 44 30 Vrsta I RpO,2 Rm

16 Mo 3 RpV10000 199 166 132 99 N/mm2 N/mm2 %
RpV100000 146 107 73 46
(S) P (R, L) 275 N (G1, G2) 275 390 ." 510 24
Rru/1O000 273 222 171 125 P m, L) 355 N (G1, G2) 355 490 ". 630 22
Rru/1O0000 208 148 101 66 P m, L) 420 N (G1, G2) 420 540 ". 680 19
Rru/200000 188 130 84 55 P m, L) 460 N (G1, G2) 460 570 ". 720 17
13 CrMo 4 5 RpVIOOOO 228 193 157 122 90 64
Rp]jlOOOOO 172 133 98 70 46 30 Granica tecenja na višim temperaturama
Rru/1O000 348 304 239 179 129 91
251 190 137 94 61 Vrsta Granica tecenja RpO,2/(N/mm')pri temperaturi °C
Rru/1O0000 40
226 167 115 76 50 32 100 150 200 250 300 350 400
Rru/200000

10 CrMo 9 10 RpV10000 219 180 147 119 94 73 57 44 SPLR 275 N 188 173 157 141 118
155 130 103 78 58 41 30 22 PR 275 N 235 216 196 177 147 127 108
RpV100000
PR 355 N 294 275 245 226 216 196 167
Rru/1O000 286 241 196 156 122 96 75 61 PR 420 N 353 333 304 275 265 235 206
Rru/1O0000 205 170 135 103 78 58 44 34 PR 460 N
68 28 392 363 333 314 294 265 235
Rm'200000 186 152 120 91 50 37

Granica puzanja Ry]jt je naprezanje (N/mm2), koje izaziva trajno iste- " Srednje odn. najvece (max ili <) vrijednosti. 5) < 0,020 N (0,05 Nb, 0,03 Ti).
zanje od 1 % nakon odredenog vremena t, h. 2) > 0,020 Al. 6) < 0,05Y.
Staticka izdržljivost Rmlt je naprezanje (N/mm2), koje izaziva lorn 3) < 0,30 Cn. 7) < 0,12y'
nakon vremena t, h. 4) < 0,70 Cu.
8) < 0,20 Y.

412 413
Udarna rad 'a loma na niskim tem eraturama Celici za cementiranje (ISO 683/11 - 1987)
Vrsta Udarnaradnjaloma KVIJ1)na temperaturi °C Vrste i sastav
-50 -40 -20 O +20 Vrsta Sastav % 1)
SPLH 275 N 28/- ISO C Mn S Cl' Mo Ni
P." N, PH ...N 40/16 47/27 55/31
PL...NG1 27/16 31/20 47/27 55/34 63/40
C 15 E4
C 15 M2 0,15 0,45 < 0,035
0,020 ". 0,040
-
PL ". N G2 30/27 40/30 65/40 90/60 100/70
20 Cr 4 < 0,035
20 CrS 4 0,20 0,75 1,05
Celici za nitriranje (ISO 683/10 - 1987) 0,020 ". 0,040
Vrste i sastav 16 MnCr 5 < 0,035
16 MnCrS 5 0,16 1,15 0,95
Vrsta Sastav % 2) 0,020." 0,040
ISO C Mo 20 MnCr 5 < 0,035
Si Mn Al Cl' Ni 20 MnCrS 5 0,20 1,25 1,15
0,020 ". 0,040
31 CrMo 12 0,31 < 0,40 0,55 - 3,05 0,40 < 0,30
33 CrAIMo 5 4 18 CrMo 4 < 0,035
0,33 < 0,50 0,65 1,0 1,15 0,20 18 CrMoS 4 0,18 0,75 1,05 0,20
41 CrAIMo 7 4 0,41 < 0,50 0,65 1,0 1,65 0,32 0,020 ". 0,040
15 NiCr 13 0,15 0,50 < 0,035 0,85 - 3,25
Mehanicka svojstva u
17 NiCrMo 6 0,17 0,75 < 0,035 0,95 0,20 1,40
'-Hillac« "«eH,,
Promjer I I" Udarna 18 CrNiMo 7 0,18 0,50 < 0,035 1,65 0,30 1,55
tecenja cvrstoca stez J1vost radnja loma
Vrsta
D R,mi. Rm A KUmin Mehanicka Svolstva
nnn N/mm' N/mm2 % J Granica tecenja 2) V1acna Udarna
Istezljivost 3)
31CrMo12 < 100 800 1 000 ". 1200 11 30 za promjere (mm) cvrstoca 3) radnja
100 ". 250 700 900 ". 1100 12 30 Vrsta I 16 30 63 loma 3)
33CrAIMo54 < 70 600 800." 1 000 14 25
< 100 700 900... 1100 12 20 R,min Rm A KUmin
41CrAIMo74
100 ".160 600 800...1000 14 25 - N/nnn2 N/mm2 % J
C10 270 250 - 400". 700 15 35
Tvrdoca nitrirane površine
C 15 E4 -
Tvrdoca C 15M2 300 260 450 ". 750 14 30
Vrsta
HV HR15N 20Cl' 4
31 CrMo 12 800 92 20C1'S4 550 490 450 I 750".1100 I 9 I 25
33 CrAlMo 5 4 950 93,5 16MnCr 5
41 CrAlMo 74 950 93,5 16MnCrS 5 600 520 450 I 770 ".1120 I 10 25
20MnCr 5
Toplinska obradba 20MnCrS 5 670 610 540 I 900".1250 I 9 I 20
Poboljšanje Nitriranje 18C1'Mo4
Vrsta kaljenje 3) popuštanje 18C1'MoS 4 600 540 480 820 ". 1170 10 25
-il -il il
15NiCr 13 650 600 550 900 ".1250 10 30
'C 'C ~ 17NiCrMo 6 700 600 550 900 ".1250
31 CrMo 12 870 ". 910 u 570 ". 650 9 25
490 ". 510
18C1'NiMo 7 820
33 CrAlMo 5 4
41 CrAlMo 7 4
900 ". 940 u, v
880 ." 920 u
570 ". 650
570 ". 650
500 ". 520
500 ". 520 --
li S dn'
780 730 1080...1430 7 20

21 1'e Je Vlijednosti. Sve Vl'ste celika imaju 0,15 ". 0,40 % Si i najviše 0,035 % P.
1) Navedene vrijednosti vrijede za uzdužno/poprecne epmvete. 3) Grall1ca tecenja R, odn. dogovoma granica tecenja Rp o.,.
2) Srednje vrijednosti. - Sve vrste celika za nitriranje imaju takoder < 0,030 P i < 0,035-S. Navedene vrijednosti vrijede za promjer 30 nnn. Za manje (vece) promjere je Rm veca
3) Kaljenje: u - u ulju, v - u vodi. (manja), aA i KU su manji (veci),

414 415
 Toplinska obradba
Jedno-
Celici za poboljšavanje (ISO 683/1 - 1987)
Uglji- Dvostruko kaljenje Popu- Ceono
cenje 1) struko Vrste i sastav
jedra štanje gašenje 2)
Vrsta kaljenje površine Vrsta Sastav % 1)
il il il ISO C Mn P S Cl'
.!. .!. .!. Mo Ni,V
°C °C °C °C
C 15 E4
°C °C C25
C 25 E4 0,25 0,55 0,045 < 0,045 - - -
880,,0 980 830,,0 870 880,,0 920 780 o.. 820 150 o.. 200 - 0,035 < 0,035
C 15M2
20Cr4
C35
C35E4 0,35 0,65
0,045
0,035
< 0,045
< 0,035
- - -
20 CrS 4 880 ..o 980 820,,0 860 860 o.. 900 780,,0 820 150,,0 200 900;:5
C45 0,045 < 0,045
16 MuCI' 5
16 MnCrS 5
880,,0 980 820,,0 860 860,,0 900 780 o.. 820 150 o.. 200 900;:5 C45E4 0,45 0,65 0,035 < 0,035 - - -
C45M2 0,035 0,02"0 0,04
20 MnCr 5
880 o.. 980 820 o.. 860 860... 900 780 o.. 820 150... 200 900:t 5 C55 0,045 < 0,045
20 MnCrS 5
C55E4 0,55 0,75 0,035 < 0,035 - - -
18 CrMo 4 C55M2
880 "o 980 820,,0 860 860 o.. 900 780,,0 820 150,,0 200 900;:5
0,035 0,02... 0,04
18 CrMoS 4
C60 0,045 < 0,045
15 NiCr 13 880 ..o 980 810,,0 850 840... 880 780 o.. 820 150,,0 200 900;: 5 C60E4 0,60 0,75 0,035 < 0,035 - - -
17NiCrMo6 880,,0 980 810... 850 830... 870 780 o.. 820 150,,0 200 900;: 5 C60M2 0,035 0,02... 0,04
18 CrNiMo 7 880,,0 980 810,,0 850 830,,0 870 780,,0 820 150,,0 200 860;: 5 22Mn6 0,22

ProkaJjivost
28Mn6
36 Mn6
0,28
0,36
1,48 0,035 < 0,035 - - -
,
42 Mn 6 0,42
Tvrdoca HRC 3)
Vrsta I na udaljenosti od ceone plohe (mm) 34Cr4
0,34 0,75 0,035 < 0,035 1,05 - -
1,5 3 5 7 9 11 13 15 20 25 34 CrS 4 0,02 ... 0,04
30 35 40
20 Cr4 49 48 46 42 38 36 34 32 29 27 26 24 23
37Cr4
0,37 0,75 0,035 < 0,035
1,05 - -
20 CrS 4 41 38 31 26 23 21 - - - - - - - 37 CrS 4 0,02"0 0,04
16 MuCI' 5 47 46 44 41 39 37 35 33 31 30 29 28 27
41 Cr 4
0,41 0,75 0,035 < 0,035
0,02 ..o 0,04 1,05
- -
16 MnCrS 5 39 36 31 28 24 21 - - - - - - - 41 CrS 4
20 MnCr 5
20 MnCrS 5
49
41
49
39
48
36
46 43 42 41 39 37 35
33 30 28 26 25 23 21
34
-
33
-
32
-
25 CrMo 4
25 CrMoS 4 0,25 0,75 0,035
< 0,035
0,02 ...0,04 1,05 0,22 -
18 CrMo 4 47 46 45 42 39 37 35 34 31 29 34 CrMo 4
- - 28
-
27
-
26
- 34 CrMoS 4 0,34 0,75 0,035
< 0,035
1,05 0,22 -
18 CrMoS 4 39 37 34 30 27 24 22 21 0,02 ...0,04
46 46 46 46 45 44 43 41 38 35 34 34 33 42 CrMo 4 < 0,035
15 NiCr 13
38 37 36 34 31 29 27 26 24 22 42 CrMoS 4 0,42 0,75 0,035 1,05 0,22 -
22 21 21 0,02 ...0,04
17NiCrMo61 48 47 46 45 44 42 41 38 36 35 34 33 50 CrMo 4 -
39 37 34 30 28 27 26 24 23 22 21 - 41 CrNiMo 2
0,50 0,65 0,035 < 0,035 1,05 0,22

18 CrNiMo 71 48 48 48 47 47 46 46 44 43 42 41 41 0,41 0,85 0,035 < 0,035

0,05 0,22 0,55 Ni
40 39 38 37 36 35 34 32 31 30 29 29
41 CrNiMoS 2 0,02 ...0,04
36 CrNiMo 4 0,36 0,65 1,05 0,22 1,05 Ni
36 CrNiMo 6 0,36 0,65 0,035 < 0,035 1,50 0,22 1,50 Ni
31 CrNiMo 8 0,31 0,45 2,00 0,40 2,00 Ni
li Temperatura ugljicenja ovisi o kemijskom sastavu celika, masi izradka, sredstava za
lIgljicenje; u posebnim s!ucajima (nprou vakuumu) je tMo viša (npr. 1 020 no1050 oc).
-51 CrV 4 0,51 0,80 0,035 < 0,035 0,95 - 0,18V
2) Za pokus s ceonim gašenjem je (za austenitizaciju) potrebno zagrijavanje najmanje 0,5 b.
3) Gornje i donje brojke znace granicne vrijednosti tvrdoceo li Srednje vrijednostio - Sve te vrste celika imaju 0,10 ... 0,40 % Si.

416 417

~,
Mehanicka svojstva u poboljšanom stanju ...-_....- . uu m ..uuu .
ai'._.rauom stan u
Granica tecenja 1) V1acna Istezljivost 2) Udarna Granica tecenja 1) V1acna cvrstoca 2) Istezljivost 2)
R'mll cvrstoca 2) radnja za promjere mm
Vrsta N/nnn' loma 2) Vrsta 16 30 63
Rmmll Amin
za promjere mm Rm A KUm;, R'mll %
N/nnn2
16 30 63 N/mm2 % J N/nnn2
C25 C 25, C 25 E4, C 25 M2 260 230 - 440 23
C 25 E4 370 320 - I 500.u 650 I 21 I 35 C 35, C 35 E4, C 35 M2 300 270 245 520 19
C35 C 45, C 45 E4, C 45 M2 340 305 275 580 16
C 35 E4 430 380 C 55, C 55 E4, C 55 M2 370 330 300 640 12
320 I 600 ... 750 I 19 I 25 670 11
I
C 60, C 60 E4, C 60 M2 380 340 310
C45
C45E4 490 430 370 16 15
C45M2 I 650... 800 I 15
C55
C55E4 I 550 490 420 I 750.u 900 I 14
C55M2
C 60
C60E4 580 520 450 I 800... 950 I 13
C60M2
22Mn6 550 440 400 650 .u 800 18 30
28Mn6 590 490 440 700 .u 850 15 30
36Mn6 640 540 460 750 u. 900 14 25
42Mn6 690 590 480 800 ... 950 14 30
34Cr4
34 CrS 4 700 590 460 800 ... 950 14 30
37 Cr4
37 CrS 4 I 750 630 510 I 850.u 1 000 I 13 25
41 Cr4
41 CrS4 I 800 660 560 I 900... 1 100 I 12 25
25 CrMo4
25 CrMoS4 I 700 600 450 I 800.u 950 I 14 I 35
34 CrMo4
34 CrMoS 4 I 800 650 550 I 900... 1 100 I 12 I 30
42 CrMo 4
42 CrMoS 4 900 750 650 1 000 u. 1 200 11 25
50 CrMo 4 900 780 700 1 000 u. 1 200 10 20
41 CrNiMo 2
840 740 640 900 .u 1100 11 30
41 CrNiMoS 2
36 CrNiMo 4 900 800 700 1 000 .u 1 200 11 30
36 CrNiMo 6 1000 900 800 1100 .u 1 300 10 25
31 CrNiMo 8 850 850 800 1 030 ... 1 230 12 35
51 CrV 4 900 800 700 1 000 ... 1 200 10 20,.,
:: Gmnica tecenja R, odn. dogovorna granica tecenja Rp o.,.
U Navedene vrijednosti vrijede za promjer 30 nnn. Kod manjih promjera su: Rm veca, A
Granica tecenja R, odn. dogovorna granica tecenja Rp 0,2 manja dok su kod vecih promjera Rm manja a A veca.
2)
Navedene vrijednosti vrijede za promjer 30 mm. Za manje (vece) promjere je Rm veca :: Kaljenje: v - u vodi, u . li ulju.
(manja) aA i KU su manji (veci). Za pokus s ceonim kaljenjemje (za austenitiziranje) potrebno zagrijavanje najmanje 0,5h.

418 419
Prokaljivost
Celici za obradbu na automatima (ISO683/9- 1988)
Vrsta Tvrdoca HRC 1) na udaljenosti od ceone plohe (mm) Vrste i sastav
15 3 5 7 9 11 13 15 20 25 30 35 40 Vrsta Sastav % 1)
C35E4 57 55 49 34 28 26 25 24 23 20 - - - Mn P S Pb
C Si
C35M2 44 33 22 - - - - - - - - - - = ISO \

C45E4 61 61 57 44 34 32 31 30 29 28 27 - - bez toplinske obradbe

C45M2 53 37 28 26 24 22 21 20 - - - - - < 0,13 < 0,05 0,09 < 0,11 0,20
9820
C55E4 64 63 60 52 37 35 34 33 32 30 29 - - 11 8Mn 28 < 0,14 < 0,05 1,10 < 0,11 0,28
C55M2 56 47 33 31 29 27 26 25 24 22 20 - - 11 8MnPb 28 < 0,14 < 0,05 1,10 < 0,11 0,28 0,25
-
- - 12 8Mn 35 < 0,15 < 0,05 1,25 < 0,11 0,35
C60E4 66 65 62 54 39 36 35 34 33 31 30 0,25
- - 12 8MnPb 35 < 0,15 < 0,05 1,25 < 0,11 0,35
C60M2 58 50 35 32 30 28 27 26 25 23 21

22 Mu 6 51 48 44 37 33 30 28 26 25 23 - - - za cementiranje
42 38 -
28 - - - - - -
22 - -
0,10 0,28 0,90 < 0,06 0,20
28Mn6 54 53 50 48 44 41 38 35 31 29 27 26 25 10 8 20
0,20 0,25
45 42 36 27 21 - - - - - - - - 10 8Pb 20 0,10 0,28 0,90 < 0,06
< 0,06 0,20
17 8Mn 20 0,17 0,28 1,40
36Mn6 59 58 57 54 49 45 41 38 35 33 31 30 30
51 48 42 35 27 23 20 - - - - - -
za poboljšavanje
42Mn6 62 61 60 59 57 54 50 45 37 34 32 31 30
55 53 49 39 33 29 27 26 23 22 20 - - 35820 0,35 0,28 0,90 < 0,06 0,20
0,20
35 8Mn 20 0,35 0,28 1,15 < 0,06
34Cr4 57 57 56 54 52 49 46 44 39 37 35 34 33 1,50 < 0,06 0,28
- - 44 8Mn 28 0,44 0,28
34 CrS 4 49 48 45 41 35 32 29 27 23 21 20 0,90 < 0,06 0,20
46 8 20 0,46 0,28
37 Cr 4 59 59 58 57 55 52 50 48 42 39 37 36 35
37 CrS 4 51 50 48 44 39 36 33 31 26 24 22 20 - TODlinska obradba celika za cementiranje
41 Cr 4 61 61 60 59 58 56 54 52 46 42 40 38 37 Ugljicenje Jednostruko Dvostruko kaljenje Popuštanje
41 CrS 4 53 52 50 47 41 37 34 32 29 26 23 21 - kaljenje
Vrsta jezgre površine
25 CrMo 4 52 52 51 50 48 46 43 41 37 35 33 32 31 il il il
25 CrMoS 4 44 43 40 37 34 32 29 27 23 21 20 - - il il
°C oc
°C °C °C
34 CrMo 4 57 57 57 56 55 54 53 52 48 45 43 41 40
34 CrMoS4 49 49 48 45 42 39 36 34 30 28 27 26 25 10 8 20
880 980 830 ... 870 880 .n 920 780 n. 820 150 .n 200
42 CrMo 4 61 61 61 60 60 59 59 58 56 53 51 48 47 10SPb 20 n'

42 CrMoS4 53 53 52 51 49 43 40 37 34 32 31 30 30 178Mn20 }

50 CrMo 4 65 65 64 64 63 63 63 62 61 60 58 57 55
58 58 57 55 54 53 51 48 45 41 39 38 37 Toplinska obr~ba celika za poboJjšavanje
41 CrNiMo 2 60 60 60 59 58 57 55 54 48 42 40 38 37 Normaliziranje Poboljšavanje
41 CrNiMoS2 53 53 52 50 47 42 38 35 30 28 26 25 24 kaljenje popuštanje
Vrsta
36 CrNiMo4 59 59 58 58 57 57 57 56 55 54 53 52 51 il -il -il
51 50 49 49 48 47 46 45 43 41 39 38 36 °C °C
oc
36 CrNiMo6 58 58 58 58 57 57 57 57 57 57 57 57 57

31 CrNiMo 8
50 50
56 56
50
56
50
56
49
55
48
55
48
55
48 48
55 55
47
54
47
54
47
54
46
54
35820
358Mn 20
448Mn 28
Tl 860 n. 890 860 n. 890 v,U 540 .n 680

48 48 48 48 47 47 47 46 46 45 45 44 44 840 .n 870 840 .n 870 u,v 540 .n 680

65 65 64 64 63 62 62 61 60 58 57 55 54 46S20 I
51 CrV 4 34
57 56 55 54 53 52 50 48 44 41 37 35
1) Srednje vrijednosti.
1) Gornje i donje brojke znace granicne vrijednosti tvrdoce.
421
420
Mehanicka svojstva hladno vucenog celika 1)
Celici za opruge (ISO 683IXIV - 1973)
Granica V1acna
Tvrdoca Istez1jivost Vrste i sastav
tecenja cvrstoca
Vrsta I Sastav % 1)
R, Rm Vrsta ostalo
HBm= ISO Mn Cl' MO
N/mm2 N/mm2 % C Si Pm= Smax

bez toplinske obradbe l 0,79 0,28 0,65 0,050 0,050

2 0,79 0,28 0,65 0,035 0,035
9 S 20 159 355 440 '" 740 9 3 0,47 1,75 0,65
11 SMnPb 28 159 375 460...760 8 4 0,51 1,75 0,65
11SMn28 f
5 1,75 0,75 0,040
0,56
163 390 490 ... 790 8 6 0,61 1,95 0,85
12 SMnPb 35
12SMn35 f 7 0,61 1,95 0,85 ) O'MO) 0,33
za cementiranje 8 0,56 0,28 0,85 0,75
10 S 20 9 0,60 0,28 0,85 0,75
10 SPb 20
17 SMn 20
! 149
170
440 ... 740 9 10
11
0,60
0,46
0,28
1,50
0,85
0,65 0,035
0,75
0,63
- I> 0,0005 B
0,23
490 ... 790 7 12 0,60 0,28 0,85 0,80 0,30
za poboljšauanje 13 0,52 0,28 0,85 1,05 0,15V
14 0,52 0,28 0,85 ) O.,,) 1,05 0,20 I 0,10V
35 S 20 192 540 ... 740 8
35 SMn 20 200 580... 780 8 Toplinska obradba
44 SMn 28 241 720...920 7
46 S 20 223 640 ... 830 7 Kovanje Obradba u Meko Poboljšavanje
vrucem stanju žarenJe kaljenje 2) popuštanje
Vrsta
Mehanicka svojstva cementiranoga celika 1) 17 17
17 -17
Granica tecenja V1acna cvrstoca Istezljivost 'C 'C I 'C 'C 'C
Vrsta
R, Rm A 1,2 1050 ...850 900 ... 840 640 ... 700 820 ... 850 u 400...550
N/mm' N/mm2 %
10 S 20 900 ... 820 640 ... 700 845 ... 875 v 400 ... 550
250 400...700 13 1050 ... 850 900 ... 830 840... 870 u
10 SPb 20 f
17 SSMn 20 I 400 600...900 10 }7 } 920...830
900 ...840 ! 830
850 ... 860
880 uv )

Mehanicka svojstva poboljšanoga celika 1) 11

12 1100 ... 850 640 ... 700 850...880 u 400...550
830 ... 860 u
GranIca tecenja V1acna cvrstoca Istez1jivost 8,13,14
9, 10) 850 ... 860
880 u )
\ 920 ... 830 ) 830
Vrsta R, Rm A
Mehanicka svojstva
N/mm2 N/mm2 %
Nakon mekog žarenja celici 1-14 imaju tvrdocu 241... 255 HE. Nakon
35 S 20 335 540... 740 16 poboljšavanja imaju vlacnu cvrstocu Rrn izmedu 1180 N/mm2 (1,2)
35 SMn 20 365 590 ... 790 16
44 SMn 28 490 i 1370 N/mm2 (3 ... 14), granicu tecenja Rpo 2 izmedu 880 N/mm2 (1,2) i
710 ... 910 11 1180 N/mm2 (3...14); istezljivostArnin = 5.. '.6 %.
46 S 20 380 610 ... 810 13

1) Sve vrijednosti vrijede za promjer 30 mm. Za manje (vece) promjere su R, i Rm veci l} 8rednje odn. najvece (max ili > ) vrijednosti.
(manji), aAje manja (veca). 2) v- voda, u - ulje

422 423
Celici za ventile (ISO 6381XV - 1976) Nehrajuci celici (ISO 683/13 - 1986)
Vrste i sastav Vrste i sastav
Vrsta Sastav % 1)
Vrsta Sastav % 1)
ostalo ISO Crnu Mnrnu P- S- Cl' Ni- Mo
I ostalo
ISO C Si Mn Pmox S=x Cl' Mo
I 0,45 3,25 < 0,80 0,040 0,030 8,5 < 0,50 - Feritni celici
2 0,40 2,4 < 0,80 0,040 0,030 10,5 - 1,0 Mo 1Ti 0,08 1,0 0,040 0,030 11,5 1,0 - < 0,5 Ti
3 0,85 < 1,0 < 1,5 0,040 0,030 17,5 - 2,3Mo,0,45V 1 0,08 1,0 0,040 0,030 13,3 1,0 - -
4 0,80 2,17 < 0,80 0,040 0,030 20,0 1,35 - 2 0,08 1,0 0,040 0,030 13,3 1,0 - I 0,20 Al
5 0,43 < 2,0 < 1,0 0,045 0,030 13,5 13,5 2,5W S 0,08 1,0 0,040 0,030 17,0 1,0 -
6 0,45 2,5 1,15 0,045 0,030 18,5 9,0 1,OW 0,08 1,5 0,060 0,025 17,0 1,0 < 0,60
Sa
7 0,20 0,85 1,25 0,045 0,030 21,0 11,5 0,18N Sb 0,07 1,0 0,040 0,030 17,0 1,0 - I < 0,5 Ti
8 0,53 < 0,25 9,0 0,050 0,030 12,5 3,9 0,46N
9 9c 0,08 1,0 0,040 0,030 17,0 1,0 1,10
0,53 < 0,25 9,0 0,050 0,058 21,5 3,9 0,46N
10 0,70 0,65 6,2 0,050 0,045 21,0 1,65 0,23N F1 0,025 1,0 0,040 0,030 18,0 0,6 2,12 I < 0,025 N
11 > 0,10 < 1,0 < 1,0 0,045 0,030 19,5 ost. 2,25 VI, < 2,0 Co 2) Martenzitni celici
12 O 12 < 1,0 15 O045 O030 213 20,0 20,0 Co 3 OMo 3) 3 0,12 1,0 0,040 0,030 12,5 1,0
4 0,21 1,0 0,040 0,030 13,0 1,0
Toplinska obradba 5 0,31 1,0 0,040 0,030 13,0 1,0
Kaljenje Popuštanje Kaljenje Popuštanje' 7 0,12 1,5 0,060 0,25 13,0 1,0 < 0,60
Vrsta Vrsta 1,5 16,5 1,0 < 0,60
9a 0,14 0,060 0,25
°C °C °C oc 9b 0,19 1,0 0,040 0,030 16,3 2,0
1 1020 ... 1070 u, Z 720 ... 820 7 1100 ... 1200 u, v 700... 80Q) Allstenitni celici
2 1020 ... 1080 u, Z 720 ... 820 8 1100 ... 1180 v 730 ... 800'
3 1 050 ... 1 080 u 700... 750 9 1100... 1180 v 730 ... 800 10 0,03 2,0 0,045 0,030 18,0 10,5
4 700 ... 800 10 1100... 1200 v 730... 800 11 0,07 2,0 0,045 0,030 18,0 9,5
1 050 ... 1 080 u, Z 12
5 980 ... 1080 v, u - 11 1020 ... 1100 Z,v 700 ...750 0,12 2,0 0,045 0,030 18,0 9,0
6 980 ... 1080 v - 12 1150 ... 1200 Zv 780 ... 830 13 0,10 2,0 0,045 0,030 18,0 12,0
14 0,15 2,0 0,045 0,030 17,0 7,0
Mehanicka svojstva 15 0,08 2,0 0,045 0,030 18,0 10,5 - < 0,40 Ti
Granica Vlacna
Istezljivost
Vlacna cvrstoca Rm/(N/mril'f 16 0,08 2,0 0,045 0,030 18,0 10,5 - < 0,80Nb
Vrsta
tecenja cvrstoca pri temperaturi °C 17 0,12 2,0 0,060 0,25 18,0 9,0 -
Rp,., Rrn - I
1
N/mm'
685
N/mm2
930
%
16
500 600 700 750 800 850

490 245 110 70 -

_.- 17a
19
19a
0,12
0,03
0,03
2,0
2,0
2,0
0,20
0,045
0,045
0,060
0,030
0,030
18,0
17,5
17,5
9,0
12,5
13,0
2,3
2,8
0,15 Se

2 735 930 15 540 295 125 80 - - 20 0,07 2,0 0,045 0,030 17,5 12,0 2,3
3 835 1080 12 540 295 175 135 100 - 20a
4 735 930 10 590 345 145 110 70 - 21
0,07 2,0 0,045 0,030 17,5 12,5 2,8
5 345 785 35 540 490 315 255 195 - 23
0,08 2,0 0,045 0,030 17,5 12,5 2,3 < 0,40 Ti
6 440 885 30 590 490 345 265 195 - 24
0,08 2,0 0,045 0,030 17,5 12,5 2,3 I < 0,80 Nb
7 440 835 25 590 510 390 345 295 - 0,03 2,0 0,045 0,030 18,5 15,5 3,5
8 640 1030 8 640 560 440 365 325 245 lON 0,03 2,0 0,045 0,030 18,0 10,0 - 0,17N
9 640 1030 8 640 560 440 365 325 245 19N 0,03 2,0 0,045 0,030 17,5 12,0 2,3 0,17N
10 540 - 19aN
11 590
1030
1080
20
30
640 540 440
735 685 590 490 390
365 295
- A-2
0,03
0,15
2,0
6,5
0,045 0,030
0,060 0,030
17,5
17,0
13,0
4,5
2,8
-
0,17N
0,15N
12 390 885 25 550 510 450 390 345 245 A.3 -
0,15 9,0 0,060 0,030 18,0 5,0 0,15N
A.4 0,025 2,0 0,035 0,025 20,5 25,5 4,5 1,5 Cu
1) Srednje odn. najvece (max ili < ) vrijednosti.
2) Tkd: < 3,0 Fe, 1,4 Al.
1) Srednje odn. najvece (max ili <) vrijednosti.
a) Tkd: 0,15 N, 1,0 Nb, 2,5 W.

425
424
Toplinska obradba
Nehrdajuci celici za precipitacijsko ocVl'ŠCivanje asa 683!XVI- 1976)
PoboJjšavanje
Žarenje 1) Vrste i sastav
Vrsta kaljenje 1) popuštanje Sastav % 1)
Vrsta
il -
il -
il ISO C Si Mn Cl' Ni Mo Cu
ostali
:!L "C "C
1 < 0,07 1,0 < 1,0 16,5 4,0 4,0 -
0,30 Nb
1Ti 750 u. 850 z, p 2 < 0,09 1,0 < 1,0 17,0 7,1 < 0,5 -
1,12 Al
1,2 750 u. 800 z, P 3 < 0,09 1,0 < 1,0 15,0 7,1 2,5 - 1,12 Al
8, 8a, 8b, 9c 750 u. 850 z, v, p 4 < 0,07 1,0 < 1,0 14,8 4,5 3,5 -
0,35 Nb
F1 800 ... 1000 v, z 5 0,10 0,5 0,88 16,5 4,5 2,9 O,10N -
3,4,7 700.u 780 z 950 .u 1 000 u, z 700 u. 750 6 0,12 0,5 0,88 15,5 4,5 2,9 O,ION -
5 700 u. 780 z 950 u. 1 050 u, z 630 u. 680 7 < 0,08 1,0 < 1,0 16,8 6,8 - - 0,80 Ti
9a 800... 850 z, p 980... 1030 u, z 550...650 8 0,05 0,6 1,3 15,5 5,4 1,6 1,8 0,10 Ti
9b 650 ... 750 z 980 u. 1 030 u, z 600 u. 700 9 < 0,07 0,6 < 1,0 14,0 5,4 1,6 1,6 0,45 Nb
10, 10 N, 11, 12, 13, 1000 u. 1100 v, z
17, 17a, A-2, A-3 I
14, 15, 16, 19, 19a tecenja cvrstoca" vost
19N,19aN,20, 1 020 .u 1120 v, z . 3)
ue HRC IGranica
R" 02 I Vlacna
R", I Istezlji-
A_..-
20a, 21, 23, 24 ! n
A-4 1050 ... 1150 v, z - - "C max I "C min N/mm2 N/mni %
480 1 z, v 40 1170 1465 10
Mehanicka svojstva
Žareno
- ,
1,4
-
1040 z, v 39 I 550 4
620 4
z, v
zv
35
28
1000
720
1245
1125
11
14
KaJjeno
955 0,2 5)
Vrsta ITvrdoca Granica Vlacna IstezJji- Granica Vlacna Istezlji- 2 1065 z, u 21 I + 510 1 41 1030 1390 6
tecenja cvrstoca vost tecenja cvrstoca vost z
5}
Rm Am;. RpD.2 mm Rm Am;. 3 1065 z, u 955 0,2
23 I + 510 43 I 1090 I 1515 I 6
HE Rpo,'m;. 1 z
~N/mm
max N/mmz N/mm' % N/mm' %
_. i 5 1055 z, v 25 I 930 0,8
+ 540
7)
I 37 I 1030 I 1285 I 9
3 z
1Ti 184 210 390 ...590 25 6)
197 230 400 'u 630 20 1040 7)
1,2 I
6 + 775 z 955 1
8,8a 197 250 430 .u 630 20 + 580 39 1+540 3 z, v I 37 I 1070 I 1330 I 11
8b 193 230 420 .u 620 20 z vJ
9c 205 280 460... 660 18 510 0,5 z 39 1180 1460 8
F1 217 275 420 u. 620 20 7 1040 z 32 I 540 0,5 z 37 1100 1390 8
- 565 05 z 35 1030 1325 9
3 200 250 470... 670 20 400 600 u. 800 16
4 220 -
-
< 740 450 650... 850 15
11
I 8 1050 z 750 2
-
z
40 980 1275 7
5 235 < 780 600 800 ... 1000
7 207 - < 700 440 620 u. 820 12 9 1050 z 36 12
9a 217 - < 730 450 640 u' 840 11 950 z 39
9b 285 - < 950 680 880 ... 1080 11 10
1)
Nakon žarenja nehrdajuci austenitni celici (10 u. 24) imaju tvrd ocu 192 2J Srednjeodnosnonajvece «) vrijednosti. P < 0,04 %, S < 0,03 %.
HE, a celici (10 N ... A-4) 212 ... 220 HE, vlacnu cvrstocu Rm izme 3J Podatcivrijedez: valjane i kovane poluproizvode.
480 N/mm2 i 690 N/mm2 (10 ... 24) i izmedu 550 N/mm2 i 720 N/mm " z -zrak,u -ulje, -voda.
5) Srednje vrijednm i.
(10 N ... A-4); a istezljivost je Amin = 30 ... 40 %.
6) Brzo hlaenje do 20 "C, zatim Wadenje u 1 h do -70 "C (8 hI.
TI IDadenje u 1 h d, ,20 "C (0,5 hI.
1) P - pec, z - zrak, u - ulje, v - voda Brzo hlaenje do 20 "C, zatim hladenje do -75 °C (3 h).

426
427
 ALATNI CELICI Legirani alatni celici
(ISO 4957 -1980, DIN 17350 - 1980) Vrste i sastav
Sastav % 1)
Nelegirani alatni celici - za rad u hladnom stanju C Si Mn Cr Mo Ni V W
= :a I

za Tad lt hladnam stan}lt:

Vrste i sastav
TCV105 1,05 < 0,35 < 0,35 - - 0,20
Vrsta I Sastav % 1
60 SiMn 2 0,60 1,75 0,75 - - - -
ISO DIN I C Simax Mnmax Pmax S""", 51 CrMnV 1 0,51 0,25 0,85 1,05 - - 0,15
45WCrV2 0,45 0,95 0,30 1,05 - - 0,20 2,0
C45W 0,40 ...0,50 0,40 0,80 0,035 0,035 50 WCrV 2 0,50 0,95 0,50 1,45 - - 0,20 2,0
C60W 0,55 ...0,65 0,40 0,80 0,035 0,035 60 WCrV 2 0,60 0,95 0,30 1,05 - - 0,20 2,0
TC70 (C 70 W2) 0,35 0,35 0,030
TC80 (C 80 Wl)
0,65... 0,74
0,75 ...0,84 0,35 0,35 0,030
0,030
0,030 100 Cr 2 1,00 0,25 0,30 1,50 - - - -
C85W 0,80 ... 0,90 0,40 0,70 0,025 0,020 105 WCr 1 1,05 0,25 0,85 0,95 - - - 1,30
90MnV2 0,90 0,25 1,95 - - - 0,20 -
Te 90 0,35 0,35 0,030 0,030 95 MnCrW 1 0,95 0,25 1,20 0,50 - - 0,15 0,55
Te 105 (C 105 W1) 0,95... 1,09 0,35 0,35 0,030
Te 120 (C 125 w) 1,10...1,29 0,35 0,35 0,030
0,030
100 CrMoV 5 1,00 0,25 0,50 5,00 1,15 - 0,35
TC 140 -
(C 135 W) 1 1,30 ...0,94
0,85... 1,50 0,35 0,35 0,030
0,030
0,030 160 CrMoV 12 1,60 0,25 0,30 12,00 0,85 - 0,65
210Cr 12 2,10 0,25 0,30 12,00 - - -
210CrW12 2,10 0,25 0,30 12,00 - - - 0,95
5 CrMo 4 < 0,07 0,15 0,15 4,00 0,50 -
Toplinska obradba i tvrdoca 7 CrMoNi 2 < 0,10 0,25 0,35 1,95 0,20 0,50
35 CrMo 2 0,35 0,55 1,00 1,85 0,50 -
Tvrdoca
Vrsta Kaljenje Popuštanje i 20 Cr 13 0,20 '< 1,0 < 1,0 13,00 - < 1,0
I(meko žar.)
Tvrdoca I (popušteno)
30 Cr 13 0,30 < 1,0 < 1,0 13,00 - < 1,0
i1 40 Cr 13 0,40 < 1,0 < 1,0 13,50 - < 1,0
ISO DIN I HBmax I -.C sredstvo 1)
.C HRC- I 38 CrMo 15 < 1,0 16,00
0,38 < 1,0 1,25
110 CrMo 17 1,10 < 1,0 < 1,0 17,00 0,60
C45W 2) 2) 2) 2) 2)
C60W 231 u 180 52 za Tadlt toplom stall}lt:
TC70 (C 70 W2) 183 800 v 180 57 40 NiCrMoV 4
TC80 192 790 v 180 58 0,40 0,25 0,50 1,85 0,50 3,85 0,15
(C 80 W1) 55 NiCrMo V 2 0,55 0,25 0,80 1,10 0,40 1,75 0,15
C85W 222 815
8151 u 180 57
:I:10 :I:10
I
35 CrMo 2 0,35 0,55 1,00 1,85 0,50 - -
207 v 180 60 30 CrMoV 3 - "
0,30 0,25 0,30 3,00 2,75 0,55
TC 105 (C 105 W1) 212 780 v 180 61 , 35 CrMoV 5 0,35 1,05 0,40 5,00 1,45 - 0,40
TC 120 (C 125 w) 217 770 v 180 62 ! 40 CrMoV 5 0,40 0,40 - 1,00
TC -
140 (C 135 w)
TC90 1
217 770 I
1780 v 180 63 i
30 WCrV 5
1,05 5,00 1,45
- -
0,30 0,25 0,30 2,50 0,55 4,80
30 WCrV 9 0,30 0,25 0,30 3,00 - - 0,40 9,00
-
-
1) u ulje, v voda -
2) Be2 toplinske obradbe; tvrdDCa 190 HB. li 1) Srednje odn. najvece (<) vrijednosti,

428 II 429

- --
 -
Toplinska obradba i tvrdoca Brzorezni celici
Tvrdoca Tvrdoca
Vrsta (meko žar.) Kaljenje Popuštanje Vrste i sastav
(popušteno)l
ISO Vrsta Sastav % 1)
HB",,", -1) sredstvo1) HRCU>in
°C °C " ISO C Co Cl' Mo V W
'"".
za rad u hladno1/! stan) u: - 1,05 17,95
HS 18-0-1 0,78 4,00
TCV 105 212 790 v 180 61 RS 2-9-2 1,00 4,00 8,70 1,95 1,80
RS 1-8-1 0,82 4,00 8,50 1,15 1,70
60 SiMn 2 248 855 u 180 55 6,20
51 CrMnV 1 RS 6-5-2 0,87 4,00 4,95 1,95
241 865 u 180 55
45WCrV2 229 910 u 180 56 RS 6-5-3 1,23 4,00 4,95 2,95 6,20
50 WCrV 2 229 920 u 180 57
60WCrV2 229 910 u 180 58 RS 18-0-1-10 0,80 10,00 4,00 - 1,55 17,95
RS 18-1-1-5 0,80 4,95 4,00 0,85 1,35 17,95
100 Cr 2 223 840 u 180 60 RS 6-5-2-5 0,90 4,95 4,00 4,95 1,95 6,20
105 WCr 1 229 820 u 180 61
RS 12-1-5-5 1,53 4,95 4,00 0,85 5,15 12,25
90 MnV2 229 790 u 180 60 3,25 9,50
95 MnCrV 1 229 RS 10-4-3-10 1,28 10,00 4,00 3,55
800 u 180 60
100 CrMoV 5 241 970 z 180 60 RS 2-9-1-8 1,13 8,00 4,00 9,50 1,15 1,60
I10 II0 3,85 1,95 6,90
160 CrMoV 12 255 1020 z 180 61 RS 7-4-2-5 1,13 4,95 4,00
210 Cr 12 248 970 u 180 62
210 CrW 12 255 970 u 180 62 Toplinska obradba i tvrdoca
5 CrMo 4 121 2) 2) 2) 2) Tvrdoca
7 CrMoNi 2 2) 2) 2) 2) Kaljenje Popuštanje Tvrdoca
(popušteno)
145 (meko žar.) I

35 CrMo 2 3) 3) 3) 3) 3) Vrsta I
-1) sredstvo 2) -1) HRCmin
20 Cr 13 223 1010 u 180 45 HBli,", oc oc
30 Cr 13 235 1010 u 180 49
40 Cr 13 255 1010 u 180 51 HS 18-0-1 269 1260 u 560 63
HS 2-9-2 255 1200 u 560 64
38 CrMo 15 285 1010 u 180 46 1210 u 560 63
110 CrMo 17 HS 1-8-1 255
285 1030 u 180 58 HS 6-5-2 255 1220 u 560 64
za rad u toplo1/! stol/ju:
RS 6-5-3 269 1210 u 560 65
40 NiCrMoV 4 277 850 u 500 40
55 NiCrMo V 2 248 850 u 500 42 RS 18-0-1-10 293 u 560 I10 64
I10 64
2) 2) 2) 2) 2) HS 18-1-1-5 277 1270
11280 u 560
35 CrMo 2 64
RS 6-5-2-5 269 1230 u 560
30 CrMoV 3 229 1040 I10 u 550 I10 46
35 CrMoV 5 229 1020 u 550 48 RS 12-1-5-5 293 1240 u 560 65
40 CrMoV 5 229 1020 u 550 48 RS 10-4-3-10 293 1230 u 560 66
30 WCrV 5 235 1060 u 600 46 RS 2-9-1-8 277 1190 u 530 66
30 WCrV 9 241 1150 u 600 48 RS 7-4-2-5 277 1200 u 540 66

1) v - voda, u - ulje, z - zrak.

2) Za cementiranje. :' Srednjevrijednosti.- Si < 0,50 %,Mn < 0,40 %,P < 0,030%,S < 0,030%.
3) Bez toplinske obradbe; tvrdoca ~ 300 HE. , u-ulje.

430 431
 CELICNI LIJEV Granicapuzanja Rpl/t i staticka izdržljivost Rmlt
Celicni lijev je svaki celik proizveden odnosno rastaljen u talionickoj ili '
Rp1,Rm Temperatura ftrC
elektricnoj peci i ulijeven u kalupe. Vrsta
N/mm2 400 425 450 475 500 525 550 575 600
Celicni lijev otporan povišenim temperaturama (DIN 17 245 1987) - GS.C25 Rp]}1O000 147 116 88 62 43 - - - -
Rp]}1O0000 117 80 50 28 20 - - - -
Vrste i sastav
RmJ1O000 225 183 145 111 84 - - - -
Sastav % RmJ1O0000 177130 90 64 50 - - - -
Vrsta W.Nr.1)
Cr Mo Ni V R (163) (114) (74) (52) (41) - - - -
C Si Mn Pmax Smox
- - 185 166 125 76 41 - -
Gs.C 25 1.0619 0,20 0,45 0,65 0,020 0,015 < 0,30 GS.22Mo4 Rp]}1O000
- - -
GS.C 22Mo4 1.5419 0,20 0,45 0,65 0,020 0,015 < 0,30 0,40 Rp]}1O0000
- 150 105 65 35 15
GS.17CrMo55 1.7359 0,18 0,45 0,65 0,020 0,015 1,25 0,50 RmJl0000 (300) (321) 275 216 160 100 66 - -
GS.1S CrMo 9 10 1.7379 0,18 0,45 0,65 0,020 0,015 2,25 1,00 RmJl00000 (310) (262) 205 144 85 48 30 - -
GS.17 CrMoV 511 1.7706 0,18 0,45 0,65 0,020 0,015 1,35 1,00 0,25 R ,"00000 (290) (240) (180) (120) (70) (36) (23) -
G-XSCrNi 12 1.4107 0,08 0,25 0,65 0,030 0,020 12,00 < 0,50 1,15
GS.17 CrMo 55 Rp]}l0000 - - 196 162 130 97 65 - -
G.X 11 CrMoV 121 1.4931 0.23 0,25 0.65 0,030 0,020 11,75 < 1,10 M5__- 0,30
RpV100000 - - 145 110 81 55 35 - -
- - 321 252 187 136 98 - -
...---..-.... . _... -, RmJ1O000
-
RmJl00000 - 244 173 117 76 55 - -
Vlacna Istezlji- Udarna Granica tecenja 44 - -
cvrstoca vost radnja loma R.'O'MM - - 222 150 96 61
pri temperaturi °C 283 229 183 141 104 70 49 36
Vrsta GS-18 CrMo 9 10 Rp]}10000 350
Rmnm A'mill KV- Rpo,2/(N/mm2) Rp]}100000 300 217 168 128 96 65 40 25 18
N/mm2 % J 20 200 300 400 5Q!L RmJl0000 404 336 282 233 188 144 106 77 58
RmJ1O0000 324 264 218 175 136 99 66 42 28
GS-Cr 5 515 22 27 245 175 145 130 "" R"ooooo (304) (246) (200) (158) (120) (83) (52) (31) (22)
GS-22 Mo 4 515 22 27 245 190 165 150 135 GS.17 CrMoV 511 438 370 305 243 188 147 112 83 61
Rp]}l0000
GS-17 CrMo 5 5 565 20 27 315 255 230 205 180, RpV100000 379 308 240 179 128 91 61 39 19
GS-18 CrMo 910 665 18 40 400 355 345 315 280 RmJl0000 479 409 342 278 222 179 144 113 86
RmJl00000 419 346 275 213 150 122 88 58 30
GS-17 CrMoV 5 11 685 15 27 440 385 365 335 300 R (359)
'00000 (321) (253) (191) (141) (103) (71) (41) (14)
G-X 8 CrNi 12 615 18 35 355 275 265 255 - Nehrdajuci celicni lijev (DIN 17445 -1984)
G-X 22 CrMoV 121 815 15 21 540 450 430 390 }40 Vrste i sastav
Sastav %
Toplinskaobradba Vrsta
DIN W.Nr.1 C Si Mn P S Cr Mo Ni drugo
Meko žarenje Kaljenje Popuštanje _. med max max max max med
Vrsta ft ft ft Feritni (martenzitni) lijev
°C °C °C G.XCrNi 13 1.4008 0,09 1,0 1,0 0,045 0,030 12,8 < 0,50 1,5
600...700 G.X 20 Cr 14 1.4027 0,20 1,0 1,0 0,045 0,030 13,5 < 1,0
GS-C 25 580 920...
920...
960
960 680 ... 730. G.X 22 CrNi 17 1.4059 0,24 1,0 1,0 0,045 0,030 17,0 - 1,5
GS-22 Mo 4 660
G-X 5 CrNi 13 4 1.4313 < 0,07 1,0
1 1,5 0,035 0,025 12,8 < 0,70 4,2
GS-17 CrMo 5 5 660 920... 960 680...730 Altstenitnilijev .
GS-18 CrMo 910 660 930... 980 680 ... 740 G.X6 CrNi 18 9 1.4308 < 0,07 2,0 1,5 0,045 0,030 19,0 10,0
700 ... 740 G.X5 CrNiNb 18 9 1.4552 < 0,06 1,5 1,5 0,045 0,030 19,0 10,0 > 0,48
GS-17 CrMoV 511 660 920... 960
Nb 1)
G-X 8 CrNi 12 660 1000...1060 680 ... 730, G-X6 CrNiMo 1810 1.4408 < 0,07 1,5 1,5 0,045 0,030 19,0 2,5 11,0
G-X 22 CrMoV 121 680 1030...1080 700 ... 750 G-X5 CrNiMoNb 18 10 1.4581 > 0,06 1,5 1,5 0,045 0,030 19,0 2,2 11,5 > 0,48
Nb 1)
G-X3CrNiMoN17135 1.44391< 0.04 1.0 1,5 0,045 0,03017.5 4.2 13,5 0,17 N
1) Werkstoff.Nummer
1) Nb<8X%C

432 -
15 Kraut 433
 OZNAKE CELIKA
Mehanicka svojstva oznake lijevova i celika prema normama
Rru Aruin
ISO 1),DIN '>'W. Nr. 1),Železarna Ravne, HRN
Vrsta Toplinska
obradba
Tvrdo-
caHB
RpO,2,ruw
N/mm2
Rpl,ruw
N/mm
-
N/mm2
590.. 790
%
15
J. =Siui lijevISO(str, 398) I DIN I W.Nr, I HRN
G-X8 CrNi 13 poboljšano 170,.. 240 440 27 ,-
poboljšano 170", 240 440 - 590.. 790 12 - (ISO 185 - 1988) (DIN 1691 - 1985) (HRN C,J2,020 - 1987)
G-X 20 Cr14 230 ... 300 590 - 780 u 980 4 -
G-X 22 CrNi 17 poboljšano 100 GG-10 0.6010 SL 100
poboljšano a) 240... 300 550 - 760 ... 960 15 50
G-X 5 CrNi 134 830 - 900 u, 1100 12 35 150 GG-15 0,6015 SL 150
poboljšano b) 280 ... 350
G-X 6 C,'Ni 18 9 175 200 440.. 640 20 60
200 GG-20 0.6020 SL 200
G-X 5 CrNiNb 189 175 200 440.. 640 20 35 250 GG-25 0,6025 SL 250
G-X 6 CrNiMo 18 10 kaJjeno 130 ... 200 185 210 440.. 640 20 60 300 GG-30 0,6030 SL 300
G- X 5 CrNiMoNb 18 10 185 210 440.. 640 20 35
210 230 490.. 690 20 350 GG- 35 0,6035 SL 350
G-X 3 CrNiMoN 17 13 5 50....
Nodlllarni lijev (str. 399)
(ISO 1083 - 1987) (DIN 1693 - 1973) (HRN C,J2,022 - 1987)
'"'v ,vvV"' U puv""" te "'pv,---------
.t' 350-22 GGG-35,3 0,7033 I NL 370-17
.,

Rp';(N/mm2)
400-18 GGG-40,3 0,7043
RpO,2/(N/mm")
Vrsta 400-15 GGG-40 0,7040 NL 400-12
100 200 300 400 500 100 200 300 400 . 450-10 - -
G-X 8 CrNi 13 365 345 325 305 - - - - - - 500-7 GGG-50 0,7050 NL 500-7
G-X 20 Cr 14 365 345 325 305 - - - - - - 600-3 GGG-60 0,7060 NL600-3
G-X 22 CrNi 17 - -
- - - - - - - - 700-2 GGG-70 0.7070 NL-700-2
G-X5CrNi134 a 815 485 455 - - - - - - -, 800-2 GGG-80 0,7080 NL 800-2
b 810 750 700 - - - - - - - 900-2
AIlstenitni sivi lijev (str, 400)
G-X 6 CrNi 18 9 145 115 100 - - 170 140 125 - -
G-X 5 CrNiNb 18 9 150 130 120 110 100 175 155 145 130 HO (ISO 2892 - 1973) (DIN 1694 - 1981) (HRN C,J2,024 - 1989)
- " L-NiMn 13 7 GGL-NiMn 13 7 0,6652 L-NiMn 13 7
G-X 6 CrNiMo 18 10 150 120 100 - - 175 145 125 L-NiCuCr 15 6 2 GGL-NiCuCr 15 6 2 0.6655 L-NiCuCr 15 6 2
G-X 5 CrNiMoNb 1810 165 140 130 120 110 190 165 155 140 1r20
G-X 3 CrNiMoN 17 13 5 165 140 120 110 - 192 162 143 125 - L-NiCuCr 15 6 3 GGL-NiCuCr 15 6 3 0,6656 L-NiCuCr 15 6 3
L-NiCr20 2 GGL-NiCr 20 2 0,6660 L-NiCr 20 2
L-NiCr 20 3 GGL- NiCr 20 3 0,6661 L-NiCr 20 3
Toplinska obradba L-NiSiCr20 5 3 GGL-NiSiCr 20 5 3 0.6667 L-NiSiCr 20 5 3
Žarenje 1) Kaljenje 1) Popuštanje L-NiCr30 3 GGL-NiCr 30 3 0,6676 L-NiCr 30 3
Vrsta it it it L-NiSiCr30 5 5 GGL-NiSiCr 30 5 5 0.6680 L-NiSiCr 30 5 5
L-Ni35 - - L-Ni 35
°C oc °C ., ,..
S-NiMn13 7 GGG-NiMn 13 7 0.7652 N-NiMn 13 7
G-X8 CrNi 13 700 '" 750 p 1000 ." 1 050 z 650 ,,' 720 S-NiCr 20 2 GGG-NiCr 202 0.7660 N-NiCr 20 2
G-X20 Cr 14 750 u. 800 p 1000 ... 1050 z 650 '" 750 GGG-NiCrNb 20 2 0,7659
G-X22 CrNi 17 700 '" 750 p 1 000 u, 1050 z 600 '" 7.00
S-NiCr 20 3 GGG- NiCr 203 0.7661 N-NiCr 20 3
G-X5 CrNi 134 a

G-X6
b

Crni 18 9
- J 1000
1 050
'"

'"
1 050 z
1100 v, z
580 ,"
500.u '~Oi
.620
S-NiSiCr20 5 2
S-Ni22
S-NiMn23 4
GGG-NiSiCr 20 5 2
GGG-Ni 22
GGG-NiMn 23 4
0.7665
0,7670
0,7673
N- NiSiCr 20 5 2
N-Ni 22
N-niMn 23 4
G-X5 CrNiNb 18 9 1 050 '" 1100 v, z S-NiCr30 1 GGG-NiCr 30 1 0,7677 N-NiCr 30 1
G-X6 CrNiMo 18 10 1050 '" 1100 v, z SONICr30 3 GGG-NiCr 30 3 0.7676 N-NiCr 30 3
G-X5 CrNiMoNb 18 10 1050 ". 1100 v, Z
G-X3 CrNiMoN 17 13 5 1130 '" 1180 v 1) ISO 4957 -1980; DIN 17350 -1980, SEL - Stahl-Eisen-Liste (6. Auf1age 1977), SEW-
Stahl-Eisen-Werkstoffblatt; W. Nr. - Werkstoff-Nummer

1) Hladenje: p - u peci, z - na zraku, V- li vodi

435

434
1.
Oznake lijevova i celika prema normama oznake lijevova i §elika prema normama
ISO, DIN, W. Nr., Železarna Ravne, HRN (nastavak) ISO, DIN, W. Nr., Zelezarna Ravne, HRN (nastavak)
HRN
ISO DIN W. Nr. Železarna
ISO DIN W.Nr. Ravne HRN
GGG-NiSiCr30 5 2 0.7679
GGG-NiSiCr 30 5 5 0.7680 N-NiSiCr 30 5 5
S-NiSiCr 30 5 5
GGG-Ni 35 0.7683 N-Ni35 St 37-3 U 1.0116 - C 0362
S-Ni 35 Fe 360 C -
S-NiCr 35 3 GGG-NiCr 35 3 0.7685 N-NiCr 35 3
Fe 300 D St 37-3 N 1.0116 C0363
GGG-NiSiCr 35 5 2 0.7688 Fe 430 A - - - -
Fe430B St 44-2 1.0044 - C 0451
Legirani sivi lijev (str. 402) Fe430C St 44-3U 1.0144 - C 0452
Fe 430 D St 44-3 N 1.0144 - C 0453
(DIN 1695 - 1981)
G-X300 NiMo 3 Mg 0.9610
(C.J2.025 - 1989)
LG 300 NiMo 3 Mg Fe510B - - - C 0561
LG 260 NiCr 4 2 Fe 510 C St 52-3 U 1.0570 - C 0562
G-X260 NiCr 4 2 0.9620
LG 330 NiCr 4 2 Fe 510 D St 52-3 N 1.0570 - C 0563
G-X330 NiCr 4 2 0.9625
0.9630
(ISO 1052-1982) -
G-X300 CrNiSi 9 5 2 LG 300 CrNiSi 9 5 2 Fe 490- 2 St 50-2 1.0050 C 0545
G-X300 CrMo 15 3 0.9635 LG 300 CrMo 15 3 Fe 590-2 St 60-2 1.0060 - C 0645
G- X300 CrMoNi 15 2 1 0.9640 LG 300 CrMoNi 15 2 1 Fe 690-2 St 70-2 1.0070 - C 0745

G-X260 CrMoNi 20 2 1 0.9645 LG 260 CrMoNi 20 2 1

0.9650 LG 260 Cr 27 Celiciza cementiral1je
(str.415)
G-X260 Cr 27
G-X300 CrMo 27 1 0.9655 LG 300 CrMo 27 1 -
C15E4 Ck 15 1.1141 C 1221
C15M2 Cm 15 - -
C 1281
Temperirani lijev (str. 403) 20 Cr4 20 Cr4 - -
C 41201
(HRN C.J2.021- 1987) 20 CrS 4 20 CrS 4 - - C 41202
(ISO5922 -1981) (DIN 1692 - 1982)
BTEL 35-04 16MnCr 5 16 MnCr 5 1.7131 15 MnCr 5 C 4320
W 35-04 GTW-35-04 0.8035
BTEL 38-12 16MnCrS 5 16 MnCrS 5 1.7139 16 MnCrS 5 C 4381
W 38-12 GTW-S 38-12 0.8038 20 MnCr 5 1.7147 20 MnCr 5 C 4321
BTEL 40-05 20MnCr 5
W 40-05 GTW-40-05 0.8040 BTEL 45-07 20MnCrS 5 20 MnCrS 5 1.7149 20 MnCrS 5 C 4382
W 45-07 0.8045 18CrMo4
GTW-45-07
18CrMoS4
CTEL 30-06 15NiCr 13
B 30-06
0.8135 CTEL 35-10 17NiCrMo6
B 35-10 GTS-35-10 -
18CrNiMo 7 1.6587
0.8145 PTEL 45-06 [17 CrNiMo 6 [ I I C 4520
P 45-06 GTS-45-06
PTEL 55-04
P 55-04 GTS-55-04 0.8155 Ceticiza poboljšavanje (str. 417)
PTEL 65-02
P 65-02 GTS-65-02 0.8165
PTEL 70-02
P 70-02 C25 C25 1.0406 - C 13312
0.8170
GTS-70-02 C25E4 Ck 25 1.1158 - C 1332
C35 C35 1.0501 C 35 C 1430
Opci konstrukcijski celici (str. 407) C 35E 4 Ck 35 1.2281 Ck35 C 1431
(HRN C.BO.500 -1989) C45 C45 1.0503 C45 C 1530
(ISO 630 - 1980) (DIN 17 100 - 1980) C 0130 C45 E 4 Ck 45 1.1191 Ck 45 C 1531
Fe 310 St 33 1.0035
C45M2 Cm 45 1.1201 Cm 45 C 1580
- C55 C55 1.0535 C55 C 1630
Fe 350 A C55E4 Ck55 1.1203 Ck55 C 1631
St 37-2 1.0037 C 0370 C55M2 1.1209 Cm 55 C 1680
Cm 55
Fe 360 B USt 37- 2 1.0036 C 0371 C60 C60 1.0601 C60 C 1730
\ RSt 37-2 1.0038 C 0361 C60E4 Ck 60 1.1221 Ck 60 C 1731
} C60M2 Cm 60 1.1223 Cm 60 C 1780

436 437
- ------"-- -
 Oznake lijevova i !ielika prema normama

Oznake lijevova i celika prema normama

ISO, DIN, W. Nr., Železarna Ravne, HRN (nastavak) Železarna HRN
Ravne
Železarna ~~D: w.Nf'==:,:m.. TO:,"" I

ISO \ DIN \ W.Nr. \

Ravne !
HRN
45 WCrV2 (SEW) 45 WCrV 7 1.2542 OSIKRO 2 IC 6443
50 WCrV 2
22Mn 6
28Mn6
I 28Mn6 1.1170 28Mn 6 C 3135
60 WCrV 2 60WCrV7 1.2550 OSIKRO 4 C 6444

100 Cr 2 100 Cr 6 1.2067 OCR4EX C4145

36Mn6
105WCr 1 105 WCr 6 1.2419 MERILO EX I C 6440
42Mn 6
34 Cr4 1.7033 VC 130 C 4130
34Cr4 C 3840
34 CrS 4 1.7037 34 CrS 4 C 4180 90 MnV2 90 MnCrV8 1.2842 MERILO
34 CrS 4
37 Cr 4 37 Cr 4 1.7034 37 Cr 4 C 4134 95 MnCrW 1 (SEL)100MnCrW4 1.2510
37 CrS 4 1.7038 37 CrS 4 C 4184
37 CrS 4
41 Cr 4 41 Cr 4 1.7035 VC 140 C 4131 100 CrMoV 5 (SEL) XI00 CrMOV 5 1 1.2363
41 CrS 4 41 CrS 4 1.7039 41 CrS 4 C 4181

\I IX165 CrMoV 12 I
25 CrMo 4 1.7218 VCMo 125 C 4730 X155 CrMo V 12 1 1. 2379 OCR 12 VM C 4850
25 CrMo 4 160 CrMoV 12
25 CrMoS 4 C 47301 1.26,01 OCR 12EX C 4750
25 CrMoS 4
34 CrMo 4 1.7220 VCMo 135 C4731
34 CrMo 4 X210 Cr 12 OCR 12 C 4150
34 CrMoS 4 34 CrMoS 4 1.7226 34 CrMoS 4 C 4783 210 Cr 12 1.2080
42 CrMo 4 1.7225 VCMo 140 C 4732 210 Cr W 12 X210 CrW 12 1.2436 OCR 12SP C 4650
42 CrMo 4
42 CrMoS 4 42 CrMoS 4 1.7227 42 CrMoS 4 C 4782
1.7228 VCMo 150 C 4733 5 CrMo 4 (SEL) X6 CrMo 4 1.2341
50 CrMo 4 50 CrMo 4
7 CrMoNi 2
41 CrNiMo 2
35 CrMo 2
41 DrniMoS 2
36 CrNiMo 4 36 CrNiMo 4 1.6511 VCNMo 100 I C 5430
20 Cr 13 (SEL) X20 Cr 13 1.2082
36 CrNiMo 6
30 Cr 13
31 CrNiMo 8
40 Cr 13 (SEL) X42 Cr 13 1.2083
51 CrV 4
38 CrMo 15 X36 CrMo 17 1.2316
Nelegirani alatni celik (str. 419) 110CrMo 17
C45W 1.1730
C60W 1.1740 Legirani alatni celik - za rad u toplom stanju (str. 429)
TC 70 C 70 W2 1.1620 OC70 C 1740:
TC80 C80Wl 1.2525 OC80 C 1840 I (SEL) 35 NIcrMo 16 1.2766
C85W 1.1830 40 NiCrMoV 4 \ X45 NiCrMo 4 1.2767
TC90
TC 105 C 105 Wl 1.2545 OC 100 9C 19~01 f 55 NiCrMoV 6 1.2713 UTOP EX 1 95741
TC 120 (SEL) C 125 W 1.1663 OC 120 1943" 55 NiCrMoV 2 \ 56 NiCrMoV 7 1.2714 UTOP EX 2 1 C 5742
TC 140 (SEL) C 135W 1.1673 OCP 135 C 194,&
35 CrMo 2
30 CrMoV 3 X32 CrMoV 33 1.2365 UTOP 33 C 7450
Legirani alatni celik - za rad u hladnom stanju (str. 429) 35 CrMoV5 X38CrMoV51 1.2343 UTOPMo 1 94751
40 CrMoV 5 X40 CrMoV 51 1.2344 UTOPMo 2 C 4753
\
I

0C 100 EX C 194oV
TCV 105 (SEL) 100 V 1 1.2833 OC 100 ES C 1942 30WCrV 5
1
(SEW) X30 WCrV 5 3 1.2567
30WCrV9 (SEL) X30 WCrV 9 3 1.2581 UTOP 2 C 6451
60 SiMn 2 1.2823 -I
(SEL) 70 Si 70 '-I
51CrMnV1 51 CrV 4 1.2241

439

438
-'
Oznake lijevova i celika prema normama
ISO, DIN, W. Nr., Železarna Ravne, HRN (/.onac) TVRDE KOVINE

ISO I DIN ~. RRN Sinterirane tvrde kovine

Razvijene su u Njemackoj (Krupp, 1926.) s nazivom Widia!) i znacajno
Brzorezni cetici (str. 431) su utjecali na razvoj tehnika obradbe. Sastoje se od kovinskih karbida kao
nosioca tvrdoce (Wc, TiC i TaC, kao i NbC) te Co, takoder i Ni i/ili Mo kao
HS 18-0-1 (SEL) S 18-0-1 1.3355 BRW C 6880 veziva. Tvrdoca im dostiže vrijednosti 1 300... 1800 HV, cak i pri tempe-
HS 2-9-2 S 2-9- 2 1.3348 BR 885 raturi 1 000 °C snizi se za samo 10 %. Sinterirane tvrde kovine s TiC još
HS 1-8-1 (SEL) S 2-9-1 1.3346 BRM1 C 7880
HS 6-5-2 1.3343 BRM2 pri 700 °C tvrde su od brzoreznog celika pri sobnoj temperaturi. Takoder
S 6-5-2 C 7680
i žilavost im je zamjetna (savojna cvrstocaje 800...2200 N/mm2). Tlacna
cvrstocaje veoma visoka: 4 000 ... 5 900 N/mm2).
RS 6-5- 3 S 6-5-3 1.3344

RS 18-0-1-10 (SEL) S 18-1-2-10 1.3265 BRC3 C 9682 Utjecaji komponenti tvrdih kovina:
RS 18-1-1-5 S 18- 1-2-5 1.3255 BRC C 6980 volframov karbid povisuje otpornost prema trošenju; pri višim tempe-
RS 6-5-2-5 S 6-5-2-5 1.3243 BRC Mo C 9780 raturama postoji veca sklonost pojavi difuzije;
- titanov karbid manje naginje pojavi difuzije; visoka je otpornost prema
RS 12-1-5-5 (SEW) S 12-1-4-5 1.3202 trošenju tvrde kovine u toplom stanju; povišenjem udjela TiC smanjuje
RS 10-4-3-10 S 10-4-3-10 1.3207 BRU C 9683 se trošenje, vezivna i rubna cvrstoca kao i žilavost;
RS 2-9-1-8 S 2-10-1-8 1.3247 - tantalov karbid pospješuje pojavu sitnog zrna i poboljšava rubnu cvr-
RS 7-4-2-5 S 7-4-2-5 1.3246 stocu i žilavost;
- kobalt znacajno utjece na žilavost.
Celicni lijev otporan prema povišenim temperaturama (str. 432)
Tvrde kovine za izradbu 3Iata za oblikovanje (ISOJTC - 29/726 - 1963)
(lSOIDP 4991) (DIN 17245 - 1987) (C.J3.011- 1973)
Oznaka Uporaba
C 23-45 A GS-C 25 1.0619 LGC 25 CL 1330
C28R GS-22 Mo 4 1.5419 LGŽ 45 Mo CL 7130 GO5
Visoka otpornost prema trošenju, niža žilavost; za matrice, mjerila.

C32R GS-17 CrMo 55 1.7357 LP 679 CL 7431,. GIO Otpornost prema trošenju; za matrice, vodilice.
C34BR GS-18 CrMo 9 10 1.7379
C35R GS-17CrMoV511 1.7706 G20 Otpornost prema trošenju i zadovoljavajuca žilavost; za matrice za iz-
vlacenje cijevi, profilirane matrice, matrice za duboko izvlacenje.
C39CNiR G-X 8 CrNi 12 1.4107
G30
C40R G-X 22 CrMoV 12 1 1.4931 Visoka staticka i znacajna dinamicka naprezanja; matrice za izvlacenje
šipki, matrice za rezanje.
(DIN 17445 - 1984) G40
Povecano dinamicko opterecenje; za rezanje, kovanje, izvlacenje
profila.
G-X 8 CrNi 13 1.4008
G-X 20 Cr 14 1.4027 PK2L CL 417], G50
Visoka dinamicka opterecenja; alati za kovanje.
G-X 5 CrNiNb 189 1.4552 PK 11 SPL CL 4572 G60
G-X 5 CrNiMoNb 18 10 CL 4574 Veoma visoka dinamicka opterecenja; alati za kovanje.
1.4581 PK 12 SPL

1) njem. Wie Diamant (kao dijamant).

440
441
 >I>-
>I>- Tvrde kovine za rezne alate (ISOrrC
1>0
- 29/726 - 1963)
Oznaka Obradivani materijal Preporucena uporaba

Celik, celicni lijev. Fino tokarenje i bušenje velikim brzinama rezanja; postižu se
POl ~8, visoke tocnosti dimenzija i kvalitete površine; obradba na
strojevima bez vibracija.

PlO ~gJ,
Celik, celicni lijev, Tokarenje, kopirno tokarenje, narezivanje navoja i glodanje
velikim brzinama rezanja; mali i srednje veliki presjeci stru-
I(otine,
.g
Celik, celicni lijev, temperirani li- Tokarenje, kopirno tokarenje i glodanje prosjecnim brzinama
P20
.~ jev, mortenzitni celici. rezanja; srednje veliki presjeci strugotine; posebno primjere-
~ no za narezivanje navoja,
:s Celik, celicni lijev, temperirani li- Tokarenje, glodanje, blanjanje s prosjecnim brzinama
P30 a jev, mortenzitni celici, uran, rezanja; srednji i veliki presjeci stmgotine; obradba u teškim
.!g, radnim uvjetima ",
:iJ
" Celik, celicni lijev s lunkerima, au- Tokarenje, glodanje i blanjanje malim brzinama rezanja i
P40 '§' stenitni nehrdajuci celici, nehrda- velikim posmakom; obradba u teškim radnim uvjetima ",
~ juci celicni lijev.
Celik, celicni lijev srednje i manje Tokarenje, blanjanje, obradba na automatima s malim
cvrstoce s lunkerima ikovinskim brzinama rezanja i velikim presjecima stmgotine; zahtjevi za
P50
ukljuccima. izvrsnu žilavost tvrde kovine; obradba alatima s velikim ku-
tem rezan'a i u teškim u 'etima obradbe ".
MlO Celik, celicni lijev, tvrdi manganski Tokarenje prosjecnim i velikim brzinama rezanja pri malim i
.~ '" celi sivi Ii"ev le 'rani sivi r'ev. sredn'e velikim ",secima stm tine.

M20 1'~ Celik, celicni lijev, austenitni celik, Tokarenje i glodanje prosjecnim brzinama rezanja pri srednje
,g'" tVl-diman ski celik sivi l"ev. velikim ",secima stru otine. ~
'~1 Celici, celicni lijev, austenitni celi- Tokarenje, glodanje i blanjanje prosjecnim brzinama rezanja; '§'
M30
'§',g ci, vatrootporni celici (na bazi nikla srednje veliki i veliki presjeci stmgotine. E :2
1;j'~ i titana ili kobalta). 2 "
M40 ~ = I
Celici manje cvrstoce, meki celici Tokarenje, zarezivanje, urezivanje, posebno na automatima. ~
] "'"
za automate neželjezni metali.

If Sivi Jijev visoke tvrdoce, tvrdi lijev Srednje !ino i fmo tokarenje, fmo bušenje, fmo glodanje. "-- ~

:g '3 tVI-doce iznad 85 Sb, Al slitine s

.~
"" gos
KOl
W Svisokim udjelom Si, kaljeni celici,
tJ" = duromeri 2J s abrazivnim
., ~",:;5
os
~
1
. punili-
~.~ ma e
k ramik
a
tvrdi
a Ir. ~
'"
1.13 Sivi lijev tvrdoce iznad 220 HB, Tokarenje, glodanje, bušenje, razvrtavanje, upuštanje. ~
~
'" temperirani lijev, silurnin i
KlO ~
~ bakarne legure, polimeri,tvrda gu- Eo
j: .~ ma, tvrdi papir, porculan, staklo,
:s,g kamen.
.a-
O

a,~ Sivi lijev tvrdoce iznad 220 HB, ba. Srednje !ino i !ino tokarenje, glodanje, blanjanje, razvrtavanje
K20 ~:g kaI', slitine bakra s cinkom, alumi. i upuštanje; zahtjevi za izvanrednu žilavost tvrde kovine;
~.~ n" sebne neže 'ezne kovine. (uobicajena vrsta tvrde kovine za obradbu drveta).
K30 '§'.2; Sivi lijev niže tvrdoce, celik niže Tokarenje, glodanje, blanjanje; obradba alatom s velikim ku-
.~~ cvrstoce rešano drvo. tem rezania i u teškim nvjetima obradbe ".
K40 .a -g Tvrdo ili meko drvo, neželjezne
O kovine.

" Slabi uvjeti obradbe; uehomogena obradivana tvar, za obradbu neprimje",n oblik obratka, uljevci ili srh od kovanja s tvrdim
površinskim slojem, promjenjiva tvrdoca obradivane tvari, promjenjiva dubina rezanja, isprekidano rezanje, obradba pri vibracijama
alata i sl.
2J Polimeme tvari.

tvrde tvrde - tvrde

žilavije žiJavije žilavije

.... POl
>I>-
c,o
 vlacenje se primjenjuje postupak fizikalnog nanošenja slojeva (PVD)1J. Za
prevlacenje tvrdih kovina uglavnom se primjenjuje kemijsko nanošenje iz
Keramika 1) parne faze (CVD)2J. Kombinacije osnovnih, razmjerno žilavih tvrdih kovi-
na i slojeva prema ISO 513 jesu sljedece'
Kod rezne keramike razlikujemo:
- oksidnu (bijelu) keramiku (99,7 % Al2O3) s niskim udjelom MgO ili TiC TiN TiC A40. TiC TiC HfN
Tvrda Ti(C,N)- TiN Al2O. Ti(C,N)-
SiO2; takoder i ZrO2; - TiN - AloO.
- miješanu (crnu) keramiku od Al2O3 razlicitih drugih karbida i nitrida
(TiC, TiN, WC);
kovina
M15
M25
. x
.
'
x x x x
x
- neoksidnu keramiku na temelju Si~4'
P40 . x
Savojna CYrstoca rezne keramike je 300 ... 7000 N/mm2, tlacna rns-
toca 2 500 .., 4 500 N/mm2, a tvrdoca 1400 ... 2400 HV 30.
KI0 . x x x
pTIJedlogu ISO (1988) obradivane tvari razvrstane su u šest
Cermeti 2) karakteristicnih skupina (P, M, K, N, S i H). Prioritetni odnosno moguci
Sastoje se od kovinskih i keramickih komponenti. Keramicke kompo- izbor rezne tvari je sljedeci:
nente uložene su u kovinsku vezivu fazu (npr. nikal). Osim karbida Obradivanetvari
poznatih u tvrdim kovinama (WC, TiC, TaC) cermeti sadrže i spojeve s
dušikom (npr. TiN). Sadašnji se cermeti sastoje pretežito od titanova "';
] 1J Noveoznake
karbonitrida i nik1a optimiranjem svojstava s udjelom Ni, velicinom zrna i; .. ,, 2 Rezna tvar
b' s:: " prema ISO
Ti(G,N), omjerom C/N i s dodatkom TaC, NbC ili WC. Otpornost prema -""" :E' 1J
trošenju postiže se s TiC a TiN snizuje tren je i povecava otpornost prema
]
fiJ'6), :
'>$
"O'>
s::-'"
h8. ] Primjeri
naljepljenju strugotine na reznu plocicu.
P M K N S H
Kubicno kristalizirani borni nitrid (CBN) 3) x x x x x standardni brzore:rnicelik S 6-5-2 3)
Iza dijamanta ovo je najtvrda rezna tvar (tvrdoca 4500 HV 30). Posto- x X x x x S 6-5-2-53)
jan je do temperature 1 500 ac. Tlacna cvrstoca mu je 4 000 N/mm2, a x x x x x prevuceni br20re2nicelik HSS-TiN"
x x x x x sinterirani brzorezni celik HSS-PM"
savojna cvrstoca 600 N/mm2.
x x x HSS-PM-TiN "
Kubicno kristalizirani borni nitrid primjeren je za obradbu celika
tvrdoce 54 ... 68 HRC, slitine na temelju kobalta i nik1a te brzoreznib .
x
x
. x. x neprevucenestandardne
tvrde kovine
HW-POl,HW-P40
HW-MlO
celika. x x
. x x . x
HW-K1O,
HW-N1O
HW-K30

Dijamant
Dijamant je cisti ug1jik. Ima dijamantnu kubicnu kristalnu rešetku. Pet
. x
x
.
x
x
prevucenestandardne
tvrde kovine
HC- PIO, HW-P35
HC-K1O
je puta tvrdi (7000 HV 30) od tvrdih kovina, ali je savojna cvrstoca tek 300
N/mm2. Dijamant je najtvrda rezna tvar i najotpornija prema trošenw. x .. cermet na osnoviTiC
x oksidna rezna keramika
HT-POl HT-P20
CA-K1O
Nedostatci su osjetljivost na udarce i niska tlacna cvrstoca (3000 N/mnh
postojan je samo do temperature 600 ac; iznad 800 ac izgara.
x
x x x . x miješanarezna keramika
miješana rezna keramika
CM-KO5

U uporabi je prirodni monokristalni dijamant (za finu obradbu), pri-

rodni polikristalni dijamant i umjetni polikristalni dijamant. Dijamantni
. .
ojacana svlaknima (whisker)
nitridna rezna keramika
CM-S20
CN-K20
alati primjereni
bakra i bakrenih
su za obradbu aluminija, aluminijevih slitina, titana,
slitina, platine, zlata, srebra, umjetnih tvari, tvrde "...
x
. kubicnokristaliziran bor nitrid
nolikristaJnidi'amant
BN-H05
DP.N15
p uena
gume, grafita, keramike, stakla, kamena i azbesta.
Prevucene rezne tvari D eng\. Physical Vaponr Deposition.
Rezni alati od brzoreznih celika prevlace se titanovim karbidom (TiC), 2) eng\. Chemica! Vapour Depositiou.
titanovim nitridom (TiN) i titan-aluminijevim nitridom (TiAl)N. Za pre. 2) DIN 17350.
" DBL 8335.
1) grc. keramos, glina, ilovaca.
2) eng!. cermet od ceramic + metaJ.
a) eng!. Cubic Boron Nitride. 445

444
 LAKE KOVINE Aluminijske slitine
Aluminijske slitine imaju odredene prednosti pred cistim aluminijem i
to u cvrstoci i sposobnosti za lijevanje i gujecenje. Neke aluminijske slitine
Aluminij (HRN C.C2.100 -1986) dosežu svojom znatnom cvrstocom svojstva celika.
Osobite prednosti aluminija su mala gustoca i velika otpornost koroziji
Toplinska (precipitacijsko) ocvršcivanje aluminijskih slitina
i kemijskim utjecajima. Aluminij ima takoder veliku toplinsku i elektric-
nu vodljivost. Aluminijske slitine na temelju AlCu, A1CuNi, it I
AlCuMg i AlMgSi mogu se toplinski (precipitacij- °C
Sastav skD ocvršcivati. 660
Dopuštene necistoce (%) roax Toplinsko (precipitacijsko) ocvršcivanje alumi-
Oznaka Ti Ga ostalo
nijskib slitina se temelji na promjenljivoj topljivo-
ukupno eu Ng Si Fe Zn Mn sti odredenih elemenata (npr. Cu, Mg itd.) u
Al 99,8.00 0,2 0,03 0,02 0,15 0,15 0,06 0,02 0,02 0,03 0,02 aluminiju. Aluminij može u podrucju"" 500 °C do- i
Al 99.7.00 0,3 0,03 0,03 0,20 0,25 0,07 0,03 0,03 0,03 bro otapati te elemente, dok mu je sposobnost za l

Al 99,5.00 0,5 0,05 0,05 0,25 0,40 0,07 0,05 0,05 0,03 otapanje na nižim temperaturama neznatna. Ako O
Al 99,3.00 0,7 0,05 0,05 0,7 0,7 0,10 0,05 0,05 0,05 cvrstu otopinu pri 500 °C brzo hladimo, otopljeni
Al99.0.00 1,0 0,05 0,05 0,5 0,8 0,10 0,10 0,05 0,04 se elementi ne mogu pravodobno izluciti, pa ostaju X ~odatni ele,?ent
li prezasicenoj otopini. Kad se višak otopljenih a cvrsta otopma
Gustoca aluminija iznosi od 2560 kg/m3 (lijevanog) do 2750 kg/m3 elemenata s vremenom izluci u zmirna ili medu
(kovanog, valjanog ili vucenog). njima, slitina postaje znatno cvršca (starenje).
(Al 99,5) Toplinsko (precipitacijsko) ocvršcivanje aluminijskib slitina postižemo
MenanlCKa 'UJ"P ---- Tvrdoca dakle žarenjem (4 ... 6 h) pri temperaturi odredenoj za svaku slitinu
Vlac. cvrst. Istezljivost %
("" 500 ... 570 'C) i gašenjem u vodi te naknadnim starenjem. Starenje je
R", At. As HE kod nekih slitina (npr. AlCuMg) prirodno - pri temperaturi okolice, u
Stanje aluminija
% % drugih pak (npr. AlMgSi) umjetno - pri povišenoj temperaturi (8 ... 15 h
N/roro2
- 24...32 pri 100 ... 200 oC). Toplinski ocvrsnute slitine imaju mnogo bolja mehanic-
lijev
90 ...120 25...18
ka svojstva i mogu se rabiti pri temperaturama do 120 °C. Toplinski
ocvrsnute slitine omekšavaju pri 360 ... 400 oc.
trake i limovi 25 20
70 22 30 Aluminijske slitine sa eu slabo su otporne prema koroziji.
roekani (žareni) 6 7
100 5 35
polutvrdo valjani 130 4 Primjeri poznatijih trgovackih naziva aluminijskih slitina
tvrdo valjani
Naziv Sastav (%) Al+
šipke, žice, cijevi i profili 20 20
18
roekani (prešani ili žareni)
70
5 7 28 antikorodal 2,0 Si, 0,7 Mg, 06 ...0,8 Mn, 0,1 ...0,2 Ti
100 4 35 duralumin 3 ...4,5 eu, 02 0,7 Si, O ... 1,6 Mg, O ... 1,2 Mn
polutvrdo vuceni 130 ( ...170) 3 dura!umin K
'"

tvrdo vuceni 0,5 ... 2 Mg, 03 ... 1,5 Si, O ... 1,5 Mn
dura!umiu W 3,5 ... 4,5 Cu, 1,8 ... 2,2 Ni, ... 1,8 Mg
duranalij 2,5 ... 9 Mg, 0,3 ... 0,6 Mn
duranalij 2S 2... 2,5 Mg, 1... 2Mn
Na;jbolja svojstva u meko žarenom stanju dobivamo, ako nakon što hidrona!ij 3 ... 12 Mg, 02 ... 1 Si, 0,2 ... 0,5 Mu
vece plasticne deformacije (70 ...90% smanjenja presjeka) žarimo Al pri sila! 1,5 ... 4,4 eu, 0,6 ... 1,2 Mg, 0,6 ... 1 Mu, 0,3 ... 0,6 Si, ... 0,1 Ti
360 .., 400 °C. Najvecu kemijsku otpornost postižemo žarenjem pri sila!K 1,5 Mn, O ... 0,5 Mg
450...500°C. sila!V 0,8...1,5 Mg, 0,5 ... 1 Mu, 03 ... 0,7 Si, 03 Ti
silUmin 12 ... 13,5 Si, 0,3 ... 0,45 Mu
Žice za aluminijsku užad moraju imati istezljivost > 2 %. Pojedine se silUmiuy 12,25...12,75 Si, 0,35... 0,65 Mu, 0,25...0,35 Mg
žice prije pletenja ispituju na izmjenicno pregibanje i na uvijanje.

446 447
Aluminijske slitine za gnjecenje (HRN C.C2.100 -1986) Mehanicka svojstva i uporaba nekih aluminijskih slitina za gnjecenje
(prosjecne vrijednosti)
Sastav (%) 1)
'"
Oznaka AI+ S-N Istezljivost
'i3'-
I'Q
Si Zn Mn Cr Oznaka f§Z :I: Smjerniceza
ISO 2) I Cu Mg Fe Ti + Zr Stanje 1) 'd A, porabu
- - - - r j
AlO
0,8 .5b
AlMn1 "'. % %
I 0,1 0,3 0,6 0,7 0,2 1,5 0,10 0,20 C ;;:

AlMn1Cu I 0,05
- - - 1,0 Al Mn 1 meko žareno 40 90 18 20 22 Otporna
0,20 0,6 0,7 0,2 1,5 0,10 0,20 polutvrado 100 120 5 6 35 prema koroziji,
120 150 3 4 42 dobro se
Al Mg 1 0,5 - - - - - tvrdo
zavaruje
I 0,20 1,1 0,4 0,7 0,2 0,2 0,1 0,2
Al Mg 2 meko žareno 80 180 13 15 45 otporna prema
Al MG 2 1,7 140 230 7 8 55 koroziji(morske
I 0,10 2,4 0,5 0,5 0,2 0,5 0,35 0,2 polutvrdo
tvrdo 180 260 3 4 65 vode)
2,6 - - - - -
Al Mg 3 80 180 14 16 42
I 0,10 3,5 0,5 0,5 0,2 0,4 0,35 0,2 AlMg 3 meko žareno
140 230 8 9 65
veca otpor-
polutvrdo nost prema
3,5 - - - - - tvrdo 180 260 3 4 75 koroziji (i u
AlMg4
I 0,10 4,6 0,5 0,5 0,2 0,8 0,35 0,2 morskoj
- - - - meko žareno 100 230 24 16 52
4,5 - - AlMg 4
polutvrdo 160 270 7 9 72
vodi);
s porastom
Al Mg 5 I 0,10 5,6 0,5 0,5 0,2 0,5 0,35 0,2 tvrdo 220 310 3 4 85 %Mg
2,4 - - - 0,3 - - smanjuje se
AlMg3Mn I 0,10 3,4 0,5 0,5 0,2 1,0 0,25 0,2
j AlMG 5 meko žareno 130 240 14 16 65 zavarljivost
polutvrdo 200 340 7 8 90
Al Si 1 Mg 0,6 0,6 - - 0,4 -
I 0,10 1,4 1,6 0,5 0,2 1,0 0,35 0,2 AlSi1Mg meko žareno
tvrdo
50
150
110 14
170 3
17
4
35 dobro se kali,
55 otporna prema
0,4 0,3 - - - - toplinski ocvrsnuto h. 100 200 11 13 60 koroziji
Al Mg Si 0,5 I 0,10 0,9 0,7 0,5 0,2 0,3 0,10 0,2 210 290 8 10 80
toplinski ocvrsnuto t.
0,8 0,4 - - - 0,15 80 180 10 12 70 vrlo dobro se
Al Mg 1 Si Cu I 0,15
0,40 1,2 0,8 0,7 0,25 0,15 0,35 0,2
Al Cu 4 Si Mg meko žareno
tvrdo 220 280 2 3 75 toplinski ocvr-
0,2 - - - - - - toplinski ocvrsnuto h. 260 400 10 12 100 šcuje, prema
AlCn2Mg I 2,0
3,0 0,5 0,8 0,7 0,2 0,2 0,1 0,2 toplinski ocvrsnuto h. g. 320 450 2 3 120 koroziji
neotporna
0,3 0,2 - - 0,3
AlCu4MgSi I :: 1,2 0,8 0,7 0,2 1,0 AlCu5PbBi toplinski ocvrsnuto h. 250 380 10 12 100 za automate

1,0 - - - 0,3
AICu4Mg1 I 3,8
4,9 1,8 0,5 0,5 0,2 1,2 Prešane aluminijske slitine za gnjecenje imaju približno jednaka me-
- - hanicka svojstva kao u meka žarenom stanju.
0,2 0,5 0,3
AlCu4SiMg I :g 0,8 1,2 0,7 0,2 1,2

1) Gornjii donjibrojeviznace granicne vrijednostisadržaja. 1) h.- stareno pri temperaturi okolice (bladno), t. - stareno pri povišenojtemperaturi
2) Uzete su u obzir samo neke znacajnijeslitine,dok su druge sadržane u navedenojnormi. (toplo),g. - hladnognjeceno.

448 449
 !\fehanicka svojstva i uporaba slitina za lijevanje u pijesak ili kokilu
Aluminijske slitine za lijevanje (HRN C.C2.300 - 1983) Granica Vlacna lstezlji- Tvrdoca
tecenja cvrstoca vost
Sastav (%) 1) Oznaka 1) Uporaba
Rpo., Rm HE
Oznaka N/mm' %
Si I Cu N/mm2
Al Si 12.01 70 ... 100 160 ...210 5 ...10 45... 60 tanke stijenke od-
Slitine za lijevanje Ilpijesak ili /wkilll 6 50... 60
63 80... 110 160 ... 210 ...12 ljevaka,
Al Si 12 .00 11,0 (0,05) (0,05) (0,15) 0,01 0,50 0,10 dobra kemijska
13,5 0,4 02 80 ... 110 180... 240 6 ...12 50... 60
64 80... 110 180 ... 240 6 ...12 50... 60 otpornost
Al Si 12 Cu .00 11,0 0,1 0,2
(0,3) (0,15) 0,5 0,8 0,5 2)
13,5 1,2 AlSi 12Cu .01 80 ... 100 150 ...220 1 ... 4 50... 65tanke stijenke,
02 90 ... 120 180...260 2 ... 4 50... 75kemijskimanje
Al Si 8 Cu 3.00 7,5 2,0 0,2 3)
9,5 3,5 (0,3) (0,15) 0,5 0,8 1,2 otporan
5,0 3,0 0,1 0,01 AlSi 8 Cu 3.01 100 ... 150 160 ...200 1 ... 3 65... 90 više temperature
Al Si 6 Cu 4.00 4)
7,5 5,0 0,3 (0,15)
0,6
1,0 2,0 02 100... 160 170...220 1 ... 3 70 ... 100
9,0 0,2 0,01 AlSi 6 Cu 4.01 100... 150 160 ... 200 1 ... 3 60... 80 više temperature
Al Si 10 Mg .00 (0,05) (0,15) 0,5 0,10 02 120 ... 180 180 ...240 1 ... 3 70 ... 100
11,0 0,5 0,4
5,0 0,4 0,01 0,01 AlSi 10.Mg .01 80... 100 170...220 2 ... 6 50... 60 veca tvrdoca,
Al Si 5 Mg .00 (0,05) 0,50 0,10 180 ...260 200 ...320 1 ... 4 80 ... 100 za motore,
6,0 0,8 0,20 0,4 81
AlMg5 Si .00 0,9 4,5 0,01 0,01
0,10 02 90 ... 120 180 ... 240 2 ... 6 60... 80 prehrambena
1,5 (0,05) 5,5 0,20 0,4 0,50 85 ... 115 industrija
82 210 ...280 240...320 1 ... 4
0,9 2,5 0,01 0,01 0,50 0,10 100... 130 140 ... 180 1 ... 3 55... 70 za motore,
Al Mg 3 Si 1.00 1,3 (0,05) 0,4 AlSi 5 Mg.O1
3,5 0,20 61 150... 180 180 ... 250 2 ... 5 70... 85 prehrambena
2,5 0,01 0,01 81 220 ...290 240 ... 300 0,5... 2 80 ... 110 industrija
Al Mg 3.00 (0,5) (0,05) 0,3 0,10
3,5 0,20 0,4 160 ... 200 1,5... 4 60... 75
02 120... 160
Al Cu 4MGTi .00 4,2 0,15 0,15 62 160 ... 190 210 ...270 2 ... 8 70... 90
(0,18) 4,9 0,3 0,30 (0,05) 0,20 0,07
82 240...290 260 ... 320 1 ... 3 90 ... 100
Slitine za tlacno lijevanje AlMg 5 Si .01 110 ... 130 160 ...200 2 ... 4 60... 75 otpornost prema
Al Si 12 (Fe) .00 11,0 0,01 02 110... 150 180 ... 240 2 ... 5 65... 85 morskojvodi
(0,10) (0,1) (0,15) 1,3 0,10
13,5 0,4 AlMg 3 Si 1.01 80 ... 100 140 ... 190 3 ... 8 50... 60 više temperature,
Al Si 12 Cu (Fe) .00 11,0 0,1
(0,3) (0,15)
0,2
1,3 0,8
2) 81 120 ...160 200...280 2 ... 8 65... 90 ukrasni predmeti
13,5 1,2 0,5 02 80... 100 150 ... 200 4 ...10 50... 65
Al Si 8 Cu 3 (Fe) .00 7,5 2,0 0,2 3) 82 120 ... 180 220... 300 3 ...10 65... 90
9,5 (0,3) (0,15) 1,5 2,0
3,5 0,5 140 ... 190 3 ... 8 50... 60 otpornost prema
AlMg 3.01 70 ... 100
Al Si 6 Cu 4 (Fe) .00 5,0 3,0 0,1 0,3 1,3 2,0
4) 02 70 ...100 150...200 5 ...12 50... 60 morskojvodi,
7,5 5,0 0,3 (0,15) 0,6 ukrasni predmeti
Al Si 10 Mg (Fe) .00 9,0 0,2 0,01 AlCu 4 Mg Ti .61 220...280 300...400 5 ... 15 90 ... 115 za dijeloves veli-
(0,05) (0,15) 1,3 0,2
11,0 0,5 0,4 81 240 ... 350 350 ... 420 3 ...10 95 ... 125 kom tvrdocom
Al Mg 10.00 0,1 8,0 0,2 62 220...300 320 ... 420 8 ...18 95... 115
2,5 (0,05) (0,15) 1,0 0,10
10,5 0,5 82 260 ... 380 350...440 3 ...12 100... 130

11 Dodatne oznake znace: 63 -lijevano u pijesak i meko žareno

u Gornji i donji brojevi znace granicne vrijednosti. - U zagradama su najvece dozvoljene
vrijednosti elemenata kao necistoca. 01-lijevano u pijesak, 02 - lijevano u kokilu; -
64 lijevano u kokilu }te gašeno,
61 -lijevano u pijesak i toplinski ocvrsnuto
2} 0,2 Ni; 02Pb; 01 Sn. }
62 -lijevano u kokilu s prirodnim starenjem
81 -lijevano u pijesak
82 -lijevano u kokilu }is top!inski ocvrslluto
prirodnim starenjem.
3) 0,3 Ni; 0,2 Pb; 0,2 Sn;
4) 0,3 Ni; 03 Pb; 0,1 Sn.
451

450
Mehanicka svojstva i uporaba aluminijskih slitina za tlacni lijev
Mehanicka svojstva
Granica Vlacna Istez-
Tvrdoca Granica tecenja Vlacna cvrstoca Istezljivost Tvrdoca
tecenja cvrstoca ljivost
Oznaka 1) Uporaba Oznaka Rpo., Rm A5 AlO
Rp o,, Rm A, HB
HE N/mm2 N/mm' % %
N/mm2 N/mm' %
MgMn2 100 ... 160 200 ... 220 1,5... 2 1,5... 2 40
AlSi 12,05 tanke stijenke, MgAl6Zn 160,.. 190 270 ... 280 6 ...10 8 ..,11 55
140 ... 180 220 u, 280 1 00.3 6000. 80 dobra kemijska
AlSi 12 (Fe),05
otpornost
AlSi 12 CU .05
Magnezijske slitine za lijevanje (DIN 1729/2 - 1973)
140 .00220 220 u. 300 - 60,00 80 tanke stijenke, slaba Oznaka i sastav
AlSi 12 Cu (Fe) .05 kemijska otpornost
Al Si 8 CU 3.05 Sastav %
160 u. 240 240... 310 0,5 u. 3 70... 100 više temperature, Oznaka
Al Si 8 Cu3 (Fe) .05 šira uporaba necistocem",
Al Si 6Cu 4,05 DIN 1) Al Zn Mn Si Cu ostale
150 ... 220 220... 300 0,5 u. 3 80... 110 više temperature,
AlSi 6Cu4 'Fe) .05 šira uporaba
AlSi 10 Mg .05
AlSi 10 MG (Fe) .05
140 u. 200 220 u, 300 1 ...3 70... 90 motori, prehrambena
industrija
GK-MgAl8Znl
GD-MgAI8Znl
G-MgAl8Znl j 7,5... 9,0 0,3...1,0 0,15... 0,3 0,30 0,20 0,20

00.5 70... 100 kemijska otpornost,

AlMg 10.05 140...220 220... 300 1
ukrasni predmeti
GK-MgAl9Znl
GD-MgAl9Znl
G-MgAI9Znl j 8,3 ... 10,0 0,3... 1,0 0,15... 0,3 0,30 0,20 0,20

Magnezijske slitine Gk-MgAI9Zn2 7,5... 9,5 0,5... 2,0 0,15,.. 0,3 0,50 0,35 0,20
Sam magnezij je premekan za neposrednu uporabu. Potrebnu cvrstocu GD-M"AI9Zn2
G-MgAl9Zn2 j
dobiva tek legiranjem. Magnezijske se slitine odlikuju osobito malom Mebanicka svojstva
gustocom, približno 1800 kg/m3. Nisu posebno otporne prema koroziji. Oznalm !Nacin Granica Vlacna Istezlji - Tvrdoca Dinamicka
"Elektron« je zajednicki naziv za više magnezijskih slitina koje osim lije- tecenja cvrstoca vost izdržljivost
Mg sadrže uglavnom do 10 % Al, do 4,5 % Zn, do 2,2 % Mn i do 1,5 % Si. vanja') na savijanje 3)
Rp 0,2 Rm A, Rd
Magnezijske slitine za gnjecenje (DIN 1729/1 - 1982) DIN HB
N/mm2 N/mm' % N/mm'
Sastav i uporaba ,,', G-Mg Al8 Zn 1 p 90 ... 120 160... 220 2 ... 6 60...65 70... 901
Sastav % 2) GK-MgAl8Zn1 k 90 ... 120 160... 220 :2 ... 6 50...65 70... 90'
Oznaka GD -MgAl8 Zn 1 t 140... 160 200 u. 240 1 u. 2 60 u. 85 50 u, 60
MG+ Dopuštene ne-
cistoce %, max I Smjernice sa uporabu h 110 ... 130 240... 280 6 00.10 55 u, 70 80 ... 100
G-MgAl9Zn1 Po 140... 150 240... 280 2 ... 4 65...90 80,.. 100
DIN Al Zn Mn
110 u' 130 240 u. 280 6 ...10 55... 70 80... 100 1:1:
GK-MgAl9 Zn 1 kh
- - 1,2 0,1 Si otporna prema koroziji, o 140 u. 150 240... 280 2 ... 4 65... 90 80 ... 100
MgMn2 2,0 0,05 Cu dobro se zavaruje GD - Mg Al 9 Zn 1 t 15000.170 220 u. 250 0,5,.. 1,5 65...85 40... 50
G-MgAl9Zn2 p 90,.. 130 160... 220 2 ... 5 50...70 70... 90
5,5 0,5 0,15 0,1 Si može se djelomice zavarivati
MgAl6Zn I 7,0 1,5 0,4 0,1 Cu
GK-MgAl9Zn2 k 90 ... 130 160... 220 2 u. 5 50 u. 70 70 u. 90
GD -MAl9 Zn 2 t 140 u. 170 200 u. 250 0.5 u. 2 60 u. 85 40... 50.
7,8 0,2 0,12 0,1 Si
MgAl8Zn I 9,2 0,8 0,3 0,05 Cu
,može se toplinski ocvrsnuti
I) Pocetni dijelovi oznake znace: G - lijevanje u pijesak, GK -lijevanje u kokilu, GD - tlacni
lijevo
1) Dodatna oznaka 05 znaci tlacni lijev, 21 P-lijevanou pijesak,k -lijevanou koliku,t - tlacni lijev;h -homogenizirano,o -toplinski
ocvrsnuto.
2) Gornji i donji brojevi znace granicne vrijednosti sadržaja,
31 Pri 50 . 106titraja.
452
453
 Mehanicka svojtva bakra
Vlacna cvrstoca Istezljivost Tvrdoca
BAKAR I BAKRENE SLITINE
Stanje I Rrn
HB
N/mm' %
Bakar
Katodni bakar je elektroliticki rafinirani (na katodi izluceni) bakar, meko 210 ... 250 > 38 40... 60
polutvrdo 250 ... 300 >10 60...90
namijenjen ponajprije pretaljivanju u elektrolitski bakar. tvrdo > 300 > 6 > 90

S obzirom na nacin raimiranja razlikujemo:

- talionicki bakar, dobiven pirometalurškom raimacijom Bakrene slitine za gnjecenje (HRN C.D2.100 -1982)
- elektrolitski bal/ar, dobiven pretaljivanjem katodnog bakra.
Slitine bakra s cinkom (»Mjedi«)

S obzirom na kisik u bakru razlikujemo: Oznaka i sastav

Sastav %
- bakar bez kisika, taljen u zaštitnoj atmosferi ili vakuumu Oznalm
- bakar s kisikom, taljen u oksidacijskoj atmosferi Cu Zn necistoce (max)
- dezoksidirani bakar, dobiven uporabom kovinskih ili nekovinskih Cu Zn 5.00 94,0 ... 96,0
dezoksidanat. Cu Zn 10.00 89,0...91,0
Cu Zn 15.00 84,0 ... 86,0 0,2 Ni
Cu Zn 20.00 79,0 ... 81,0 ostale ukupno 0,3
Normirane vrste bakra (HRN C.D1.002 - 1986)
I (Al, Fe, Mn, Pb, Sn, Sb)
Cu Zn 28.00 69,0... 73,0
Napomena Cu Zn 30.00 I ostatalr
Oznaka 1 Sastav (%) 1) 69,0... 71,0
CUmin O P ". Cu Zn 33.00 66,0 ... 68,5
Katodni bakar
Cu Zn 36.00 63,4 .u 65,0
EK I-Cu Cu Zn 37.00 0,3 Ni, 0,1 ... 0,2 Pb
99,99 62,0...64,5
EK2-Cu 99,95 \ za katode Cu Zn 40.00 59,0 ... 61,5 j ostale ukupno 0,5
I }
Bakar bez kisika
EBI-CU 99,99 0,001 Mehanicka svojstva (prosjecne vrijednosti) i smjernice za uporabu
EB-2Cu 99,95 \ elektrolitski bakar
Bakar s kisikom
I Vlacna
Stanje cvrst.
Istezljivost ~tO
Oznalm '15 Smjernice za uporabu
ET1- Cu 99,90 0,005...0,04 elektrolitski bakar slitine ~ R Al.
I

A, "cl
ET2-Cu 99,90 0,005 ...0,04
0,005 ...0,08
ta!ionicki bakar
N/mm' I % % ~
T1-Cu 99,90 Cu Zn 10.00 Imeka 250 40 - 55
T2-Cu 99,70 ...0,01 \ za lijevanje
polutvr. 320 30 - 70
Dezoksidirani bakar tvrda 400 15 - 90 instalacijski dijelovi za
elektrotebniku, ukrasni
ED-Cu 99,90 0,003 elektrolitski bakar
smaloP
Cu Zn 15.00 Imeka 250 40 -
- 55 predmeti
DNP-Cu 99,90 0,005 ...0,014 polutvr . 320 30 70
DVP1-Cu 99,90 0,015... 0,04 s mnogo P tvrda 400 15 - 90 }
DVP2-Cu 99,70 0,015... 0,05 \
Cu Zn 20.00 Imeka 260 40 - 55 cijevi za manometre, insta-
polutvr. 330 30 - 70 lacijski dijelovi za elektro-
- I tvrda 420 15 - 90 tebniku, ukrasni predmeti
" Za elektrotehnicki bakar nije odlucujuci kemijski sastav (EBl-Cu, EB2-CU, ET1-Ou,
ET2-Cu i ED-Cu), vec samo elektricna provodnost y (u mekom stanju, pri 20 'C:
najmanje 58 mI(Q mm') (= 58 MS/m).
455
454
--~
 posebne slitine bakra s cinkom (»Posebne mjedi«)
Mehanicka svojstva (prosjecne vrijednosti) i smjernice za uporabu (konac)
Vlacna Sastav %
cvrst. Istezljivost fij Oznaka
Oznaka Stanje ,§ Smjernice za uporabu Cu Al Mn ostalo
slitine Rm AlO
N/mm2 % % Cu Zn 20 Al 2.00 76,0 ... 79,0 1,8...2,3 - 0,02 ... 0,035 As
Cu Zn 28 Sn 1.00 70,0 ... 73,0 - - 0,9 ... 1,3Sn I)
CuZn 28.00 meka 250 40 45 50 - -
30 32 70 CUZn 31 Si 1.00 66,0...70,0 0,7 ... 1,3 Si
polutvr. 320 Cu Zn 35 Ni 2,5.00 58,0 ... 61,0 0,3...1,5 1,5...2,5 2,0... 3,0 Ni
tvrda 380 18 20 90 kovanje, može se platirati 59,5... 63,5 - - 0,7 ...1,4 Sn
Cu Zn 38 Sn 1.00
CuZn 30.00 meka 260 40 45 52 celikom, cijevi, duboke Cu Zn 40 Al 1.00 56,5 ... 59,5 0,4... 1,6 0,4...1,8
polutvr. 340 24 26 80 posude Cu Zn 40 Al 2.00 55,5 ... 59,0 1,3...2,3 1,0...2,4
Cu Zn 40 Ni 2.00 56,0 ... 58,0 0,5...1,0 - 1,0 ... 2,0 Ni
tvrda 430 12 14 100 } Io dom. hI"""o ohli" - -
Cu Zn 40 Mn 2.00 57,0 ... 59,0 1,0...2,5
Cu Zn 33.00 meka 280 40 45 55 povecana sposobnost za CuZn38Al2Mn3Ni.00 61,0... 63,0 2,0...3,0 3,0...4,0 0,3... 0,5Ni 2)
polutvr. 380 15 18 90 hladno oblikovanje, žicane Cu Zn 39 Al Fe Mn .00 56,0 ... 61,0 0,2...1,5 0,2...2,0 0,2... 1,5 Fe
tvrda 500 5 6 115 mreže, cijevne zakovice,vijci
Cu Zn 37.00 meka 290 45 48 60 najvažnija slitina za hladno
polutvr. 350 25 28 75 oblikovanje (vucenje,
tvrda 410 15 17 95 valjanje,prešanje); vijci,cijevi Slitine bakra S kositrom (»Kositrena bronca«)
CuZn 40.00 meka 240 30 33 70 za toplo i hladno oblikova- Sastav %
polutvr. 410 15 18 95 nje; dijelovi za prešanje u Oznaka Uporaba
tvrda 480 10 12 125 toplom stanju -, Sn P Cu

Slitine bakraS cinkom i olovom (»Mjedi S olovom«) Cu Sn 2.00 1,0... 2,5 0,01... 0,4 vijci, opruge, za elektr. vodljive opruge

Oznaka i sastav
Sastav % Cu Su 6.00 55... 75 001... O4 ~ opruge, ~avitljiye cijevi za manome-
Oznaka necistoce (max)
, , , , ~ tre, mreze za slta
Cu Pb Zn Ni ostale ruge;.~ijevi vece otpornostitrošenju
Cu Sn 8.00 7,5...9,0 0,01...0,4 } i!J I?P
k orozlJI
Cu Zn 36 Pb 1,5 .00 62,0... 64,00 0,3 0,5
CuZn36Pb3 .00 60,0... 62,0 2,5...3,5 0,3 0,5
Cu Zn 38 Pb 1,5 .00 59,5... 61,5 1,5...2,5 0,3 0,5
CuZn39Pb2 .00 57,0... 59,0 1,5...2,5 0,3 1,0
CuZn39Pb3 .00 57,0... 59,0 2,5...3,5 o 0,5 1,0 Slitine bakra S kositrom i cinkom (»Crvena kovina«)
CuZn44Pb2 .00 535...560 "'"
1 00 ... 2 5 ) 05 10,
Sastav %
Mehanicka svoistva ecne v ejie<1nostI) 1 SIr ermce za unora-- ,b
(nros ' - Oznaka Uporaba
Vlacna "" Sn Zn Pb Pm"" Cu
lstezljivost :r:
Oznaka Stanje cvrst. ,5 Smjernice za uporabu Cu Sn 4 Zn 4.00 za manometar-
slitine Rm 3,0 ... 5,0 3,0... 5,3 - 0,1
-
AlO
ske opruge
N/mm2 % %
meka 340 30 33 70 za toplo i hladno oblikov,;;;Je, eu Su4 Pb 4 Zn4.00 3,0... 5,0 3,0... 5,0 3,0... 5,0 0,4 ) 1 za klizne ležaje
Cu Zn 36 Pb 3.00 polutvr. 410 15 18 95 dijelovi za prešanje u toplom
tvrda 480 10 12 125 stanju
meka 370 25 28 75 najvjaslitinazaoh1lliov
11 Takoder 0,02 ...0,035 As.
Cu Zn 39 Pb 2.00 polutvr. 440 10 12 105 nje odvajanjemcestica(slit. za
5 2) Takoder 0,3 ... 0,7 Fe.
tvrda 510 6 125 automate), razni strojni dijelovi

457
456
- - -- -- - V" - - -.-..-_u,
Sastav %
Oznaka Uporaba
Al Mn Ni AsFe Cu
Poznati trgovacki nazivi za novo srebro: alpaka, argentan, pakfong.
As za kocne pojase, »Kinesko srebro« je starije ime za posrebreno novo srebro.
Cu Al 5.00 4,0... 6,0 0,00 ... 0,3 0,0... 0,8 - prigušivace
CuAl5As .00 4,0... 6,0 - - O,O.u 0,8 osciIacra *
otpornost prema
Cu Al 8.00 7,0... 9,0 0,0 u.0,5 0,0...0,5 - sumpornoj i octe- Slitina bakra sa silicijem (»silicijska bronca«) - (2,8 ... 3,5 % Si; 1 ... 1,5 %
.., no' kiselini Mn; ost. Cu) - služi za opruge koje su elektricni vodici, kovinska sita itd.
.5
.5 velika cvrstoca (i
Fe '" Slitina bakra s berilijem (»berilijska bronca«) - (1,5...2,5 % Be) -lako
o na povišenoj tem- se kali (otvrdnjava), cime se postiže tvrdoca do 400 HE.
Cu AlS Fe 3.00 6,5... 8,5 0,0 ...0,8 0,0 ...0,8 1,5...3,5
CuAl10 Fe 3.00 8,5 .., 11,0 1,5 u, 3,5 0,0...1,0 2,0...4,0 nost prema kise-
CuAl10Fe5Ni5.00 8,5... 11,5 0,0 ...1,5 4,0...6,0 2,0...8,0 linama i morskoj
I Bakrene slitine za lijevanje <HNR C.D2.300 - 1980/1986)
Cu Al 9 Mn 2.00 8,0 ... 10,0 1,5 ...2,5 - - } vodi
peraturi),otpor-
te vatri Slitine bakra sa cinkom i olovom (»Mjedi za lijevanje«)
I
Oznaka i sastav
nikl.
Slitine bakra Sniklom ("Niklena bronca«)
("Niklena bronca',) I
Sastav % Oznaka Sastav %
Oznaka Uporaba
Ni Fe Mn eu I Cu Pb
I Al Zn
CuNi5Fe 1 Mn.OO 40... 60 10...15 03...08 za ci'evi i aoarate Cu Zn 33 Pb 2.00 63,0... 67,0 1,0...3,0
CuNi lOFe 1Mn .00 9,0 '" 11,0 1,0...2,0 0,3...1,0
osobita otpornost prema
i Cu zn 39 Pb .00 60,0... 63,0
eroziji koroziiii kavitaci'i Cu Zn 40 Pb .00 0,5...2,0 0,0...0,5 ostatak
58,0... 63,0 0,5...2,5 0,2...0,8
Cu Ni 20.00 - sposobnost za duboko iz-
19,0 ... 22,0 0,0...0,5 v!acen;e. n!atiran. e Mebanicka svojstva i uporaba
CuNi20Mn1Fe.00 19 ...220 04...10 05...15 ] za kondenzatorske crevi I Granica Vlacna Istezlji-
cu Ni 25.00 24 O... 26 O - 00...05 o za kovani novac i olatiraoie I tecenja cvrstoca vost Tvrdoca
velika otpornost prema Oznaka
CuNi30Mn1Fe.00 29,0... 32,0 0,4...1,0 0,5...1,5 eroziii korozi'i i kavitaci'i Rp.., R", A, Uporaba
HE
- sposobnost oblikovanja, N/mm2 N/mm' % 10/1000
Cu Ni 44 Mn 1.00 43,0 ... 45,0 0,5...2,0 lako oksidira

------ --- - -----.

nild -. -:inkom ("Novo srebro«) I P. Cu Zn 33 Pb 2.01 70 180 12 450 otpornost prema
koroziji, armature
Oznaka
Sastav % K. Cu Zn 39 Pb .02 80 250 25
Uporaba T. Cu Zn 39 Pb .05 750 armature za plin i
Cu Ni Pb Zn 120 250 15 750 vodu
Cu Ni 10 Zu 27.00 61,0 ..' 65,0 8,0 '" 11,0 - dobro se lijeva i preša; P. eu Zn 40 Pb .01 - 220 15 -
za unutn'u arhitekturu
T. 120 280 armataure, okovi,
cu Ni 10 zn 42 pb 2.00 45,0... 48,0 9,0 ... 11,0 0,5...2,0
dobro se preša i kuje, K. eu
Cu Zn
Zn 40
40 Pb
Pb .05
.021 15 750 precizna mehanika
za oDCuuoorabu
dobra spos.ob!.,za
-
Cu Ni 12 zn 24.00 62,0 ... 66,0 11,0... 13,0 -
].5 oprnge;za nn'borzaielo SIitine bakra sa cinkom te aluminijem, žeJjezom i manganom
cu Ni 15 Zu 21.00 63,0...67,0 13,5... 16,5 - dobro se preša, kujei (»Posebne :rnjedi za lijevanje«)
'"
o obrauje Oznakai sastav
Cu Ni 18 Zu 20.00 - dobra sposobnostob!.,
60,0 ... 64,0 17,0...19,0 za ukrasne nredmete
Oznaka Sastav %
Cu Ni 18 Zu 27.00 59 0...63 O 170...190 opcenito
Cu Al Fe
cu Ni 18 zn 19 pb 1.00 59,0...63,0 17,0... 19,0 0,3...1,5
za preciznu mebaoiku
i ontiku. kljuceve - eu Zn 25 AI 6 Fe 3 Mn 3.00
60,0 ... 66,0 4,5... 7,0 2,0...4,0 1,5...4,0
Mn Zn

gu zn 26 AI 4 Fe 3 Mn 3.00 / 60,0... 66,0 2,5... 5,0 1,5... 4,0 1,5... 4,0 ostatak
u Zu 35 AI Fe Mn .00 57,0... 65,0 0,5... 2,5 0,5... 2,0 0,1... 3,0
458

459
::;;"
 !.."U.- k, g. g... -&_-- ,..w.
Granica Vlacua Istezlji- Tvrdoca
Mehanicka svojstva i uporaba tecenja CVrStOCavost
Granica Vlac. IstezJji- Tvrdoca Oznaka Uporaba
vost Rp,,2 Rm As HB
tecenja cvrst. Uporaba 10/1000
Oznaka N/mm2 N/mm2 %
Rp'.2 Rm HE
% 10/1000 P. Cu Sn 12 Pb 2.01 130 240 4 800 dobra otpornost pre-
N/mm2 N/mni' 150 280 5 900
725 10 1800 statickijakoop- C. Cu Su 12 Pb 2.03 ma trošenju, koroziji
P. eu Zn 25AlGFe 3 Mn 3.01 400 150 280 7 900
N. eu Sn 12 Pb 2.04 i morskoj vodi
1900 tereceni dijelo.
C. eu Zn 25AlGFe 3 Mn 3.03
N. euZn25AlG Fe3Mn 3.04 \ 400
300
740
600
10
18
vi konstrukcija
1400 velika cvrsto-
P. Cu Sn 10.01
C. Cu Su 10.03
130
150
240
270
5
7
700
950
velika žilavost, otpor-
nost prema koroziji i
P. euZn 2GAl4Fe 3Mn3.01 ca i tvrdoca 150 270 7 900
N. eu Sn 10.04 morskoj vodi
C. eu zn 26 Al4 Fe 3 Mn 3.03
N. Cu zn 26 Al4 Fe 3 Mn 3.04 \ 300

170
600

450
18

20
1500

1100 umjerena k!iz- Slitine (P., K, C., N.) eu Sn 11 P.OO i eu Sn 10 P.OO (01, 02, 03, 04) su
P. eu Zn 35 Al Fe Mn .01 na mebanicka
K. Cu Zn 35 Al Fe Mn .02 otporne prema trošenju, koroziji i morskoj vodi.
svojstva, brod-
C. Cu Zn 35 Al Fe Mn .03 200 475 18 1100
ski propeleri
N. CuZn 35 AlFeMn .04
T. eu zn 35 Al Fe Mn .05 } Slitine bakra s olovom i kositrom (»Olovno.kositrena bronca za
lijevanje«)
Slitine bakraS kositrom (»Kositrena bronca za lijevanje«) sastav
Sastav %
Oznake i sastav Oznaka
Sastav % Cu Pb Sn
Oznaka I Cu Sn Ni Pb P Cu Pb 9 Sn 5.00 80,0 ... 87,0 8,0 ... 10,0 4,0... 6,0
85,0 ... 87,0 12,9... 15,0
- - < 0,2 Cu Pb 10 Sn 10.00 78,0 ... 82,0 8,0... 11,0 9,0 ... 11,0
Cu Sn 14.00 - - Cu Pb 15 Sn 8.00 75,0 ... 79,0 13,0 ... 17,0 7,0... 9,0
85,0...88,5 10,8... 12,8 0,05 ... 0,40
Cu Sn 12.00 - 0,05 ou0,40 eu Pb 20 Su 5.00 70,0 ... 78,0 18,0 ... 23,0 4,0... 6,0
eu Sn 12 Ni 2.00 84,0...87,5 11,0... 13,0 1,5...- 2,5
84,0 ou87,5 11,0... 13,0 1,2 ... 2,5 0,05... 0,40
Cu Sn 12 Pb 2.00 - - 0,15 ou1,5 Mehanicka svoistva i unoraba
Cu Sn 11 P.OO 86,0 ... 89,5 10,0... 12,0
9,0...10,7 - - - Granica Vlac. Istezlji- Tvrdo-
Cu Sn 10.00 88,0 ... 91,0
- - 0,5 ...1,0 tecenja cvrst. vost ca
Cu Sn 10 P.OO 87,0...89,5 10,0... 11,5 Oznaka Uporaba
Rp'.2 Rm As HB
Mehanicka svojstva i uporaba N/mm2 N/mm2 % 10/1000
Granica Vlacna Istezlji- Tvrdoca P. eu Pb 9 Su 5.01 80 160 7 - otpornost prema koro-
tecenja CVrStOCa vost K euPb 9 Su 5.02 80 200 5 - ziji (parama sum-
Oznaka I Rp.,2 Rm As HB
Uporaba I C. Cu Pb 9 Sn 5.03 80 220 6 - porne isolne
10/1000 N. eu Pb 9 Sn 5.04 130 230 9 - kiseline), klizni ležaji
N/mm2 N/mm2 %
P. Cu Pb 10 Sn 10.01 80 180 7 650 dobra otpornost
P. eu Sn 14.01 140 200 3 850 velika otpornost C. Cu Pb 10 Su 10.03 140 220 3 700 prema trošenju i koro-
C. Cu Sn 14.03 150 220 1,5 950 prema koroziji i N.Cu Pb 10 Su 10.04 110 220 6 700 ziji, klizui ležl\ii
N. eu Sn 14.04 150 220 2 950 morskoj vodi
P. eu Pb 15 Su 8.01 80 170 5 600 dobra klizna svojstva,
130 240 6 800 C. eu Pb 15 Su 8.03 100 220 8 650 otpornost prema sum-
P. Cu Sn 12.01 - velika.otpornost
K Cu Sn 12.02 150 270 4 N. eu Pb 15 Sn 8.04 100 220 8 650 poru i soluoj kiselini
270 4 950 prema trošenju, ko-
C. Cu Sn 12.03 150 roziji i morskoj vodi
150 270 4 900 P. eu Pb 20 Su 5.01 60 150 5 500 dobra klizna svojstva,
N. Cu Sn 12.04 N. eu Pb 20 Su 5.04 80 180 7 - otpornost prema koro-
160 280 12 900 dobra otpornost
P. Cu Sn 12 Ni 2.01 ziji
C. Cu Sn 12 Ni 2.03 180 300 8 1000 prema trošenju, ko,
180 300 10 1000 roziji i morskoj vodi
N. eu Sn 12 Ni 2.04
-
461
460
Slitine bakra s kositrom, cinkom i olovom (»Crveni li'ev«)
Sastav %
O aka Mehanicka svojstva i uporaba
m ~ ~ ~ ~
Cu Su 10 Zu 2.00 86,0 .u 89,0 9,1 u. 11,0 1,0... 3,0 Granica Vlac. Istezlji- Tvrdoca
Cu Su 8 Pb 2.00 82,0 ... 91,0 6,0... 9,0 0,5 u. 4,0 tecenja cvrst. vost
Cu Su 7 Pb Zu 3.00 2,0u. Oznaka
81,0 ... 85,0 6,0 u. 8,0 5,0 5,0...8,0 Uporaba
Cu Su5 Pb 5 Zu5.00 84,0 ... 86,0 4,0... 6,0 4,0... 6,0 4,0...6,0 Rp.., Rm A, HE
Cu Su 3 Zu 9 Pb 7.00 I 78,0 ... 82,0 2,5... 3,5 7,0... 10,0 6,0...8,0 N/mm2 N/mm' % 10/1000
Mehanicka - .
svo.istv -- np ora_-
.b~
P. Cu Al 9,01 120 320 otpornost prema
Granica Vlac. Istezlji- Tvrdoca 15 800 koroziji,za
K. Cu Al 9.02 140 450 15
tecenja cvrst. vost 850 prehrehrambeau
Oznaka Uporaba industriju
Rp..> Rm A, HB
N/mm2 N/mm' % 10/1000 P. Cu Al 10 Fe 3.01 180 500 13 1150 opcenito za me-
umjereno opter"::' K. Cu Al 10 Fe 3.02 hanicki
P. Sn 10 Zn 2.01 120 240 12 750 ceni klizni dijelo- C. Cu Al 10 Fe 3.03 200 550 15 1150 opterecene dijelo-
C. Cu Sn 10 Zn 2.03 149 270 7 850 vi, otpornost N. CUAl 10 Fe 3.04 } ve (pri temper.
N.Sn 102.04 140 270 7 800 prema morskoj -200 do + 200 'C)
vodi P. CUAl 10 Fe 5 Ni 5.01 250 600 10 1400
P. Cu Sn 8 Pb 2.01 130 250 16 - K. Cu Al 10 Fe 5 Ni 5.02 300 otpornost prema
KCu Sn 8 Pb 2,02 130 220 2 - otpornost prema
morskoj vodi i
600 12 1500 koroziji i velika
C. Sn 8Pb2.03 130 230 4 - koroziji, za arma- N.
C. eu Al 10 Fe
CuAllO Fe 55 Ni
Ni 5.03)
5.04 280 680 12 1600 cvrstoca, za brod-
N. Sn8Pb 2.04 130 270 5 - ture i kucišta ske propelere
pumpi
P. Sn 7Pb 7Zn 3,011) 100 210 12 650 otpornost prema
C. Cu Sn 7 Pb 7 Zn 3,03 2) 120 260 12 750 koroziji i mor-
skoj vodi
P. Sn5Pb5Zn5.01 3) 90 200 13 600 otpornost prema NlKAL I NIKLENE SLITINE
C. Cu Sn 5 Pb 5 Zn 5.03 4) 100 250 13 - koroziji i mor'
skoj vodi
Cisti nikal
P. Cu Sn 3 Zn 9 Pb 7.01 90 200 18 500
C. Cu Sn 3 Zn 9 Pb 7.03 100 201 16 550 Tehnicki cisti nika! sadrži:

Slitine bakra S aluminijem (»Aluminijska bronca za lijevanje«) iznad 99,6 % Ni za kemijske aparate (osobito za platirlll\ie)
iznad 98,7 % Ni za anode
Sastav iznad 98,0 % Ni za opcu uporabu (i za slitine).
Sastav %
Oznaka Mehanicka svo.ist.
-.--.-
Cu - Al Fe Ni
Vlacaa cvrstoca
Cu Al 9.00 88,0 ... 92,0 8,0 ...10,5 Istezljivost Tvrdoca
Slitiaa Stanje
Cu Al 10 Fe 3.00 83,0 ... 89,0 8,5... 11,0 2,0...5,0 Rm
3,5...6,5 A,
CuAl10 Fe 5 Ni 5.00 I 76 8,5 ... 11,0 3,5...5,5
N{mm' HE
%
1) Takoder K. eu Sn 7 Pb 7 Za 3.02. 98,0 % Ni meko 400 ... 450
tvrdo 30...45 80... 90
,) Takoder N. eu Sa 7 Pb 7 za 3.04. 750 1 180 u. 200
3) Takoder K. eu Sa 5 Pb 5 Za 5,02.
" Takoder N. eu Sa 5 Pb 5 Zn 5.04.

462

463
 Nik1ene slitine za gnjecenje
Nik1ene slitine za lijevanje (DIN 17730 - 1971) (DIN 17741, 17742, 17743, 17744 -1983 i 17745 -1973)
Oznaka Sastav 1)%
Sastav DIN Uporaba
I nrin
Ni Mn Cr Cu Mo Fe Al ostalo
Oznaka Sastav %
Ni 99,4 Fe 0,4 otporui
Fe Mn Si ostalo 199,4 termometri
DIN Ni Cu
- 1) NiMn1 98 0,6 kern. aparati, svje-
G-Ni 95 > 95 1,0... 2,5C 2) NiMn2 97 2,0 cice motora s U.I.
> 93 5,5... 6,5 3)
G-Ni 93 C 1,OC termoelementi,
G-Ni 90 Si > 90 NiMn3Al 94 3,0 1,5 1 Si mrežice za
NiMn5 94 5,0
1,0...2,5 0,5... 1,5 0,5... 1,5 1,0... 1,5Nb 4) elektronke
G-Ni cu 30 Nb 62...68 26...33
G-Ni cu 30 Si 3 61...68 27...33 1,0...2,5 0,5... 1,5 2,7... 3,7 0,5...-1,5Al 4)
4) Ni Cr80 20 76 20 1 Si
60... 68 27...31 1,0... 2,5 3,5... 45 Ni Cr 70 30 60 1,0 30 0,5 5 2 Si
G-NiCu30Si4 21 za grijala
Ni Cr 60 15 59 15 ! otporuici žice
Ni Cr 20 Al Si 73 0,7 20 1 3,2 2Si otporuici
Mehanicka svojstva i uporaba - .
Ni Cr
NiCr
15 Fe
23 Fe
72
58
15
1,0 23 0,5
8
18 1,4 0,5Ti
Granica Vlacna Istezljivost Tvrdo-
Ni Cr 20 Ti 72 1,0 20 0,5 5 1 Si; 0,4 Ti ) vatcosta\ni dijelovi
cvrstoca ca
tecenja Uporaba Ni Cr 20 Ti Al 65 1,0 20 1,5 1,4 1 Si; 2,3 Ti trajno opter. dije-
Oznaka lovi, otporui koro-
Rpo.2m.n Rm mln A5mln
HBmin NiCu30Fe 63 31 1,5 ziji kaljivo -
N/mm2 N/mm2 % NiCu30Al 63 30 1 3,0 0,6 Ti kenrijski aparati
120 320 12 80 Ni Mo 16 Cr16Ti 1,0 16 0,5 16 3 2Co
G-Ni95 85 koroziji, za arma-
160 340 10 Ni Mo 28 1,0 1 0,5 28 2 1 Co
G-Ni 93 C
350 500 3 180 } ture,
dobra aparate
otpornosti sl.
prema NiCr22Mo6Cu ost. 1,5
22 2 6 20 1Si:2Co
G-Ni 90 Si 22
NiCr22Mo7Cu 1,0 2 7 20 5Co
120 NiMo 16 Cr 15 W 1,0 15 0,5 16 5 2 Co; 4 W Ii prema
dijelovi kOrOZI]1
otpoi
G-Ni Cu 30 Nb 220 450 25 eroziji (i kavitacijskoJI, 22 9
220 NiCr22Mo9Nb 0,5 0,5 3 1 Co; 4 Nb
350 650 10 koroziji; velika postoja-
G-Ni Cu 30 Si 3 260 NiCr21Mo6Cu 39 21 ICo
500 750 1 nost uotpornost
} dobra morskoj vodi"
prema 1,0 2,5
G-Ni Cu 30 Si 4 Ni Cr21 Mo 38 21 1 Co; 0,9 Ti
1,0 2,0 fost.
NiFe 15 Mo 79 4 15
NiFe 16 Cu Cr 76 2 5 16
ske slitine
NiFe 16 CuMo 76 5 4 16 I) meke magnet-
" NiFe 48 Cr 51 1 47
NiFe47Cr 47 1,0 6 47
Ni 49 48 1 49
Monel je slitina s približno 66 % Ni, 29 % Cu, 3 % Mn (+ Si, Fe, C), a
Ni 48 46 51
veoma je otporna koroziji. Rabi se za kondenzatorske cijevi, ~opatice Ni 42 41 1,0 57 II mekom staklu
utaljivanje u
vodnih turbina, dijelove kucanskih aparata i sl. Ni Fe 47 50 47
I I
0,6
NiFe 46 51 0,6 46
Ni Fe 45 53 45
NiFe44 53 0,5 44
Ni Co 29 18 28 54
Ni Co 28 23 27 0,5 48 I 23 CO
118Co
Necistoce:
1) 2,0 Si, 1,0 C, 1,2 Cu, 1,0 Fe, 1,5 Mn, 0,01 S, 0,19 ostalo.
2) 2,0 Si, 1,2 Cu, 1,0 Fe, 1,5 Mn, 0,01 S, 1,19 ostalo.
11 Srednje i zaokružene vrijednosti.
3) 1,2 Cu, 1,0 Fe, 1,5 Mn, 0,01 S, 0,19 ostalo.
4) 1,0 razno.
16-Kraut 465
464
~
 OLOVa I OLOVNE SLITINE
CINK I CINCANE SLITINE
Cisto olovo. Rafinirano olovo -u bloku (HRN C.E1.030 -1978)
Cisti cink. Tehnicki cisti cink - u plocama (HRN C.E 1.020 - 1970) Sastav %
Oznaka I Uporaba
Sastav % Pbmin Cu necistoce (max)
Oznaka I I Uporaba
-
Znmin necistoce (max) 0,01 za opticko staklo, akumulatore
Pb 99,985 99,985 - 0,015 za kemijske aparate
0,005 za cincane slitine za tlacno lijevanje Pb 99,95 99,95 - 0,05
Zn 99,99 99,99
99,995199,995 0,01 za bakrene slitine s cinkom (i nildom)
} za duboko izvlacenje
Pb 99'99199'99
Pb 99,9 99,90 - 0,10 \ za slitine, kabelske obloge

99,95 0,05 za galvansko cincanje, za slitine Pb H. 99,91 99,90

0,04... 0,06 J za kemijske aparate pri poviše-
Zn 99,95 0,10 ) nim temperaturama
Zn 99,5 99,5 0,5 za galvansko i toplo cincanje, slitine s
Zn 98,5 98,5 1,5 Slitine olova s kositrom iantimonom
2,5 cinkom, cincano bjelilo itd.
Zn 97,5 97,5 } Tiskarske slitine (HRNC.E1.1O1- 1966)
Sastav % Tiskarska
Oznaka oznaka Uporaba
Cincane slitine za lijevanje (HRN C.J6.040 -1963 i DIN 1743/2 -1967) Pb Sn Sb slitine

Oznaka i sastav G Pb Sn 3 Sb 4 93 3 4 3/4 podloge galvanskih ploca

G Pb Sn 4 Sb 15 81 4 15 4/15 za stereo-ploce
Oznalm Sastav % GPbSn5Sb12 83 5 12 5/12
Necistoce % (max) za strojeve linotype
HRN - DIN Zn
Al Cu Mg ...- G Pb Sn 5 Sb 14
GPb Sn9 Sb 17
81
74
5
9
14
17
5/14
9/17
za stereo-ploce
za strojeve monotype
HRN 64 30 6
DPbSn30Sb61) 30/6 za povecanje žitkosti
T.ZnAI4 3,5...4,3 0,0...0,5 0,02... 0,06 0,08 Fe 0,005 Cd' DPbSn5Sb281) 67 5 28 5/28 za povecanje tvrdoce
T.ZnA14 Cu 1 3,5...4,3 0,5...1,2 0,02... 0,06 0,007 Pb 0,003Sij
DIN Slitine za obloge elektricnih kabela (HRN C.E1.040 - 1963)
O
0,075 Fe Sastav %
GKOZnAl4Cu3 3,5...4,3 2,5... 3,2 0,03... 0,06 0,009 Pb + Cd Oznalm Uporaba
Gk- ZuAl6 CU 1 5,6...6,0 1,2...1,6 « 0,005)1) Pb Sn Sb Pb
0,002 Sn
E Pb 99,9 - - -
EPbCu 0,04 - vrlomeko,zaopcuuporabu
Mehanicka svojstva i uporaba -,' E Pb Sb - -
Granica Vlacna Istezlji- Tvr- EPbSnSb - ostatak tvrdo,zatelefonskekabele
0,40 0,20
0,85! > 99,90 vrlomeko,za posebnesvrhe
meko, za brodske
I kabele
tecenja cvrst. vost doca
Oznalm Uporaba
RpQ,' ruin Rruruin A5ruin Slitine olova santimonom (HRN C.E1.035 - 1963)
HBmin
N/mm' N/mm2 % ,.-.
,..,.... Sastav % Uporaba
T. Zn Al4 200 250 1,5 70 tlacni odljevcitocnih izmjera,
1... 5 SB limovi, trake, cijevi, žice
T. Zn Al4 Cu 1 220 270 2 80 tlacni odljevcitankih stije!iki 6 Sb armature
G-ZnAl4 Cu 3 170 220 0,5 90 odljevci u pijesku 7... 10 Sb ost. PB
GK-Zn Al4 Cu 3 200 240 1 100 odljevci u kokili 5,5 Sb \ ploce za zaštitu od radioaktivnog zracenja
G-Zn Al 6 Cu 1
Gk-Zn Al6 Cu 1
150
170
180
220
1
1,5
80
80
ljevackikomplicirani odljev,
ci u pijesku odnosno kol?!i,
8,8 Sb ) I za akumulatore
I) Slitine za dodavanje.
1) Kao necistoca.

467
466
Kositrene i olovne slitine za ležaje (»Bijela kovina«) il
(HRN C.E1.100 -1963) LEMOVI
'I
Sastav Tvrdoca HB Talište Temperatura Tvrdi lemovi
pri°C lijevanja
Ozuaka
20 50 100
"t "li I .edeni lemovi IHRN CoD2.306 - 1957)
% °0 °0 Sastav % Temperatura
L. Su 89 88 ...90 Sn
I Oznaka lemljenja
Uporaba
3 ... 4 Cu 24,5 19 12 241...354 424...450 II Cu
( Znmin Si "~m
°0
7 ... 8 Sb
L. Su 80 79 ...81 Sn S.Cu85Zu 84 ...86 13 0,2"0 0,4 1 020 za bakar, bakrene
8 ... 10 Cu 27 20 10 230 ... 400 440... 460 S.Cu63Zu 62 ...64 35 0,2... 0,4 910 sli tine, celik i že-
11 ... 12 Sb S.Cu60Zu 59 ...61 38 0,2... 0,4 900 } ljezne lijevove
L. Su 80 Pb 79 ...81 Sn S.Cu54Zu 53 ...55 44 0,2... 0,4 890 za bakrene i nilde-
5 ... 7 Cu 27 20 10 182 ... 400 440... 460 S.Cu48Zu 47 ... 49 50 870 ne slitine i želje-
11 ... 13 Sb } zne lijevove
1 .., 3 Pb S. Cu 42 Zu 41 ...43 56 845 za bakrenei nilde-
L.PbSu9Cd 8 ... 10 Sn .lli'slitine
0,5 ... 1,5 Cu Bakreui lemovi (IDIN 8513/1- 1979)
13 ...15 Sb
0,75... 1,0 Cd 28 23 15 240 ... 400 450 o..520 Sastav Temperatura
0,75... 1,0 As Oznaka % lemljenja
DIN Uporaba
0,4 ... 0,6 Ni Cu Sn
"~m
ost. Pb ( Si
00
L.Pb Su6Cd 5 ... 7 Sn L-Cu > 99,90 1 083 za nelegirani
0,5 ... 1,5 Cu L-Sf Cu > 1083 celik
14 ... 16 Sb 99,90 - 0,02 ... 0,05
L-Cu Su 6 > 91 5... 8 O ...0,4 1040 za željezne i ni-
0,75... 1,0 Cd 26 21 15 245...420 480 ... 520 klene slitine
L-Cu Su 12 > 86 11 ... 13 O ...0,4 990
0,75... 1,0 As
0,4 ..o 0,6 Ni I Meki lemovi (lHRN C.E1.041-1963)
ost. Pb
Sastav 1)% Najniža temperatu-
L. Pb Su 10 9,5... 10,5 Sn Oznaka Uporaba
0,5 ... 1,5 Cu 9 420... 450 Sn Pb ra lemljenja i)lemfC
23 16 235 ... 370
14,5 ... 16,5 Sb S. Su 20 20 80 275 za prevlake kovina
osto Pb .. S. Su 25 25 75 257
L.Pb Su5 4,5... 5,5 Sn S.Su30 30 70 249
za strojno lemljenje plamenom
0,5 ... 1,5 Cu 22 13 6 240 ... 420 450 ...520 S.Su33 33 67 242
14,5 ... 16,5 Sb S.Su35 35 za lemljenje razmazivanjem
65 237
ost. Pb _. o,
I

S. Su 40 40
Uporaba
I S. Su 50
S. Su 60
50
60
60
50
223
200
za lemljenje olova
za opce svrhe
40 185 za precizno lemljenje
L. Sn 89 za <:linanricki teško opterecene ležaje uz povišenu ,
S. Su 75 75 25 185 za lemljenje zdravstvenih predmeta
L. Sn 80 ) temperaturu *
L. Sn 80 Pb za mnamicki teško opterecene ležaje
Slitine s ekst emno niskim talištem:
L. Pb Su 9 Cd za ležaje dobre klizne sposobnosti pri veIillim
Roseova slith a: 50 % Bi, 25 % Pb, 25 % Su - talište 94 aC.
L.PbSn6Cd ) opterecenjima
Woodova slitl na: 50 % Bi, 25 % Pb, 12,5 % Sn, 12,5 % Cd - talište 70 aC.
L. b Sn 10 za .lež~je dobre klizne sposobnosti pri umjerenim opte-
L. Pb Sn 5 ) recenJlIlla
1) Dopustive necisto ,ce(max) %: 0,25 Bi; 0,02 Fe; 0,05 As; 0,005 Al; 0,005 Zn.

468
469
 POSEBNE SLITINE ZA ELEKTROTEHNIKU
Srebrni lemovi (HRN C.D2.307 - 1957)
Sastav % Talište "u.u. - ....UU _...u.._, .-. .--... --_u,
Oznaka ",
AI>: Cu", Cd razno (max) Zn .C Oznaka Sastav % Elektricna Dtpornost 1)
7... 9 55 - - 870 Q/(!lQm) Uporaba
S. Cu 55 ZnAg8
S. Cu52 ZnAg 12 11...13 52 - - 830 DIN Mn Ni Al eu 20.e 100.e 300.e 500.e
S. Cu 52 ZnAg 12 Cd 11...13 52 5... 9 - 800
14...16 49 8...12 - 770 CnMn 12 Ni 2) 12 2 0,43 0,43 - -
S. Cu49 ZnAg 15 Cd
S. Cu 43 Zn Ag 20 Cd
S. Cu43 ZnAg 25
19... 21
24...26
43
43
13...17
-
-
..
750
780
CuNi20Mn 10
CuNi443)
10
1
20
44
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
0,49
-
0,49
} mJeru1
prcizni
otpornici
42 12...16 - 730 - .. -

:
S. Cu42 ZnAg25 Cd 24...26 CuMn2Al 2 0,8 0,125 0,130
S. Cu40 ZnAg27Mn
S. Cu44 ZnAg30 Cd
26...28
29...31
29... 31
40
44
36
-
3... 7
10... 14
10Mn. 6 Ni
-
-
1;]
...
"'
o
840
770
700
CuNi30 Mn
CuMn 12 Ni Al
3
12
30
5 1,2 }oo,
0,40
0,50
0,405
0,50
0,417
0,50
0,432
0,50 } otpornici
opci
S. Cu36 ZnAg30 Cd
37...39 42 - 4Sn 800
S. Cu 42 ZnAg 38 Sn
- -
Nikelin je slitina sa (%): 55 ... 68 Cu, 31 ... 32 Ni, O ... 13 Zn, a ima
S. Cu32 An Ag 44 43...45 32 730
44...46 19 18...22 - 620
elektricnu otpornost 0,40 ... 0,44 ~Q m (= 0,40 ... 0,44 Q mm2/m).
S. Cu 19 ZnAg 45 Cd
48...50 18 - 8 Mn. 5 Ni 690
S. Cu 18 Zn Ag 49 Mn Slitine za elektricne žice za visoke temperature (DIN 17470 - 1984)
S. r,n 2 ZnA" 50 Cd 49... 51 32 3.u 7 700 ..
Oznaka Sastav % Elektricna otpornost 1)
Uporaba. Srebrni su lemovi namijenjeni opcenito za lemljenje celika, Q/!lQm Uporaba
željeznih lijevova, bakra i bakrenih slitina, a osobito: do.e
DIN er Ni Al Fe 20.e 400.e soo.e 1200.e
S. Cu 52 Zn Ag 12 Cd, S. Cu 49 Zn Ag 15 Cd, S. Cu 43 Zn a Ag 20 Cd-
za lemljenje celika (i platiranih celicnih limova) s bakrom; Ni Cr 80 20 4) 20 ost. - - 1,12 1,15 1,14 1,17 1200
S. Cu 40 Zn Ag 27 Mn - za kemijski otporne celike i tvrde kovine; Ni Cr 60 15 5) 15 ost. - 22 1,13 1,20 1,22 1,28 1150
Ni Cr 30 20 6) 20 30 - ost. 1,04 1,17 1,26 - 1100
S. Cu 42 Zn Ag 38 Sn - kao lem otporan prema morskoj vodi; Cr Ni 25 20 7) 25 20 - ost. 0,95 1,11 1,22 - 1050
S. Cu 32 Zn Ag 44 - kao vatrostalni lem;
CrAl255 25 - 5 ost. 1,44 1,45 1,48 1,49 1300
S. Cu 32 Zn Ag 50 Cd .. kao lem otporan prema koroziji. CrAl205 20 - 5 ost. 1,37 1,39 1,44 1,45 1200
Lemovi za aluminij
._--, Kantal je slitina sa (%): 30 Cr, 5 Al, 3 Co i ost. Fe, a rabi se do 1350 aC.
.u_......-____mm , --. w._,. ;;:;
Sastav % Temperatura Slitine posebne elektricne permeabilnosti
Oznaka
lemljenja Sastav u %
"Ie" Uporaba Naziv
DIN Si Al Ni eu Mo Mn e Fe
.C
L-Al Si 7,5 605...615 Slitina »1040" 72 14 3 - < 0,1 11
L-Al Si 10 9,0... 10,5 ostatak 595 u. 605 permalloy A 78,5 - .. - - 21,5
L-Al Si 12 6,8...
11 8,25 \
O ... 13 590 ... 600 \ (narocito za aluminij
Opcenito slitine Al Mn)'.
permalloyB 48 - - - < 0,1 52
permalloy e 78,5 .. 3 0,5 < 0,1 18
Meki lemovi za aluminij (DIN 1707 - 19S1) -..
Oznaka Sastav % Temper.
lemljenja ;: Stariji naziv: specificni elektricni otpor i starija jedinica Q mm'/m (= !lQ m)
"Ie" Uporaba al »Manganin«.
DIN Sn Zn Cd drugo .C -- '1
»Konstaotao«.
»Cekas lk
L-Sn Zn 85 u. 92
10 8 u' 15 - - 200 u. 250 tarui lemovi
- .. 5) "Cekas«.
L-Sn Zn 40 55 u. 70 30 u. 45 200 u. 340
L-Cd Zn 20 - 17 u. 25 75...83 - 265 u. 280 manje osjetljivprema 6) "Cekas 0«
koroziji lemljenje 71 »Cekas 1«.'
L-Zn Al 5 - 94 O u. 96 O - 4 Ou.6 OAl 380...390 ltpzvuknm i u Deci:,
471
470
Slitine za ermenentne ma ete Titanove slitine (DIN 17851 - 1973)
Naziv
Sastavu % / Sastav (%) 1) Gustoca
Co Cr Mo Ni AI razno Fe Oznaka Q
AI v Sn Ti
permendur 49 - - - - 2 V 49 kg/m'
koerzit 15 Co 70 16 9 1,6 - - TiAl6V4 5,5 ". 6,75 3,5 ". 4,5 4450
koerzit 30 Co 90 31 4,7 0,4 - - 4,8 Ti TiAl 5 Sn 2 4,0 ". 6,0 2,0." 3,0
ost. 4500
500 koerzit 120 - - - 27,5 13
700 koerzit 160 10 - - 24,5 11,5 4 -Cu ost. Mehanicka svojstva titanovih slitina (DIN 17864)
- - - 26 14 + Cu
slitine Mishima: 1)
2) 7,5 - - 27 6 -!
+ Cu Modul Granica Vlacna
elast. tecenja cvrstoca
Istezljivost
Udarna
radnja loma Uporaba
Oznaka
E Rm KU il
Rp0.2
N/mm2 N/mm2 N/mm -. % J °C
TiAl6 V 4-F89 111 000 820 890 10 31 do 480
TITAN I TITANOVE SLITINE TiAI 5 Sn 2-F79 - 760 790 8 - do500
Cisti titan Titanove slitine dobro se zavaruju, otporne su koroziji. Njihova znatna
cvrstoca i razmjerno mala gustoca omogucuju konstruiranje najlakših
Titan kristalizira U dva kristalna oblika: ispod temperature pretvorbe dijelova (zrakoplovstvo, svemirska tehnika).
882 ac je Tia koji kristalizira heksagonalno, iznad te temperature nastaje
Tip koji kristalizira u kubnoj prostorno centriranoj rešetki.
Gustoca titana leži izmedu gustoca teških i lakih kovina:

Tia (20 ac) Q = 4505 kg/m3 Tip (900 ac) Q = 4320 kg/m3.
Tehnicki cisti titan (DIN 17850 - 1985) .
Sastav (%)
Oznaka
Femn O Nmn Cmn Hmn Ti
3.7025 0,20 0,10 0,05 0,08 0,13
3.7035 0,25 0,20 0,06 0,08 0,13 ostalo
3.7055 0,30 0,25 0,06 0,10 0,13
3.7065 0,35 0,30 0,07 0,10 0,13

Mehanicka svojstva kovanog titana (DIN 17864 - 1973)

Vlacna Tvrdoca Udarna radnj':-

Granica tecenja Istezljivost loma
cvrstoca
Oznaka uzd. popr. uzdužno poprecno
Rpo,2 Rp, Rm As As KU KQ.
HB
N/mm2 N/mm2 N/mm2 % % J J:.-
3.7025.10 > 180 > 200 250 ". 410 30 25 120 85 60
2.7035.10 > 250 > 270 390 ". 540 22 20 150 40 35
3.7055.10 > 320 > 350 460." 590 28 16 170 35 25
3.7065.10 > 390 > 410 540... 740 16 15 200 25 20,. .
Tehnicki cisti titan je otporan prema koroziji, postojan u morskoj vodi'
i morskoj klimi. Uporaba: za kemijske aparate i u zrakoplovstvu. 1J Dozvoljene necistoce (%): 0,08 C, 0,30 ... 0,50 Fe, 0,015 ... 0,020 H, 0,05 N, 0,20 O.

472 473
 OBLICI KOVINSKllI POLUPROIZVODA
ODLJEVCI OD SNOG LIJEVA NazivnI
za t1acne cjevovode
Razred I) I tlak
plbar
Cijevi s kolcakom (HRN C.J1.030 - 1961)

Razred 1)
Nazivni tlak (bar)
za Dr. (mm)
Ispitni tlak (bar)
zaDN (mm)
B g I Gt
LA
A
c
c
g
c
50,65
16
-
12,5
-
80." 1200 ... 600 600) ".
10
12,5
10
16
20
25
20
30
15
20
15
25
SIL cb I L

B
e: - 12,5 25 20 NazIvni
promjer Rupe za vijke
Masa DuJjinska
prirubnice gustoca cijevi
Razredi DuJjinska DN D b o
Nazivni Masa .EL .E1- d In
mm mm mm mm n 2) --2L
promjer LA A B kolcaka gustoca2)cijevi
I mm mm mm mm kg kglm
50 66 98 165 20,5 125 19
DN il ~ Da " - ej --ej ej E!.. ~ 65
80
82
98
118
133
185 21,0
8,0
8,3 145
4
4 19
2,7
3,3
10,4
13,7
mm mm mm mm 200 21,0 8,6 160 4 19
mm mm mm mm kg kg/m 100 118 153 220 22,0 180
3,7 17,3
9,0 8 19 4,2 22,0
50 66 78 84 77 6,7 7,3 3,3 8,9 125 144 183 250 22,5 9,5 210 8 19 5,3
65 82 94 100 80 6,9 7,6 4,4 11,6 150 170 209 285 240 28,7
23,0 10,0 8 23 6,7 35,9
80 98 110 116 84 7,2 7,9 8,6 5,5 14,7 200 222 264 340 24,5 11,0 295 8 23
250 274 319 395 9,3 52,1
100 118 131 137 88 7,5 8,3 9,0 7,1 18,6 26,0 12,0 350 12 23 12,0 70,6
125 144 157 163 91 7,9 8,7 9,5 9,2 24,2 300 326 367 445 27,5 13,0 400 12 23
350 378 427 505 14,8 91,4
150 170 183 189 94 8,3 9,2 10,0 11,5 31,1 29,0 14,0 460 16 23 19,0
400 429 477 565 114,5
200 222 235 241 100 9,2 10,1 11,0 16,8 44,0 30,0 15,0 515 16 28 23,4 139,5
450 480 528 615 31,5 16,0 565 20 28
250 274 287 294 103 10,0 11,0 12,0 22,9 59,3 26,5 169,0
300 326 339 346 105 500 532 582 670 33,0 17,0 620 20 28
10,8 11,9 13,0 29,8 76,5 600 635 682 780 32,1 196,7
350 378 391 398 107 11,7 12,8 14,0 37,5 96,3 36,0 19,0 725 20 31 44,0 262,9
700 738 797 895 38,5 21,0 840 24 31
400 429 442 449 110 12,5 13,8 15,0 46,3 116,9 800 842 904 1015 59,9 338,2
41,5 23,0 950 24 84 80,8 413,1
450 480 494 501 112 13,3 14,7 16,0 56,0 141,0 900 945 1 004 1115 44,0 25,0 1050 28 34
500 532 546 553 115 14,2 15,6 17,0 66,0 165,2 1000 1 048 1111 1230 94,6 516,6
47,0 27,0 1160 28 37 120,0 619,2
600 635 650 657 120 15,8 17,4 19,0 89,3 219,8 1100 1152 1221 1 340 50,0 1270 32
1200 29,0 37 139,0 731,5
700 738 753 760 122 17,5 19,3 21,0 116,8 283,2 1 256 1 329 1455 52,5 31,0 1380 32 40 173,0 853,0
800 842 857 865 125 19,2 21,1 23,0 147,8 354,9
900 945 960 968 128 20,8 22,9 25,0 182,6 431,8 Vrijednost c na slici iznosi:
1 000 1 048 1 064 1 072 130 22,5 24,8 27,0 222,3 518,3
1100 1152 1169 1177 135 14,2 26,6 29,0 265,6 613,1
DN '= 50 ...250 300 ...500 600...1200 =
1 200 1 256 1 273 1 281 140 25,8 28,4 31,0 313,2 712,9 coo 3 4 5
80... 150 200... mm mm
Nazivni promjeri DN: 50,65
Duljine L: 2i3 3,4 i 5 4i5 m
ili 4 m.L iznose za DN = 50,65 i 80 =:
2,3 Duljine 1, 2 ili 3 m za sve ostale DN 1,
D C - centrifugalni lijev,g - gravitacijski lijev.
" Duljinskagustocacijevivrijediza razred LA Duljinskagustocacijeviza razrede A i B su
približnoza 10odnosno20%vece. 21 g gra~tacijski lijev (u pješcanim kaIupima).
IL broJ rupa.

474
475
 Lukovi - S prirubnicama 1)
Fazonski cijevni komadi (HRN C.J1. 040 ... 081 - 1961)
.s
O;-
1\
Spojni komadi 1)
,,~

~ I< - /,
I> i"~-

s kolcakom i pri-
rubnicom
s kolcacima
fi.:j.
s prirubnicom s prirubnicama 1/4 luk
(HRN C.J1.064)
V.
1/8 luk
45'

(HRN C.J1.065)
luk sa stopalom
(HRN C.J1.068)
la

(HRN C.J1.040) (HRN C.J1.041) (HRN C.J1.042) (HRN C.J1.043) DN = 50 ... 1200 DN = 50... 1200 DN = 50 ... 600
DN = 50 ... 1200 DN = 50 ... 1200 DN =50 ... 1200 =
DN 50 ... 1200 O = 9,3...36,2
R = 110 ... 1145
o = 9,3 ... 36,2
R = 266 ... 1400
O = 9,2... 22,2
R = 110 ... 605
o = 9,3 ...36,2 o = 10,1...38,0 O = 9,3 ... 36,2 O = 9,3... 36,2
l = 150...500 l = 155...270 l = 400...800 l = 100...900 la = 40 ... 155 la = 40 ... 155 la = 40 ... 95
Redukcijski komadi 1) Odvojci 1)

~
"C

9' -' --- - .JI

II -IIT

I
s kolcacima (HRN C.J1.050) s prirubnicama(HRNC.J1.051:)
DN = 65 ... 1200 DN = 65 ... 1200
dn = 50 ... 1100 dn = 50 ... 1100 s kolcacima s prirubnicama s kolcacima i prirubnicom
0, = 9,7...36,2 0, = 9,7... 36,2 (HRN C.J1.070) (HRN C.J1.071) (HRN C.J1.072)
02 = 9,3 ... 33,8 02 = 9,3 ... 33,8 DN = 50 ...60 DN = 50 ... 1200 DN = 50 ... 1200
l = 200...600 l = 200 ... 600 dn = 50 ... 600 dn = 50 ... 1200 dn = 50 ... 1200
O = 9,3 ... 22,2 O = 9,3 ... 36,2 O = 9,3 ... 36,2
Lukovi - s kolcacima 1) l = 171...940 l = 300... 1700 l =170...1780
""
Križni komadi 1)

1/4 luk 1/8 luk 1/16 luk 1/32 luk

(HRN C.J1.060) (HRN C.J1.061) (HRN C.J1.062) HRN C.J1.063)
DN = 50 ... 500 DN =50 ... 1200 DN = 50 ... 1200 DN = 50 ... 1200 s kolcacima (HRN C.J1.080) s prirubnicama (HRN C.J1.081)
o = 9,3 ... 19,8 o = 9,3 ... 36,2 O = 9,3 ...36,2 O = 9,3...36,2 DN = 50 ... 600 DN = 50... 1200
R = 110 ... 515 R = 250...1400 R = 250 ... 1400 R = 250 ... 1400 O = 9,3 ... 22,2 O = 9,3 ... 36,2
lo = 40 ... 85 lo = 40 ... 155 lo = 40 ... 155 lo = 40 ... 155 l = 170...940 l = 300... 1700
1) Sve su izmjere u mm.
1) Sve su izmjere u mm.

477
476
 CELICNI POLUPROIZVODI Vuceni celici u šipkama
Duljinska i ploštinska gustoca (Qz,QA)iskazane jedinicama kg/m i kg/m2 Okrugli vuceni celici - vuceniu tolerancijskompolju
racunane su na temelju gustoce celikaQ = 7850 kg/m3. ISOh 11 (HRNC.B3.411- 1984)i ISOh 9 (HRNC.B3.412- 1984)
Promjer Duljinska Promjer Duljinska Promjer Duljinska Promjer Duljinska
Celik u šipkama - vruce valjan: gustoca gustoca gustoca gustoca
šesterol",tni
okrugli kvadratni (HRN C.B3.026 - 1984) d d Q[ d d
(HRNC.B3.021- 1984) (HRNC.B3.024- 1984) mm
mm k/m mm k/m k/m mm k!!/m

Nazivna
!
Du1jinska gustoca
okrugli kvadr.
-~
Nazivni Du1jinska
otvor kljuca gustoca
10
10,5
11
11,5
12
0,617
0,680
0,746
0,815
21
22
23
24
25
2,72
2,98
3,26
3,55
38
39
40
42
44
8,90
9,38
9,86
10,9
11,9
75
80
85
90
951)
34,7
39,5
44,5
49,9
55,6
debljina s 0,888 3,85
~
d ~ ~
.kW:!L k!'/m - 12,5
13
0,963
1,04
26
27
4,17
4,49
45
46
12,5
13,0
100
110
61,7
74,6
40 9,86 12,6 13 1,15 . 13,5 1,12 28 4,83 48 14,2 120 88,8
5,5 0,187 14 1,33
6 0,222 42 10,9 14 1,21 30 5,55 50 15,4 125 96,3
0,260 44 11,9 15 1,53 14,5 1,30 31 5,92 52 16,7 130 104
6,5 16 1,74
7 0,302 45 12,5 15 1,39 32 6,31 55 18,7 140 121
50 15,4 19,6 18 2,20 16 1,58 33 6,71 58 20,7 150 139
7,5 0,347
8 0,395 0,502 52 16,7 20,5 2,86 17 1,78 34 7,13 60 22,2 160 158
10 0,617 0,785 55 18,7 22,5 3,44 18 35 63 180 200
2,00 7,55 24,5
12 0,888 1,13 60 22,2 28,3 23,5 3,75 19 2,23 36 7,99 65 26,0 200 247
14 1,21 1,54 65 26,0 25,5 4,42 20 2,47 37 8,44 70 30,2
16 1,58 2,01 70 30,2 38,5 28,5 5,52
18 2,00 2,54 75 34,7 31,5 6,74 Kvadratni vuceni celici - vuceni u tolerancijskom polju
20 2,47 3,14 80 39,5 50,2 33,5 7,63 ISO h 11 (HRN C.B3.421 - 1986)
22 2,98 3,80 90 49,9 37,5 9,58
100 78,5 39,5 10,6 Debljina Du1jinska Debljina Duljinska Deb1jina Duljinska Debljina Duljinska
24 3,55 61,7 gustoca gustoca gustoca gustoca
25 3,85 4,91 110 74,6 42,5 12,2
120 88,8 113 47,5 15,3 a Q[ a Q[ a Q[ a Q[
27 4,49 mm mm
140 121 52 18,4 mm k/m k/m mm k/m k!!/m
28 4,83 7,07
30 150 139 55 20,6 2 0,0314 10 0,785 22 3,80 50 19,6
5,55 57 22,1 3 11
31 5,92 0,04 160 158 0,070 7 0,950 (24) 4,52 (55) 23,7
32 180 200 62 26,1 3,5 0,096 2 12 1,13 25 4,91 (60) 28,3
6,31 4 13 63
200 247 62,5 26,5 0,126 1,33 (27) 5,72 31,2
35 7,55 9,62 14 28
220 298 67 30,5 4,5 0,159 1,54 6,15 (65) 33,2
37 8,44 5 70
38 72 35,2 0,196 (15) 2) 1,77 (30) 7,07 38,5
8,90 78 41,4 5,5 0,237 16 2,01 32 8,04 (75) 44,2
83 46,8 6 0,283 (17) 2,27 (35) 9,62 80 50,2
88 52,6 7 0,385 18 2,54 36 10,2 100 78,5
93 58,8 8 0,502 (19) 2,83 40 12,6
98 65,3 9 0,636 20 3,14 45 15,9
103 72,1 "
Navedeni su samo celici debljine skupine A koji se obicno rabe. (Za ceJlke
debljine skupine B koji se rabe samo iznimno vidi gore navedenu normu!); Šesterokutni vuceni celici - vuceni u tolerancijskom polju
O h 11 (HRN C.B3.441 -1984)
Okrugli betonski celik (HRN C.K6.020 - 1955)
Promjeri: 5, 6, 7, 8, 10, 12, 14, 16, 18,20,22,25,28,30,32,36,40. :: NOnnirano samo u tolerancijskom podrucju ISO h 11.
Preporucuje se uporaba deblje tiskanih promjera. Izmjere u zagradama rabe se jedino u iznimnim slucajevima.

478 479

.......-
 Vmce valjani plosnati celik (HRN C.B3.025 - 1984)
Debljine 15...50 mm
Širina Duljinska gustoca QI!(kg/mm)
a za debljinu b mm
mm
15 16 17 18 20 25 30 35 40 50
Širina Duljinska gustoca ili/(kg!mm) 20 2,36 - - - - - - - - -
a za debljinu b mm 22 2,59 - - - - - - - - -
25 2,94 3,14 - - - - - - - -
mm 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 26 3,06 3,27 - 3,67 - - - - - -
10 0,393 - - - - - - - - - 28 - - - - - - - -
12 0,471 0,565 - - - - - - - - 3,52
- 3,96
- - - -
14 0,550 0,659 0,769 0,879 - - - - - - 30 3,53 3,77
- 4,24
- 4,71 5,89
- - - -
15 0,589 0,707 0,824 0,942 - 1,18 - - - - 32
35
3,77
4,12
4,02
4,40 - 4,95
5,02
5,50
6,28
6,87 - - - -
16 0,628 0,754 0,879 1,00 1,13 1,26 1,38 - - - 38 - - - - - -
18 0,707 0,848 - 1,13 1,27 1,41 - - - - 40
4,47
4,71
4,77
5,02 - 5,97
6,28
7,46
- - -
20 - - -
5,65
-
7,85 9,42
22
0,785 0,942
0,864 1,04
1,10
1,21
1,26
1,38 -
1,41 1,57
1,73 1,90
1,88
2,07
2,04
2,25 2,42
45
50
5,30
5,89
5,65
6,28 - 7,07
7,07
7,85
8,83 10,6
9,81 11,8
-
-
-
15,7
-
-
25 0,981 1,18 1,37 1,57 - 1,96 - 2,36 2,55 55 - - - -
26 1,02 1,22 1,43 1,63 - 2,04 - 2,45 2,65
2,75
60
6,48
7,07
6,91
7,54 - 7,77 8,64 10,8
8,48 9,42 11,8
13,0
14,1 -
28 1,10 1,32 1,54 1,76 - 2,20 - 2,64 2,86
2,86
3,08 65 7,65 8,16 - 9,18 10,2
16,5
- 18,8
-
30 1,18 1,41 1,65 1,88 2,12 2,36 - 2,83 3,06 3,30 70 8,24 8,79 - 9,89 11,0
12,8
13,7
15,3
16,5 19,2
20,4
22,0 27,5
32 1,26 1,51 - 2,01 - 2,51 - 3,01 3,27 3,52 75 8,83 9,42 10,0 - 11,8 14,7 -
35 1,37 1,65 1,92 2,20 2,47 2,75 - 3,30 3,57 3,85 80 9,42 10,0 10,6 - 17,7 20,6 23,6
38 1,49 1,79 - 2,39 - 2,98 - 3,58 3,88 4,18 j 90 10,6 11,3 12,0 12,7
12,6
14,1
15,7
17,7
18,8
21,2
22,0
- 25,1
28,3
31,4
35,3
40 1,57 1,88 2,20 2,51 2,83 3,14 - 3,77 4,08 4,40 100 11,8 12,3 13,3 14,1 15,7 19,6 23,6 - 31,4 39,3
45 1,77 2,12 2,47 2,83 - 3,53 - 4,24 4,59 4,95 110 13,0 13,8 14,7 15,5 17,3 21,6 25,9 - 34,5 43,2
50 1,96 2,36 2,75 3,14 3,53 3,93 - 4,71 5,10 5,50 120 14,1 15,1 16,0 17,0 18,8 23,6 28,3 -
55 2,16 2,59 - 3,45 - 4,32 - 5,18 5,61 6,04 130 15,3 16,3 - 18,4 20,4 25,5 30,6 - 37,7
40,8
47,1
51,0
60 2,36 2,83 3,30 3,77 4,24 4,71 - 5,65 6,12 7,14 140 16,5 17,6 - - 22,0 27,5 33,0 - 44,0 55,0
65 2,55 3,06 - 4,08 4,59 5,10 - 6,12 6,63 - 150 17,7 18,8 - - 23,6 29,4 35,3 - 47,1
70 2,75 3,30 3,85 4,40 - - - 58,9
75 2,94 3,53 - 4,71 -- 5,50
5,89 - 6,59
7,07
7,14
7,65 -
- Duljina plosnatog celika: normalna 3 ...4 m, maksimalna 12 m.
80 3,14 3,77 4,40 5,02 6,28 6,91 7,54 8,16
Široki plosnati celik -lamele, vruce valjan (HRN C.B3.030 - 1986):
90 3,53 4,24 4,95 5,65 6,36 7,07 7,77 8,48 9,18 -
100 3,93 4,71 5,50 6,28 - 7,85 8,64 9,42 10,2 11,0
širina a 150... 1250 mm, debljina b 40 ... 80 mm, duljina I 2 ... 12 m.
110 - - - 6,91 7,77 8,64 9,50 10,4 11,2 12,1 Plosnati celik s rebrom -lisnate opruge, vruce valjan CHRN C.B3.031-1966):
120 - - - 7,54 8,48 9,42 10,4 11,3 12,2 - širina a 60 ... 120 mm, debljine b 10 ... 16 mm.
130 - - - 8,16 11,2 14,3
Vuceni plosnati celik (HRN C.B3.431 - 1986):
140
150
-
-
-
-
-
- 8,79
9,18
9,89 11,0
-
10,2
- 12,2
13,2 -
13,3
- širina a 5 ... 50 mm, debljina b 1,5 ... 50 mm.
9,42 11,8 13,0 14,1 15,3 1§,5 Hladno ualjane celicne trake (HRN C.B3.530 - 1967):
širina a do 600 mm, debljine b 0,08 ... 5,0 mm.
Deblje otisnute brojcane vrijednosti vrijede za uobicajene izmjere; ,( Trakasti (obrucni) celik, vruce valjan (HRN C.B3.550 - 1960):
ostale su iznimne. Duljina plosnatog celika: normalne: 3 ... 4 m, najvece: širina a 10 ... 190 mm, debljine b 1 ... 5 mm.
12m.

480 j 481

iiiiiiIIiiIII
 Istokracni kutni prafili (konac)
Celicni kutni profili - vruce valjani
Oznaka Presjek Duljinska Geometrijska znacajka presjeka nosaca
"'I gustoca
~~I L Ix = Iy Wx = w"
I
S e Ix Wx
I bxbxd
mm mm'
--'L
kg/m mm cm4 -.I,
cm cm'
W,
cm' mm

60x 60x 6 691 5,42 16,9 22,8 9,43 5,29 3,95 11,7
60 x 60 x 8 903 7,09 17,7 29,1 12,1 6,88 4,84 11,6
65 x 65 x 7 870 6,83 18,5 33,4 13,8 7,18 5,27 12,6
70 x 70 x 7 940 7,38 19,7 42,4 17,6 8,43 6,31 13,7
Istokracni kutni prolili Raznokracni kutni profili 70 x 70 x 9 1190 9,34 20,5 52,6 22,0 10,6 7,59 13,6
(HRN C.B3.101-1962) (HRN C.B3.111-1962)
75 x 75 x 8 1150 9,03 21,3 58,9 24,4 11,0 8,11 14,6
Geometrijske karakteristike presjeka nosaca: 75 x 75 x 10 1410 11,1 22,1 71,4 29,8 13,5 9,55 14,5
I moment presjeka 80x 80x 8 1230 9,66 22,6 72,3 29,6 12,6 9,25 15,5
W moment otpora 80 x 80 x 10 1510 11,9 23,4 87,5 35,9 15,5 10,9 15,4
i polumjer tromosti 80x 80x 12 1790 14,1 24,1 102 43,0 18,2 12,6 15,3
Konstrukcijske izmjere - v. str. 4871 90 x 90 x 9 1550 12,2 25,4 116 47,8 18,0 13,3 17,6
90 x 90 x 11 1870 14,7 26,2 138 57,1 21,6 15,4 17,5
Istokracni kutni prafili ,-
Oznaka Presjek Duljinska Geometrijskaznacajkapresjekanosaca 100 x 100 x 10 1920 15,1 28,2 177 73,3 24,7 18,4 19,5
gustoca 100 x 100 x 12 2270 17,8 29,0 207 86,2 29,2 21,0 19,5
L Ix = Iy Wx= Wy
S 110x 110 x 10 2120 16,6 30,7 239 98,6 30,1 22,7 21,6
bxbxd --'L e Ix I, Wx W,
----, 110 x 110 x 12 2510 19,7 31,5 280 116 35,7 26,1 21,5
mm mm' kg/m mm cm4 cm4 cm cm' mm.
120 x 120 x 11 2540 19,9 33,6 341 140 39,5 29,5 23,5
20x 20x 3 12 0,88 6,0 0,39 0,15 0,28 0,18 3,7 120x 120 x 13 2970 23,3 34,4 394 162 46,0 33,3 23,4
25x25x3 142 1,12 7,3 0,79 0,31 0,45 0,30 4,7
25x25x4 185 1,01 0,40 0,58 0,37 4,7 130x 130 x 12 3000 23,6 36,4 472 194 50,4 37,7 25,4
1,45 7,6
130x 130x 14 3470 27,2 37,2 540 223 58,2 42,4 25,3
30x30x3 174 1,36 8,4 1,41 0,57 0,65 0,48 5,7
30x30x4 227 1,78 8,9 1,81 0,76 0,86 0,61 5,8 140x 140x 14 3720 29,2 40,2 692 282 69,3 49,7 27,5
30 x 30 x 5 278 2,18 9,2 2,16 0,91 1,04 0,70 5,7 140 x 140 x 16 4220 33,2 40,9 775 318 78,2 55,0 27,4
35x 35x 4 267 2,10 10,0 2,96 1,24 1,18 0,88 6;8 150x 150 x 14 4030 31,6 42,1 845 347 78,2 58,3 29,4
150x 150 x 16 4570 35,9 42,9 949 391 88,7 64,4 29,3
40 x 40 x 4 308 2,42 11,2 4,48 1,86 1,56 1,18 7,,8
40 x 40 x 5 379 2,97 11,6 5,43 2,22 1,91 1,35 7;7 160x 160 x 15 4610 36,2 44,9 1100 453 95,6 71,3 31,4
160x 160x 17 5180 40,7 45,7 1230 506 108 78,3 31,3
45x45x5 430 3,38 12,8 7,83 3,25 2,43 1,80 8,7
200 x 200 x 16 6180 48,5 55,2 2340 943 162 121 39,1
50x50x5 480 3,77 14,0 11,0 4,59 3,05 2,32 .1 9:& 200x 200 x 18 6910 54,3 56,0 2600 1050 181 133 39,0
50 x 50 x 6 569 4,47 14,5 12,8 5,24 3,61 2,57 : 9\6;
55 x 55 x 6 631 4,95 15,6 17,3 7,24 4,40 3,28' 110)7 Normalne duljine istokracnih kutnih profila: 3 ... 15 m.

482

-~ 483
 ----------- n_-
Oznaka Prek Duljinska Geometrijska znacaJKapresjeka nosaca
Celicni profili - vruce valjani (HRN C.B3.141-1962)
gustoca
L- Geometrijske znacajke presjeka nosaca:
S ...!!=- Iz Iy Wz Wy I moment presjeka
bxhxd
mm mm2 kg/m mm mm cm' cm' cm3 cm3 W moment otpora
20x 30x 3 142 1,11 9,9 5,0 1,25 0,44 0,62 0,29 Polumjer tromosti:
20x 30x 4 185 1,45 10,3 5,4 1,59 0,55 0,81 0,38
20x 40x 3 172 1,35 14,3 4,4 2,79 0,47 1,08
ix = {[JA
0,30
30x 45x 4 287 i;y= -ff}A
2,25 14,8 7,4 5,78 2,05 1,91 0,91
Konstrukcijske izmjere - v. str. 487!
40x 60x 5 479 3,76 19,6 9,7 17,2 6,11 4,25 2,02
40 x 60 x 6 568 4,46 20,0 10,1 20,1 7,12 5,03 2,38
40x 60x 7 655 5,14 20,4 10,5 23,0 8,07 5,79 2,74
40x 80x 6 689 5,41 28,5 8,8 44,9 7,59 8,73 2,44 1)
" Presjek Duljin- GeometrijskeznacajKe
50x 65x 5 554 -a ska presjeka nosaca
4,35 19,9 12,5 23,1 11,9 5,11 3,18 " gustoca
50x 65x 7 760
1410
5,97 20,7 13,3 31,0 15,8 6,99 4,31 O
50x100xlO 11,1 36,7 12,0 141 23,4 22,2 6,17 - ILb -d - t S e Iz Wz
Iy Wy
55x 75x 7 866 6,80 24,0 14,1 47,9 21,8 9,39
C mm mm mm mm mm2 kg/m mm cm' cm' cm3 cm3
5,32
60x 90x 6 869 6,5 65 42 5,5 7,5 903 7,09 14,2 57,5 14,1 17,7 5,07
6,82 28,9 14,1 71,7 25,8 11,7 5,61 8 80 45 6 8 1100 106
60x 90x 8 1140 8,96 29,7 14,9 92,5 33,0 8,64 14,5 19,4 26,5 6,36
15,4 7,31 10 100 50 6 8,5 1350 10,6 15,5 206 29,3 41,2 8,49
65x 80x 8 1100 8,66 24,7 17,3 68,1 40,1 12,3 8,41 12 120 55 7 9 1700 13,4 364
16,0 43,2 60,7 11,1
65x1O0x 9 1420 11,1 33,2 15,9 141 46,7 21,0 9,52 14 140 60 7 10 2040 16,0 17,5 605 62,7 86,4 14,8
16 160 65 7,5 10,5 2400 18,8 18,4 925 85,3 116 18,3
65x1O0x11 1710 13,4 34,0 16,7 167 55,1 25,3 11,4
65x130x10 1860 321 18 180 70 8 11 2800 22,0 19,2 1350 114 150 22,4
14,6 46,5 14,5 54,2 38,4 10,7 20 200 75 8,5 11,5 3220 25,3 20,1 1910 148 191 27,0
75 x 130 x 8 1590 12,5 43,6 16,5 276 68,3 (22) 220 80 9 12,5 3740 29,4 21,4 2690 197 245 33,6
31,9 11,7
24 240 85 9,5 13 4230 33,2 22,3 3600 248 300 39,6
80x120x 8 1550 12,2 38,3 18,7 226 80,8 27,6 13,2 26 260 90 10 14 4830 37,9 23,6 4820 317 371 47,7
(28) 280 95 10 15 5330 41,8 25,3 6280 399 448 57,2
80x120x10 1910 15,0 39,2 19,5 276 98,1 34,1 16,2 30 300 100 10 16 5880 46,2 27,0 8030 495 535 67,8
80x120x12 2270 17,8 40,0 20,3 323 114 40,4 19,1
90x130x10 2120 16,6 41,5 21,8 358 141 40,5 20,6 Normalne duljine celicnih profila C :4 ... 15 m.
90x130x12 2510 19,7 42,4 22,6 420 165 48,0 24,4
100 x 150 x 10 2420 19,0 48,0 23,4 552 198 54,1 25,8
100 x 150 x 12 2870 22,6 48,9 24,2 650 232 64,2 30,6
100 x 200 x 12 3480 27,3 70,3 21,0 1440 247 111 31,3
100 x 200 x 14 4030 31,6 71,2 21,8 1650 282 128 36,1

u Izmjere u zagradama treba izbjegavati.

484

..J. 485
 Konstrukcijske izmjere celicnih proi1la (DIN 997)
Celicni profili - vrucevaljani (HRNC.B3.131- 1962) Celicni kutni profili L '-
Geometrijske znacajke presjeka nosaca: b=h ...El... do- b=" ...El... do-
I moment presjeka mm mm mm mm mm mm mm mm
W moment otpora 20 12 - 4,3 75 40 - 23
c' 25 15 - 6,4 80 45 - 23
Polumjer tromosti: b 30 17 - 8,4 90 50 - 25
ix ={ijA 35 18 - 11 100 45 60 25
-
Konstrukcijske izmjere
iy ='ffJA
- v. str. 487! M 40
45
50
55
22
25
30
30
-
-
-
11
13
13
17
110
120
130
140
45
50
50
50
70
80
90
95
25
25
25
28
60 35 - 17 150 50 105 28
65 35 - 21 160 60 115 28
'" 1)
Izmj.. Presjek Duljin- Geometrijske karakteristike L1LJ I 70 40 - 21 200 60 150 28
ska presjekanosaca
"" gnstoca
O Celicni profili C
- " - b -d - t S Ix Iy Wx Wy
I mm mm mm mm mm2 kg/m cm' cm' cm' cm' b c do_ !!.L b c do- !!.L
mm mm mm mm mm mm mm mm
8 80 42 3,9 5,9 758 5,95 77,8 6,3 19,5 3,00
10 100 50 4,5 6,8 1060 8,32 171 12,2 34,2 4,88 42 25 11 33 75 40 23 151
12 120 58 5,1 7,7 1420 11,2 328 21,5 54,7 7,41 45 25 13 46 80 45 23 167
14 140 66 4,7 8,6 1830 14,4 573 35,2 81,9 10,7 50 30 13 64 85 45 25 184
55 30 17 82 90 50 25 200
16 160 74 6,3 9,5 2280 17,9 935 54,7 117 14,8
18 180 82 6,9 10,4 2790 21,9 1450 81,3 161 19,8 60 35 17 98 95 50 25 216
20 200 90 7,5 11,3 3350 26,3 2140 117 214 26,0 65 35 21 115 100 55 25 222
(22) 220 98 8,1 12,2 3960 31,1 3060 162 278 33,1 70 40 21 133
24 240 106 8,7 13,1 4610 38,2 4250 221 354 41,7
26 260 113 9,4 14,1 5340 41,9 5740 288 442 51,0
(28) 280 119 10,1 15,2 6110 48,0 7590 364 543 61,2 Celicni profili I
30 300 125 10,8 16,2 6910 54,2 9800 451 653 72,2 b c do_ !!.L b c domu !!.L
(32) 320 131 11,5 17,3 7780 61,1 12510 555 782 84,7 mm mm mm mm mm mm mm mm
34 340 137 12,2 18,3 8680 68,1 15 700 674 923 98,4
(36) 360 143 13,0 19,5 9710 76,2 19 610 818 090 114 42 22 6,4 59 113 60 17 208

II
(38) 380 149 13,7 20,5 10 700 84,0 24 010 975 250 131 50 28 6,4 75 119 62 17 225
58 32 8,4 92 125 64 21 241
40 400 155 14,4 21,6 11 800 92,6 29 210 1160 1460 149 66 34 11 109 131 70 21 258
Normalne duljine celicnih profila I : 4 ... 15 m. 74 40 11 125 137 74 21 274
82 44 13 142 143 76 23 290
90 48 13 159 149 82 23 306
98 52 13 176 155 86 23 323
' 106 56 17 192
I
1)
Izmjere u zagradama treba izbjegavati.
1
487
486

......
Željeznicke tracnice (duljinske gustoce Qfvece od 20 kg/mj Celicni timovi
(HRN C.K1.021-1963) Celicni debeli limovi (HRNC.B4.110-1972)
Duljinska gustoca Presjek Moment presjeka Moment otpora Debljina Sirina mm Duljina mm
Oznaka S Ix Wx o u razma-
tracnice
kg/m mm' cm' crna mm cima od 400)... 700 700)... 1500 15000)...3000 ...6000 6000...)
5... 7 0,5mm u skokovima u skokovima
22 22,12 2818 375,5 73,6 7)... 30 1 mm po 20 mm po 50 mm
45 45,44 5784 1552 215 u skokovima u skoko- u skokovi-
49 49,43 6297 1819 240 30) ... 50 2 mm u skokovima u skokovima
vima po ma po
po 100 mm 500 mm 1000
50)... 60 3 mm mm
60)... 5 mm po 50 mm po 100 mm

Celicni limovi srednje debljine (HRN C.B4.111-1956)

Debljina: 3, 3,5 4, 4,5 4,75 mm
'" Širina: ... 1200 ... 1450 ... 1700 mm
46".' .."
Duljina: ... 4000... 5000... 6000 ... 7000 mm
.." Trgovacki formati: 1000 x 2000 mm 1250 x 2500 mm
o? ~
<>
Celicni tanki limovi (HRN C.B4.112 -1962 i 113 -1978)
0'1"
<- Debljina: 0,4... 0,8 mm u razmaku po 0,05 mm
o,;,'
.." ~I! 0,9 ... 1,1 mm u razmaku po 0,1 mm
<-
.." 1,25...2,75 mm u razmaku po 0,25 mm
Širina: 550... 600, 750... 1000, 1100, 1200 mm
~ Duljina: 1500 ... 2000, 2250, 2500, 3000 mm
Plošna masa celicnih limova
DebIjina PIošna DebIjina PIošna DebIjina PIošna Debljina PIošna
Oznaka 22 Oznaka 45 gustoca gustoca gustoca gustoca
o A o A -o A o A
mm kg/m' mm kg/m' mm kg/m' mm kg/m'
0,40 3,14 2,00 15,70 9 70,65 25 196,2
0,45 3,53 2,25 17,66 10 78,50 26 204,1
'" 0,50 11
...;
'"
<- 3,93 2,50 19,63 86,35 27 211,9
.c
<- 0,55 4,32 2,75 21,59 12 94,20 28 219,8
II 0,60 4,71 3,00 23,55 13 102,0 29 227,6
<:! 0,65 5,10 3,25 25,51 14 109,9 30 235,5
+, 0,70 5,50 3,50 27,48 15 117,8 32 251,2
'"
.."
0,75 5,89 4,0 31,40 16 125,6 34 266,9
o ,., 0,80 6,28 4,5 35,32 17 133,4 36
<- 282,6
0,85 6,67 5,0 39,25 18 141,3 38 298,3
0,90 7,07 5,5 43,18 19 149,2 40 314,0
'" 0,95 7,46 6,0 47,10 20 157,0 42 329,7
'" 1,00 7,85 6,5 51,03 21 164,8 44 345,4
C'I 1,25 9,81 7,0 54,95 22 172,7 46 361,1
1,50 11,78 7,5 58,88 23 180,6 48 376,8
1,75 1374 80 6280 24 1884 50 39
Pocincani lim (HRN C.B4.081 - 1984)
Oznaka 49 Debljina 0,45 ... 4 mm; širina 1000 mm; duljina 2000 (2500) mm.

488 489
Celicne bešavne cijevi (ISO)
Celicne bešavne cijevi (nastava")
C 0000 (HRN C.B5.226 - 1968)
C 1212 (HRN C.B5.122 -1968)
C 1213 (HRN C.B5.123 -1968) NazIvni Vanj~ki D~bljina
promjer promjer stIjenke Duljin~ka
gustoca Nazivni tIakp/bar
C 1402 (HRN C.B5.124 -1968)
C 3100 (HRN C.B5.125 -1968) DN D o ~kg/m C 0000 C 1212 C 1213 C 1402 C 3100
mm mm mm
Nazivni Vanjski Debljina Duljinska 4,0 12,8 25 40 40 80 100
Nazivni tlakp/bar
promjer promjer stijenke gustoca 4,5 14,2 - 64 80 - -
o 133 5,0 15,8 - 80 - 100 -
DN
mm
D
mm mm C 0000 C 1212 C 1213 C 1402 C 3100. 5,6 17,6 - - 100 - -
kg/m
125 6,3 19,8 - 100 - - -
16 1,8 0,632 25 100 100 100 100
10 4,0 13,5 25 40 40 80 80
17,2 1,8 0,688 25 100 100 100 100 4,5 14,9 - - 64 - 100
20 2,0 0,890 25 100 100 100 100
139,7 5,0 16,6 - 80 80 100 -
15
21,3 25 100 100 100 5,6 18,5 - - 100 - -
2,0 0,962 100 6,3 20,8 - 100 - - -
20 25 2,0 1,13 25 100 100 100 100
26,9 2,3 1,41 25 100 100 100 100 4,5 17,1 25 40 40 80 80
5,0 19,0 - - 64 - 100
25
30 2,6 1,77 25 100 100 100 100 159 5,6 21,1 - 80 80 100 -
33,7 2,6 2,01 25 100 100 100 100 6,3 23,8 - - 100 - -
32 38 2,6 2,29 25 100 100 100 100 150 7,1 26,6 - 100 - - -
42,4 2,6 2,57 25 100 100 100 100 4,5 18,1 25 40 40 64 80
44,5 2,70 25 100 100 100 100'
5,0 20,1 - - - 80 100
40 2,6 168,3 5,6 22,4 - 64 80 - -
48,3 2,6 2,95 25 100 100 100 100 6,3 25,3 - 80 - 100 -
57 2,9 3,90 25 100 100 100 100 7,1 28,3 - 100 100 - -
50
60,3 2,9 4,14 25 100 100 100 100 (175) 1) 193,7 5,4 ... 8,8 25... 40
2,9 5,28 25 80 80 100 100
65 76,1 3,2 5,80 - - 100 - -7, 6,0 2) 31,1 25 40 40 64 80
3,6 6,49 - 100 - - -, 6,3 32,6 - - - 80 100
216 2) 7,1 36,6 - 64 80 - -
3,2 6,81 25 64 80 80 100 8,0 41,0 - 80 - 100 -
80 88,9 3,6 7,63 - 80 100 100 - 8,8 45,0 - - 100 - -
4,0 8,43 - 100 - - - 200 10,0 50,8 - 100 - - -
..
3,6 9,33 25 64 80 80 100' 5,9 31,0 25 40 40 64 80
108 4,0 10,3 - 80 - 100 - 6,3 33,2 - - - 80 100
4,5 11,4 - - 100 - - 219 1 7,1 37,2 - 64 80 - -
5,0 12,7 - 100 - - - , 8,0 41,5 - 80 - 100 -
100
8,8 45,4 - - 100 - -
3,6 9,90 25
-
40 64 80 100
- 10,0 51,6 - 100 - - -
114,3
4,0
4,5
11,0
12,1 -
-
80
-
80
100
-
100
-
-
-
5,0 13,5 100
..,.
I) Nazivni promjer 175 mm HRN ne preporucuje.
2) Izmjere nisu prema ISO.

490
491
 t.;cl1cne Desavne Cl eV1\I<onac
Celicne bešavne c" evi (nastavak)
NazI,:"i Vanjski D~?ljina Duljin~ka Nazivni tlakp/bar
promjer promjer stIjenke gustoca
Nazi,:"i Vanj~ki D~?ljina Duljin~ka I Nazivni t1akp/bar
promjer promjer stIjenke gustoca
~ D " -Q C 0000 C 1212 C 1213 C 1402 C 3100
'

DN D " ~ C 0000 C 1212C 1213 C 1402 C 3100 mm mm mm kgm I

mm mm mm kg/m 8,8 85,9 16 40 40 40 64
6,3 40,6 25 40 40 40 80 10,0 97,8 - - - - 80
71 456 - - - 64 - 11 O 108 - - - 80 -
267 I 8:0 50:9 -- - 64 80 100
406,4 12:5 122 - - 80 - 100
8,8 55,8 64 80 - 14,2 138 - 80 100 100 -
10,0 63,4 - 80 - 100 175 168 - 100 - - -
11,0 69,7 - 100 100 - 400 10:0 101 16 40 40 40 80
250 I I 6,3 41,6 25 40 40 40 80 11,0 111 - - - 64 -
71 467 - - - 64 - 419 12,5 126 -- - 64 80 100
-
8:0 52:1 - - 64 80 100 14,2 142
-
80
-
80 100
- -
273 I 8,8 57,1 - 64 80 - 16,0 158
- 100
- - -
10,0 64,9 - 80 - 100 17 5 173 100
11,0 71,4 - - 100 11,0 135 16 40 40 40 40
12,5 80,9 - 100 - 12,5 154 - - - - 64
14,2 173 - - - 80 100
~D ~4 W
-
~
-
~
-
~
-
M 500 508 16,0 193 - 64 80 - -
8,0
88
61,2
67 1 - - - 80
80
- 17,5 211 - 80 - 100 -
I - - - 20,0 241 - - 100 - -
318 D 10:0
11,0
76:0
83,3 - 80
80
- 100
100 22,2 266 - 100 - - -
12,5 94,2 - - 100 Od pojedinih vrsta celika dolaze u obzir cijevi onih izmjera za koje je
oznacen nazivni tlak.
300 I 14,2
7,1
106
55,6
-
16
100
40
-
40 40 64
8,0 62,1 - - - - 80
88 681 - - - 80 - -
Precizne celicne cijevi vucene ili hladno valjane

~
323,9 I 10:0 77:4 - - 80 - 100 (HRN C.B5.250 - 1983)
11,0 85,3 - 80 - 100
12,5 96,7 - - 100 Polarni moment presjeka Ip =2 Ix
14,2 109 - 100 -
8,0 68,3 16 40 40 40 64 Polarni moment otpora Wp = 2 Wx
88 749 - - - - 80
10'0 85'2 - - - 80 100 Vanjski Debljina Presjek Duljinska Moment Moment
355,6 I 11:0 93:9 - - 80 - promjer stijenke
"
gustoca presjeka otpora
12,5 107 - 80 - 100 D S Ix Wx
14,2 120 - - 100 -" mm mm mm2 kg/m cm' cm'
350 16,0 133 - 100 - - - 10 1
15
28,3
40 O
0,222
0314
0,028 98
O037 30
0,057 96
007460
8,0 70,8 16 40 40 40 64
8,8 77,7 - - - - 80 12 I 1
15
34,5 0,271 0,052 70 0,08783
10 O 88 3 - - - 80 - 495 0388 O069 58 O116 O
368 I 11:0 97:3 - - 64 - 100 16 I
1
1,5
47,1
68,3
0,370
0,536
0,133 1 0,1664
~5 lli - ~ ~ ~ 2 880 0690
0,1815
0219 9
0,226 9
02749
14,2 124 - - 100 1 53,4 0,419 0,1936 0,215 1
16,0 138 - 100 18 I 1,5 77,7 0,610 0,266 8 0,296 3
2 100.5 0.789 0.326 7 0.363 L..-
1) Izmjere nisu prema ISO.
493
492
Precizne celicne cijevi - vucene ili hladno valjane (nastava") ":7, -
Precizne celicne cijevi vucene ili hladno valjane ("onac)
Vanjski Debljina Duljinska Moment Moment
promjer stijenke
Presjek
gustoca presjeka otpora Vanjski Debljina Duljinska Moment Moment
Presjek presjeka otpora
D <1 S Q, Ix Wx promjer stijenke gustoca
mm mm' kg/m n' n' <1 S Ix Wx
mm D
1 59,7 0,468 0,270 1 0,270 1
&
mm mm mm' kg/m
---.
cm cm'
1,5 87,2 0,684 0,3754 0,3754
20 2 113,1 0,888 0,463 7 0,4637 1,5 228,5 1,794 6,727 2,691
2,5 137,4 1,079 0,536 9 0,5369 2 301,6 2,367 8,701 3,480
3 160,2 1,258 05968 05968
50 I 2,5 373,1 2,929 10,551 4,220
1 66,0 0,518 0,364 5 0,3314 3 443,0 3,477 12,281 4,912
1,5 96,6 0,758 0,510 2 0,4638 4
22 2 0.986 0,634 6 0,5769 578,0 4,537 15,405 6,162
125,7
2,5 153,1 1,202 0,7399 0,672 7 1,5 256,8 2,016 9,543 3,408
3 1791 1406 08282 O752 9
2 339,3 2,663 12,384 4,423
1 75,4 0,592 0,543 8 0,435 O
1,5 110,7 0,869 0,7676 0,6141
56 I 2,5 420,2 3,298 15,066 5,381
25 2 1,134 0,962 8 0,7702 3 499,5 3,921 17,595 6,284
144,5
2,5 176,7 1,387 1,132 0,9056 4 653,5 5,129 22,217 7,935
3 2073 1627 1278 1022."."
1,5 289,8 2,275 13,710 4,352
1 84,8 0,666 0,774 O 0,5529 2
1,5 124,8 0,980 1,100 0,785 7 383,3 3,009 17,846 5,665
28 2 163,4 1,282 1,389 0,992 1 63 I 2,5 475,2 3,730 21,777 6,913
2,5 200,3 1,572 1,644 1,174 3 565,5 4,439 25,510 8,098
3 235,6 1,849 1,867 1334,... 4 741,4 5,820 32,409 10,289
1 91,1 0,715 0,9589 0,639"3'
1,5 134,3 1,054 1,367 0,9113 1,5 322,8 2,534 18,942 5,412
30 2 175,9 1,381 1,733 1,155 2 427,3 3,354 24,717 7,062
2,5 216,0 1,695 2,059 1,373 70 I 2,5 530,1 4,161 30,235 8,639
3 254,5 1997 2,347 1565...., 3 631,5 4,957 35,504 10,144
1 97,4 0,764 1,171 O,73.ii9 4 829,4 6,511 45,326 12,950
1,5 143,7 1,128 1,675 1,047
32 2 188,5 1,480 2,130 1,331 1,5 369,9 2,904 28,505 7,126
2,5 231,7 1,819 2,538 1,586 2 490,1 3,847 37,296 9,324
3 273 3 2145 2904 1815 80 I 2,5 608,7 4,778 45,746 11,437
1 106,8 0,838 1,545 0,882 9 3 725,7 5,697 53,866 13,467
1,5 157,9 1,239 2,219 1,268 4
2 207,3 1,627 2,833 1,619 955,0 7,497 69,145 17,286
35 3,390 1,937
2,5 255,2 2,003 2 552,9 4,340 53,550 11,900
3 301,6 2,367 3,894 2,225
3058 4757 27,18 2,5 687,2 5,395 65,823 14,627
4 3895 90 I 3 820,0 6,436 77,670 17,260
1 116,2 0,912 1,991 1,048
4 1 080,7 8,483 100,127 22,250
1,5 172,0 1,350 2,869 1,5!Oi
2 226,2 1,776 3,676 1,935 2
38 2,189 4,414 2,323 615,8 4,833 73,952 14,790
2,5 278,8
3 329,9 2,589 5,088 2,678 100 I 2,5 765,8 6,012 91,054 18,211
4 4272 3,354 6,259 3 294- 3 914,2 7,176 107,624 21,525
1 122,5 0,962 2,331 l,16ir 4 1 206,4 9,470 139,215 27,843
1,5 181,4 1,424 3,367 1,684
2,161 2 678,6 5,327 98,971 17,995
2 238,8 1,874 4,322
40 2,600 2,5 844,3 6,628 122,028 22,187
2,5
3
294,5 2,312 5,200
6,007 3,004
110 I 3
348,7 2,737 1 008,5 7,916 144,435 26,261
4 452,4 3551 7419 3710 4 1 332,0 10,456 187,351 34,064
1,5 205,0 1,609 4,854 2;i57'
2 270,2 2,121 6,258 2,784 2 741,4 5,820 129,800 21,513
45 2,5 333,8 2,620 7,563 3,36:!! 120 I 2,5 922,8 7,244 159,334 26,556
3 395,8 3,107 8,773 3,89.9 3 1102,7 8,656 188,809 31,468
4 5152 4044 10 929 4857 4 I
1457,7 11,443 245,476 40,913

494 495
 Celicna žica
Celicne cijevi za cijevni navoj
Okrugla vncena celicna žica (HRNC.B6.110- 1982)
Celicne cijevi propisanih mehanickih svojstava (HRN C.B5.222 - 1968)
Nazivni tlak plbar) Nazivni Toleran- Presjek Du\jinska Nazivni Toleran- Presjek DuJjinska
Nazivni Vanjski 1...50 80 100 promjer cija gustoca promjer cija gustoca
promjer pronijer debljina duljinska debljina duljinska debljina duljinska
stijenke gustoca stijenke gustoca stijenke gustoca
- d
mm
S Q, -d
= mm
S Q,
mm =2 kg/m =2 kg/m
D D ij ij ij
.!2 = = 0,1 0,007 85 0,061 7 1,4 ,,0,04 1,54 12,1
= col') = = kg/m kg/m kg/m 0,12
,,0,005 0,011 3 0,088 8
6 1/8 10,2 - - - - 2,65 0,493 1,6 2,01 15,8
8 1/4 13,5 - - - - 2,9 0,769 0,14 0,015 4 0,121 1,8 ,,0,06 2,54 20,0
10 3/8 17,2 - - - - 2,9 1,02 0,16 ,,0,01 0,020 1 0,158 2 3,14 24,7
15 1/2 21,3 -
-
-- - - 3,25
3,25
1,45
1,9
0,18
0,2
0,025 4
0,0314
0,200
0,247
2,2
2,5 ,,0,08
3,80
4,91
29,8
38,5
20 3/4 26,9
- - - -
25 1 33,7
- - - - 4,05
4,05
2,97
3,84
0,22
0,24 ,,0,015
0,038 O
0,045 2
0,298
0,355
2,8 6,16 48,3
32 11/4 42,4 3,1 7,55 59,2
40 11/2 48,3 - - - - 4,05 4,43 0,26 0,053 1 0,417 3,4 9,08 71,3
50 2 - - - - 4,50 6,17 0,28 0,061 6 0,483 3,8 11,3 89
65 21/2
60,3
76,1 - - - - 4,50 7,90
80 3 88,9 - - - - 4,85 10,1 0,31 0,0755 0,592
0,713
4 12,6 99
109
0,34 0,090 8 4,2 13,9
100 4 114,3 5,4 14,4 6,3 16,8 0,37 0,108 0,844 4,6 16,6 130
125 5 139,7 5,4 17,8 7,1 23,3 8,0 25,9
8,0 30,9 8,8 33,8 0,4 0,126 0,986 5 19,6 154
150 6 165,1 5,4 21,2
0,45 ,,0,02 0,159 1,25 5,5 " 0,010 23,8 187
0,5 0,196 1,54 6 28,3 222
Celicne cijevi bez propisanih mehanicih svojstava (HRN C.B5.225 - 1968)
Poluteške cijevi Teške cijevi 0,55 0,238 1,87 6,5 33,2 260
Nazivn, Vanjski 0,6 0,283 2,22 7 38,5 302
debJjina duJjinska debljina duljinska 0,7 8
promjer promjer gustoca gustoca 0,385 3,02 50,3 395
stijenke stijenke
D ij ij 0,8 0,503 3,95 9 63,6 499
.!2 D
= col') = = kg/m = kglIl). 0,9
1 ,,0,03
0,636
0,785
4,99
6,17
10 78,5 617
0,493 11 95 746
6 1/8 10,2 2,0 0,407 2,65 1,1 12 113
2,9 0,769 0,950 7,46 888
8 1/4 13,5 2,35 0,650 1,2 1,13 8,88 ,,0,15
10 3/8 17,2 2,35 0,852 2,9 1,02 13 133 1 040
1,22 3,25 1,45 1,3 ,,0,04 1,33 10,4 14 154 1210
15 1/2 21,3 2,65
20 3/4 26,9 2,65 1,58 3,25 1,90
25 1 33,7 3,25 2,44 4,05 2,97 *
32 11/4 42,4 3,25 3,14 4,05 3,84
40 11/2 48,3 3,25 3,61 4,05 4,43
50 2 60,3 3,65 5,10 4,5 6,17
7,90 Okrugla vncena celicna žica od niskougljicnog celika za posebne namje-
65 21/2 76,1 3,65 6,51 4,5 ne (HRNC.B6.011 - 1980):
80 3 88,9 4,05 8,47 4,85 10,1
14,4 Nazivni promjer 0,1 14 mm.
n'

100 4 114,3 4,5 12,1 5,4

125 5 4,85 16,2 5,4 17,8 Okrugla celicna žica, vncena ili bmšena u tolerancijskom polju ISO h11
139,7
150 6 165,1 85 19,2 4 21,8 (HRNC.B6.111-1982):
Nazivni promjer 1 'n 9,8 mm.
1) Napuštena stara oznaka: 1 col = 1 in = 25,4=.
497
496

- ~t
Celicna užad - za opcu uporabu Uže 1 x 19 (HRN C.H1.061 -1982)
Celicna užad bez jezgre Uže se sastoji od 19 (1 + 6 + 12) žica od kojih je oko središnje žice
Užad bez jezgre (srži) je spletena od žica istog ovijeno u prvom sloju 6 žica, a u drugom 12 žica.
promjera. Oko središnje žice sukano je u prvom

~
sloju 6 ili u drugome 12, ili u trecem 18 žica. Prekidna sila
Nazivni F, - racunska, Fmm- najmanja
>::'-ri 'tt"!oi, Sukanje prvog sloja može biti desno (tj. normal-
no) ili lijevo. Sukanje u sljedecim slojevima uvijekje
promjer
užeta
Duljinska
gustoca pri nazivnoj cvrstoci žica
suprotno sukanju u sloju prije toga.
'r;:,\ ,/~-~;'Žice za užad bez jezgre su od celika nazivne
Rm = 1570 N/mm2 Rm = 1770 N/mm2
'--1 . -- ,-,o ,.. vlacne cvrstoce
'.--,(X.)...: d ~ F, Fmin !!.E. Fmin
Rm = 1570 ili 1770 N/mm2. mm kg/m kN kN kN kN
Žice mogu biti gole ili pocincane. 1 0,00495 0,937 0,825 1,06 0,930
1,5 0,0111 2,11 1,86 2,38 2,09
2 0,0198 3,75 3,30 4,23 3,72
Uže 1 x 7 (HRN C.H1.060 - 1982) 2,5 0,0310 5,86 5,15 6,61 5,81
Uže se sastoji od 7 (1 + 6) žica od kojih je šest ovijeno oko središnje žice.
- 3 0,044 6 8,43 7,42 9,51 8,37
Prekidna sila 3,5 0,060 7 11,5 10,1 12,9 11,4
4 0,0793
Nazivni F, - racunska, Fmm- najmanja 5
15,0 13,2 16,9 14,9
promjer 0,124 23,4 20,6 26,4 23,2
užeta gustoca pri nazivnoj cvrstoci žica
I Duljinka I 6 0,178 33,7 29,7 38,1 33,5
Rm = 1570 N/mm2 Rm = 1770 N/mm2 7 0,243 45,9 40,4 51,8 45,6
8 0,317 60,0 52,8 67,6 59,5
d F, Fmin F, Fmin 9 0,401 75,9 66,8. 85,6 75,3
mm kg/m kN kN kN Ht
10 0,495 93,7 82,5 106 93,0
0,6 0,00181 0,342 0,308 0,385 0,347 11 0,599 113 128 112
0,685 0,617 99,8
0,8 0,003 21 0,608 0,547 12 0,713 135 119 152 134
1 0,005 02 0,950 0,855 1,07 0,963 13 0,837 158 139 179 157
1,5 0,011 3 2,14 1,92 2,41 2,n
14 0,971 184 162 207 182
2 0,020 1 3,80 3,42 4,28 3,85 15 211 186
6,02 1,11 238 209
2,5 0,0314 5,93 5,34 6,69 16 1,27 240 211 271
3 8,55 7,69 9,63 8,67 238
0,0452 17 1,43 271 238 305 269
3,5 0,0615 11,6 10,5 13,1 11,8
18 1,61 304 267 342 301
4 0,080 3 15,2 13,7 17,1 15,4 19
17,3 21,7 19:5 1,79 338 298 382 336
4,5 0,102 19,2 20 375
5 0,126 23,7 21,4 26,8 24,1 1,98 330 423 372
34,7 21 2,18 413 364 466 410
6 0,181 34,2 30,8 38,5
7 41,9 52,4 47,2 22 2,40 454 399 512 450
0,246 46,5 23
8 0,321 60,8 54,7 68,5 61,7 2,62 496 436 559 492
9 78,0 24 2,85 540 475 609 536
0,407 76,9 69,2 86,7
10 95,0 85,5 107 96,3 25 3,10 586 515 661 581
0,502
12 0,723 137 123 154 139
14 0,984 186 167 210 189
16 1,29 243 219 274 247

498 499
Uže 1 x 37 (HRN C.Hl.062 - 1982) Celicna užad s jezgrom
Užad s jezgrom ima 6 žicanih strukova (u
Uže se sastoji od 37 (1 + 6 + 12 + 18) žica od kojih je oko središnje žice
ovijeno u prvom sloju 6 žica, u drugom 12 žica i u trecem 18 žica. izvedbi kao kod užeta bez jezgre, v. str. 498 do
500) sukanih oko vlaknene ili celicne jezgre.l)
Prekidna sila Sukanje žicanih strukova može biti desno (nor-
Nazivni F, - racunska, Fmin- najmanja malno) ili lijevo.
promjer Prema tome da li je gornji sloj struka sukan
užeta I
gustoca
Duljinka I pri nazivnoj cvrstoci žica
desno ili lijevo može uže biti sukano križno (nor-
Rm = 1570 N/mm2 Rm = 1770 N/mm2 malno) ili istosmjerno. s - žicani struk
d F, FmJn .!.:... FmJn Uže 6 x 7 (HRN C.H1.070 -1982) u -vlaknenajezgra
mm kg/m kN kN kN kN Uže se sastoji od 6 strukova po 7 (1 + 6) žica, ovijenih oko vlaknaste jezgre.
3 0,044 O 8,32 7,24 9,39 8,16 Prekidna sila
4 Nazivni
0,078 2 14,8 12,9 16,7 14,5 Duljinska F, - racunska, F min - najmanja
5 0,122 23,1 promjer gustoca
20,1 26,1 22,7 užeta pri nazivnoj cvrstoci žica
6 0,176 33,3 29,0 37,5 32,7 Rm = 1570 N/mm2 Rm = 1770 N/mm2
7 0,240 45,3 39,4 51,1 44,4 -d ~ .!.:... FmJn .!.:... FmJn
8 0,313 59,2 51,5 66,8 58,1 mm kg/m kN kN kN kN
9 2 0,0143
0,396 74,9 65,2 84,5 73,5 3
- - 2,61 2,35
10 0,489 92,5 80,5 104 0,0322 - - 5,88 5,29
90,7 4 0,0572
12 0,704 133 116 150 131 - - 10,5 9,41
5 0,0894
14 181 158
- - 16,3 14,7
0,958 204 178 6 0,129
16 1,25 237 206 267 232 7
- - 23,5 21,1
0,175 - - 32,0 28,8
18 1,58 300 261 338 294 8 0,229
9 37,1 33,4 41,8 37,6
20 1,96 370 322 0,289 46,9 42,2 52,9 47,6
417 363
22 2,37 448 389 505 439 10 0,357 58,0 52,2 65,3 58,8
24 2,82 533 463 601 522 11 0,432
12 70,1 63,1 79,1 71,1
0,515 83,4 75,1 94,1 84,7
26 3,31 625 544 705 613 13 0,604 79,9 88,1 110 99,4
28 3,83 725 631 818 711 14 0,701
30 832 724 114 102 128 115
4,40 939 816 16 0,915 148 134 167 151
18 1,16 188 169 212 191
32 5,01 947 824 1070 929 20
34 1,43 232 209 261 235
5,65 1070 930 1210 1050
36 6,34 1200 1040 1350 22 1,73 280 252 316 285
1180 24 2,06 334 300 376 339
26 2,42 392 353 442 397
* 28 2,80 454 409 512 461
32 3,66 593 534 669 602
36 4,63 751 676 847 762
Celicna užad za uredaje u rudarstvu (HRN C.H1.030/052/055/056 - 1980')' 40 5,72 927 835 1 050 941
Celicna užad za vitla i slicno (HRN C.H1.051 - 1968)
*
Spojke za celicnu užad (HRN C.H1.300/301 - 1975)
Uške za celicnu užad (HRN C.H1.306 - 1983) Obicno uže 8 x 7 (HRN C.H1.080 - 1982)
Stremenje (HRN C.H4.080 - 1975)
1) Kod celicne je2gre su duljinska masa i prekidna sila nešto vece.

500 501
 Uže 6 x 37 (HRN C.H1.074 -1982)
Uže 6 x 19 (HRN C.H1.072 - 1982)
Uže se sastoji od 6 strukova po 37 (1 + 6 + 12 + 18) žica od kojih je oko
Uže se sastoji od 6 strukova po 19 (1 + 6 + 12) žica od kojih je oko središnje žice ovijeno u prvom sloju 6 žica, u drugom 12 žica, u trecem 18
središnje žice ovijeno u prvom sloju 6 žica, u drugom 12 žica, a strukovi su žica, a strukovi su ovijeni oko vlaknaste jezgre.
ovijeni oko vlaknaste jezgre.
Prekidna sila
Prekidna sila Nazivui
Nazivm F, - racunska, F mill-najmanja Duljinska F, - racunska, F mill- najmanja
Duljinska promjer gustoca
promjer užeta pri nazivuoj cvrstoci žica
užeta gustoca pri nazivuoj cvrstoci žica
Rm = 1570 N/mm2 Rm = 1770 N/mm2
Rm = 1570 N/mm2 Rm = 1770 N/mm2
d Fwm Fwm -d
mm
~ ~ F- ~ Fwm
kN kg/m kN kN kN kN
mm kg/m kN kN kN
3 - - 5,69 4,90
6 0,125 - - 22,8 18,8
4
0,3311
- - 10,1 8,70
7 0,170 - - 31,0 25,6
0,055 4
5 0,086 5 - - 15,8 13,6
8 0,221 35,9 29,6 40,5 33,4
9 0,280 45,4 37,5 51,2 42,3
6 0,125 - - 22,8 19,6 10 0,346 56,1 46,3 63,3 52,2
7 0,170 - - 31,0 26,7 11 0,419 67,9 56,0 76,5 63,1
8 0,221 35,9 30,9 40,5 34,8
12 0,498 80,8 66,6 91,1 75,1
9 0,280 45,4 39,1 51,2 44,1 13 0,585 94,8 78,2 107 88,2
10 0,346 56,1 48,2 63,3 54,4 14 0,678 110 90,7 124 102
11 0,419 67,9 58,4 76,5 65,8
16 0,886 144 118 162 134
12 0,498 80,8 69,5 91,1 78,3 18 1,12 182 150 205 169
13 0,585 94,8 81,5 107 91,9 20 1,38 224 185 253 209
14 0,678 110 94,6 124 107
22 1,67 272 224 306 253
16 0,886 144 124 162 139
24 1,99 323 267 364 301
18 1,12 182 156 205 176
26 2,34 379 313 428 353
20 1,38 224 193 253 218
263
28 2,71 440 363 496 409
22 1,67 272 234 306 32
364 313
3,54 575 474 648 534
24 1,9 323 278 36
428 368 4,48 727 600 820 676
26 2,34 379 326
40 5,54 898 741 1010 835
28 440 378 496 426
2,71 44 6,70 1090 896 1220 1010
32 575 494 648 557
3,54 48 7,97 1 290 1 070 1 460 1 200
36 4,48 727 625 820 705
52 9,36 1520 1250 1 710 1410
40 898 722 1010 870
5,54 56 10,9 1 760 1 450 1 980 1 640
44 6,70 1090 934 1220 1050
60 12,5 2020 1670 2280 1880
48 7,97 1290 1110 1460 1250
64 14,2 2300 1900 2590 2 140
52 9,36 1520 1300 1710 1470
56 10,9 1760 1510 1980 1710 *
* Obicno uže 8 x 37 (HRN C.H1.084 - 1982)
Uže Seale 6 x 37 (HNR C.H1.l02 - 1982)
Uže 6 x 19 - ispunjeno žicama (HRN C.H1.086 - 1982)
Uže 6 x 12 + 7 vlaknastih jezgri (HNR C.H1.076 - 1982)
Uže 8 x 19 - ispunjeno žicama (HRN C.H1.088 - 1982)
Uže 6 x 24 + 7 vlaknastih jezgri (HNR C.H1.078 - 1982)
Uže Warrington 6 x 19 (HRN C.H1.090 - 1982)
Uže Warrington-Seale 6 x 31 (HNR C.H1.106 -1982)
Uže Warrington 8 x 19 (HRN C.H1.O96- 1982)
Uže Warrington-Seale 6 x 36 (HRN C.H1.108 -1982)
Uže Seale 7 x 19 (HRN C.H1.l00 - 1982)
Uže Warrington-Seale 8 x 36 (HRN C.H1.112 - 1982)
Uže Seale 8 x 19 (HRN C.H1.104 -1982)

503
502
Celicni lanci Lanci za dizala (HRN e.H4.021-1978) (kalibrirani)
Nazivni Duljinska Opterecenje

{~6
Korak Širina clanka
promjer 1) gustoca
dozvoljeno ispitno
h h
d h b -!L Fdop F"p
Lanci za opcu uporabu (HRN e.H4.020 -1978) (kalibrirani) mm mm mm kg/m kN kN
Nazivm Širina Duljinska Opterecenje
Korak 13 36 42
promjer 1) clanka gustoca 3,80 15,7 31,4
dozvoljeno ispitno 2) 16 45 52 5,80 24,5 49,1
LO,Le LP 18 50 58 7,30 30,9
d 61,8
h b -!L Fdop F"p F"p 20 56 65 9,00 39,2 78,5
mm mm mm kg/m kN kN kN 23 64 74 12,0 49,1 98,1
53) 18,5 17 0,500 - - -
63) 18,5 20 0,750 - - -
4 16 14 - Lanci za dizala (HRN e.H4.011/023/024 - 1978) razred kvalitete: 5, 6, 8
0,320 1,47 2,94
5 18,5 17 0,500 2,45 4,91 6,18 Nazlvni Širina clanka
6 20 Korak 1) DuJjinska
18,5 0,750 3,43 6,87 8,83 promjer 1) gustoca
7 22 23 1,00 4,41 8,83 12,4 vanjska unutarnja
8 24 26 1,35 6,18 12,4 15,7
9 27 30 d h bm bu nrin.
1,80 7,85 15,7 19,6 -!L
(9,5) 27 31 1,90 8,34 16,7 - mm mm mm mm kg/m
10 28 34 2,25 9,81 19,6 24,5 4 12 13,7 5 0,35
(11) 31 36 2,70 11,0 22,0 31,4 5
13 36 15 16,9 6 0,54
44 3,80 15,7 31,4 41,6 (5)
14 41 47 - - (18,5) 16,9 6 0,50
4,40 49,1 6 18 20,2
16 45 54 5,80 24,5 49,1 7,2 0,78
61,8 (6) (18,5) 20,2 7,2
18 50 60 0,77
7,30 30,9 61,8 78,5 7 21 23,6 8,4 1,07
20 56 67 9,00 39,2 78,5 98,1 (7) (22) 23,6
23 64 8,4 1,05
77 12,0 49,1 98,1 131 8 24 27 9,6 1,40
26 73 87 15,0 61,8 124 167 9 27 30,4 10,8 1,75
28 78 94 17,5 73,6 147 196 10 28 34 12 2,25
30 84 101 20,0 83,4 167 220 11 31 37,4 13,2 2,70
33 92 112 24,5 196 259 13 36 44,2 15,6 3,80
98,1 14
36 101 122 29,0 123 245 294 41 47,6 16,8 4,40
16 45 54,4 19,2
39 109 132 34,0 137 275 353 5,75
42 18 50 63,0 21,6 7,30
118 142 40,0 167 334 392
45 126 152 45,5 186 373 439
48 134 162 52,0 206 412 491 *
51 143 172 58,5 245 490 549
54 151 182 65,5 275 549 618 Komadui lanci za opcu uporabu s kratkim clancima (HRN e.H4.025 -1978).
57 160 192 73,0 294 589 657 Lanci za transportere s dugim clancima (HNR e.H4.030 -1978).
60 168 202 81,0 329 657 697 Lanci za transportere sa srednje dugim clancima (HNR e.H4.031-1978).
1) Treba izbjegavati nazivue promjene uzagradama.
21 LO - obicni lanci, LG - cementirani lanci, LP - poboljšani lanci.
3) Samo za rucnu uporabu.
1) Izmjere u zagradama treba izbjegavati.

504
505
 ALUMINIJSKI POLUPROIZVODI Okrugle šipke i žice od aluminija i aluminijskih slitina, vucene ili prešane
'W"'"
Duljinska i ploštinska gustoca «(Il>
(lA)iskazane jedinicama kg/m i kg/m2 Promjer 1) Promjer 1)
Duljinska
racunate su na temelju gustoce aluminija (I = 2700 kg/m3. vuceno prešano Presjek
gustoca
vuceno prešano Presjek Duljinska
gustoca
al sl al sl al sl al sl
Aluminijske šipke i žice S
-d -d Ql -d d S Ql
Okrugle šipke i žice od aluminija i aluminijskih slitina, vucene ili prešane mm mm mm' k"/m mm mm ---;;;:;2 k"/m
(HRN C.C3.030/031/130/131 - 1963) 80 80 80 5 027 13,6 - 170 22 698 61,3
Promjer 1) Presjek Duljinska Promjer 1) Presjek Duljinska 90 90 90 6362 17,2 - 180 25447 68,7
vuceno prešano gustoca vuceno prešano gustoca 95 - - 7088 19,1 - 190 28 353 76,6
al sl al sl al sl al sl 100 100 100 7854 21,2 - 200 31416 84,8
d d S d d S - 110 110 9503 25,7 - 210 34 636 93,5
mm mm mm' kg/m mm mm mm' kg/m
- 120 120 11310 30,5 - 220 38 013 103
- - - 130 13 272 35,8 - 230 41548 112
1 1 0,785 0,002 12 20 20 20 314,2 0,848 - - 140 -
1,2 - - 1,131 0,00305 21 - - 346,4 0,935 - -
15394 41,6 240 45 239 122
1,4 - - 1,539 0,00416 22 - - 380,1 1,03 150 17672 47,7 - 250 49087 133
- - 1,767 0,00477 23 - - 415,5 - - 160 20 106 54,3 -
1,5 1,12
1,6 - - 2,011 0,00543 24 - - 452,4 1,22 Kvadratne šipke i žice od aluminija i aluminijskih slitina, vucene ili
1,8 - - 2,545 0,006 87 25 25 25 490,9 1,33 .o" UL'" .v.VV VVV <V <VV <VVV
2,0 2 - 3,142 0,00848 26 - - 530,9 1,43 Debljina 1) Debljina 1)
2,2 - - 3,801 0,0103 27 - - 572,6 1,55 vuceno prešano Presjek
Duljinska
vuceno Duljinska
2,5 - - 4,909 0,0133 28 - - 615,8 1,66 al sl al sl gustoca
al sl
prešano
al sl
Presjek
gustoca
2,8 - - 6,158 0,0166 29 - - 660,5 1,78 s s S Ql S S S
3,0 - - 7,069 0,019 1 30 30 30 706,9 1,91 mm mm ,,
Ql
3,2 - - -
32 32 k"/m mm mm m' k"/m
8,042 0,021 7 804,2 2,17 - - -
2 4 0,0108 22 22 484 1,31
3,5 - - 9,621 0,026O 34 - - 907,9 2,45 3 - - 9 0,0243 - -
3,8 - - 11,34 0,0306 35 35 35 962,1 2,60 4 4 - 16 25
24
-
576 1,56
- 36 - - 1018 0,0432 25 625 1,69
4,0 4
- - 12,57 0,0339
-
2,75 - 4,5 - 20,25 0,0547 - 27 - 729 1,97
4,5 15,90 0,042 9 38 38 1134 3,06 5 5 - 25 0,0675 28 - - 784 2,12
5,0 5 5 19,63 0,053 O 40 40 40 1257 3,39 - 5,5 - 30 30
5,5 - - 23,76 0,0641 42 42 - 1385 3,74 6 6 6
30,25
36
0,081 7
0,0972 32 -
30
-
900
1024
2,43
2,76
6,0 6 6 28,27 0,0763 45 45 45 1590 4,29 7 7 - 49 0,132 35 - - 1225
7,0 - 7 38,48 0,104 48 48 - 1810 4,89 8 8 8 - 3,31
64 0,173 40 40 1600 4,32
8,0 8 8 50,27 0,136 50 50 50 1963 5,30 - 9 - 81 0,219 45 - - 2025
9,0 - - 63,62 0,172 52 52 - 2124 5,73 10 10 10 100 0,273 50 - 50 2500
5,47
6,75
10 10 10 78,54 0,212 53 - - 2206 5,96 - 11 - 121 0,327 55 - - 3025
11 - - 95,03 0,257 54 - - 2290 6,18 12 12 - 144 60 - 60 3600
8,17
12 12 - 55 55 55 2376 - 14 - 196
0,389
0,529 65 - - 4225
9,72
13 - - 113,1
132,7
0,305
0,358 56 - - 2463
6,41
6,65 15 - 15 225 0,608 70 - 70 4900
11,4
13,2
14 - - 153,9 0,416 57 - - 2552 6,89 16 - - 256 0,691 75 - - 5625 15,2
15 15 15 176,7 0,477 58 58 - 2642 7,13 - 17 - 289 0,780 - - 80 6400 17,3
16 - - 201,1 0,543 60 60 60 2827 7,63 18 - - 324 0,875 - - 100 10000 27,3
17 - - 227,0 0,613 65 65 65 3318 8,96
- 19 - 361 0,975 - - 120 14 400 38,9
18 - - 254,5 0,687 70 70 70 3848 10,4 20 - 20 400 1,08 - 150 22 500 608
19 - - 283,5 0,766 75 75 75 4418 11,9
1) Vrijednosti »al« vrijede za aluminijske poluproizvode, a Vlijednosti »sl« za poluproizvode
1) Vrijednosti »al« vrijede za aluminijske poluproizvode, a vrijednosti »sl« za poluproizvode od aluminijskih slitina.
od aluminijskih slitina.

506 507
Šesterokutne šipke i žice od aluminija i aluminijskih slitina, vucene ili Plosnate šipke i žice od aluminija i aluminijskih slitina, vucene ili prešane
prešane (HRN C.C3.036/037/136/137 -1963) (HRN C.C3.200/201-1963)
Otvorkljuca 1) '. ... '. . ..
' , Presjek Duljinska gustoca SIflna x deblJma . k Duljinska SIflna x deblJma . k Duljinska
al
vuceno sl presano
al sl
,
vuceno
,PresJe
preso.no
gustoca ,
vuceno
,PresJe
presano I I
gustoca

b b ~ ~ S Ql S Ql

3
mm 3
mm
- mm 7,794 kg/m
0,0210
mm mm mm' kg/m mm mm mm' kg/m

~,5 ~,5 t~:~~ ~:~;~~ 5x 2 - 10 0,027 20 x 4 - 80 0,216

4,5 4,5 - 17,54 0,0373 5x 3 - 15 0,041 20 x 5 20 x 5 100 0,270
5
55
5
55
21,65
26,20
0,058 5
0,070 7
5x 4
6x 2
-- 20
12
0,054
0,032
20 x
20 x
6
8
20 x 6
20 x 8
120
160
0,324
0,432
6'
7
6'
7
6 31,18
42,44
0,084 2
0,115
6 x 3 - 18 0,049 20 x 10 20 x 10 200 0,540

8 8 8 55,43 0,150 6x 4 - 24 0065 20 x 12 20 x 12 240 0648

9
10 9
10 -
10 70,15
86,60 0,189
0,234 6x 5 - 30 0'081
, 20 x 16 - 320 0'864
,
11 11 104,8 0,283 8x 2 - 16 0,043 25 x 3 - 75 0,202
12 12 124 7 O337 8x 3 - 24 0,065 25 x 4 - 100 0,270
13
14 14
146:4
169,7
0:394
0,458
.
I
8 x 4 - 32 0,086 25 x 5 25 x 5 125 0,338

- 15 194,8 0,526 8x 5 8x 5 40 0,108 25 x 6 25 x 6 150 0,405

17 17 250,3 0,676 8x 6 8x 6 48 0,130 25 x 8 25 x 8 200 0,540
18 - 280,6 0,750
10 x 2 - 20 0054 25 x 10 25 x 10 250 0675
19 19 - 312,6 0,844 ' ,
20 20 346,0 0,934 10 x 3 - 30 0,081 25 x 12 25 x 12 300 0,810
22
24
22
24
-
-
419,2
498,8
1,13
1,35
I 10 x 4 - 40 0,108 25 x 16 25 x 16 400 1,08
25 25 5413 146 10 x 5 10 x 5 50 0,135 25 x 20 - 500 1,35
27 27 631:3 1:70 10 x 6 10 x 6 60 0,162 30 x 4 - 120 0,324
28 - 678,9 1,83 10x 8 10 x 8 80 0,216 30 x 5 30 x 5 150 0,405
30 30 30 779,4 2,10 12 x 2 - 24 0,065 30 x 6 30 x 6 180 0,486
32
33
32 -- 886,8
943,0
2,39
2,55
12x 3 - 36 0,097 30x 8 30x 8 240 0,648
35 = t ~gg ~,g~ 12x 4 - 48 0,130 30 x 10 30 x 10 300 0,810
36 36 1250 3'38 12x 5 12 x 5 60 0,162 30 x 12 30 x 12 360 0,972
3~ - 40 1384 3:74 12x 6 12 x 6 72 0,194 30 x 16 30 x 16 480 1,30
41 41 1456 3,93 12x 8 12 x 8 96 0,259 30 x 20 30 x 20 600 1,62
42 - 1527 4,12 12 x 10 - 120 0,324 30 x 25 - 750 2,03
45 - 1753 4,73
46 46 - 1 833 4,95 16x 2 - 32 0,086 40x 5 40 x 5 200 0,540
50 50 50 2 165 5,85 16 x 3 - 48 O130 40 x 6 40 x 6 240 O648
55 - 2620 7,07 16 x 4 - 64 0:173 40 x 8 40 x 8 320 0:864
60 ~~ ~ ~~~ 1~:~~ 16x 5 16 x 5 80 0,216 40 x 10 40 x 10 400 1,08
80 5542 14,96 16x 6 16 x 6 96 0,259 40 x 12 40 x 12 480 1,30
~ 8- ~ W
120 12470 36,70 x 8 16 x 8 128 0,346 40 x 16 40 x 16 640 1,73
150 19481 52,6~ 16x 10 16 x 10 160 0,432 40 x 20 40 x 20 800 2,16
- 16x 12 - 192 0,518 40 x 25 40 x 25 1000 2,70
. . d 20 x 2 - 40 0,108 40 x 30 - 1200 3,24
1) Vrijednosti »al« vrijede za aluminijske poluproizvode, a vrijednostI »sl« za polUprolzVO e, I 20 x 3 - 60 O162
od aluminijskih slitina. '

508 ~ 509
~
Plosnate šipke i žice od aluminija i aluminijskih slitina, vucene ili prešane Aluminijski prolili
'konac)
Istokracni kutni profili
(HRNQ.Q3.202 - 1963)
L od aluminija i aluminijskih slitina, prešani
Duljinska
vuceno prešano
Širinax debljina I
Presjek
gustoca . x debljina
Širina
vuceno prešano JPresjek
'.1 gustoca
Duljinska
Duljina
krakova
Debljina Presjek Duljinska
gustoca
Duljina
krakova
Debljina Presjek Duljinska
gustoca
b <I S b o S
S Q, S Q, -.!L -.!L
mm mm mm mm mm mm mm' kg/m mm mm mm'
mm' kg/m mm' kg/m kg/m
10 1 19,2 0,051 8 40 2
50x 5 250 0,675 - 100 x 50 5000 10 1,5 28,2 0,076 1 40 4
156,8 0,423
50x 6 50x 6 300 0,810 - 100 x 60 6000
13,50 10 2 36,8 0,099 3 50 4
307,0
387
0,828
50x 8 50x 8 400 1,08 - 125 x 10 1250
16,20
3,38 12 1 23,2 0,062 6 50 5 480
1,045

50 x 10 50 x 10 500 1,35 - 125 x 12 1500 4,05

12 1,2 27,6 0,0745 60 5 580
1,296
1,565
50 x 12 50 x 12 600 1,62 125 x 16 125 x 16 2000 5,40 15 1,5 43,2 0,116 5 60 6 691 1,86
15 2 56,8 0,153 2 80 6 931 2,51
50 x 16 50 x 16 800 2,16 125 x 20 125 x 20 2500 15 2,5 70,0 0,189 80
6,75 8 1229 3,32
50 x 20 50 x 20 1000 2,70 125 x 25 125 x 25 3125 8,44 20 2 76,8 0,207 100 8 1549
50 x 25 50 x 25 1250 20 4,18
3,38 125 x 30 125 x 30 3750 10,13 2,5 95,0 0,256 100 10 1920 5,18
50x30 50 x 30 1500 4,05 125 x 40 125 x 40 5000 13,50 20 3 112,8 0,304 125 10
50x40 - 2000 5,40 - 125x 50 6250 16,87 25 2 96,8 0,261 125 12
2420
2885
6,53
7,78
25
- 60x 6 360 0,972 - 125 x 60 7500 20,25 30
2,5
3
120,0
172,8
0,324
0,466
140
140
12
14
3245
3763
8,76
60 x 8 60 x 8 480 1,30 - 160 x 10 1600 4,32 30 4 227,0 0,612 160 12 3725
10,15
60 x 10 60xlO 600 1,62 - 160 x 12 1920 10,06
60 x 12 60x12 720 1,94 - 160 x 16 2560
5,18
6,91
160 16 4915 1327
60 x 16 960
60 x 16 2,59 160 x 20 160 x 20 3200 8,64 Profili I: od aluminija i aluminijskih slitina, prešani (HRN C.C3.203 - 1963)
60 x 20 60 x 20 1200 3,24 160 x 25 160 x 25 4000 10,80
Visina Širina Deb- Presjek Dulj. Visina Širina Deb- Presjek Dulj.
60x25 60 x 25 1500 4,05 160 x 30 160 x 30 4800 12,96 noge ljina 1) gtlStoca noge ljina 1) gustoca
60x 30 60 x 30 1800 4,86 160 x 40 160 x 40 6400 17,28 " b o S -.!L " b o S
60x40 60 x 40 2400 6,48 - 160x 50 8000 21,60 mm mm mm
-.!L
- 80x 8 640 1,73 - 160 x 60 9600 25,92 25 16
mm' kg/m mm mm mm mm' kg/m
1,6 87,1 0,235 80 50 4 693 1,87
8OxlO 80 x 10 800 2,16 - 180 x 10 1800 4,86
32 16 2 122 0,329 80 50 5 860 2,32
80x12 80 x 12 960 2,59 - 180 x 12 2160 5,83
32 20 2 138 0,372 100 50 5 960 2,59
80 x 16 80 x 16 1280 3,45 - 180 x 16 2880 7,78 40 20 2 154 100 50 6 1143 3,08
80 x 20 80 x 20 1600 4,32 - 180 x 20 3600 9,72 40 25 2,5 215
0,416
125 80 6 1653
80 x 25 8Ox25 2000 5,40 - 180 x 25 4500 12,15 40 30 3 286
0,581
0,772 125 80 8 2178
4,47
5,88
40 40 4 455 1,228 140 90 8 2458
80 x 30 80x 30 2400 6,48 - 180 x 30 5400 14,58 50 25 2,5 240 0,648 140 90 10 3041
6,64
8,21
80 x 40 80 x 40 3200 8,64 - 180x 40 7200 19,44 50 30 3 316
80x 50 4000 10,80 - 200x 10 2000 5,40 50 40 4 495
0,853
1,335
160
160
80
80
8 2458 6,64
100x 10 1000 2,70 - 200 x 12 2400 6,48 60 30 4 455 1,228 160 100
10
8
3041
2778
8,21
100 x 12 100 x 12 1200 3,24 - 200 x 16 3200 8,64 60 30 5 560 1,51 160 100 10 3441
7,50
9,30
60 40 4 535
100 x 16 100 x 16 1600 4,32 - 200 x 20 4000 10,80 60 40 5 660
1,44
1,78
200
200
100
125
12(10)
16(12)
4219
6121
11,39
100 x 20 100 x 20 2000 5,40 - 200 x 25 5000 13,50 80 40 4 615 1,66 250 100
16,53
100 x 25 100 x 25 2500 6,75 - 200 x 30 6000 16,20 80 40 5 760
16(12) 5921 15,99
100 x 30 100 x 30 3000 8,10 - 200 x 40 8000 21,60 - 205 250 125 16(12) 6721 1815
100 x 40 100 x 40 4000 10,80
1) Vrijednosti u zagradama vrijede za debljinu noge.

510 511
 - -.- m,.-- - ,------ ------- ----, Profil I od aluminija i aluminijskih slitina, prešani (HRN C.C3,205 -1963)
Širina krakova Visina Debljina Presjek Dnljinska gustoca Visina Širina Deb- Presjek Dnljinska Visina Širina Deb- Presjek Duljinska
b il o S noge ljina gustoca noge ljina gustoca
--.!L
mm mm mm mm' il b o S il b o S --.!L
kg/m --.!L
20 20 mm mm mm mm' kg/m mm mm mm mm' kg/m
1,6 62,6 0,169 I
20 20 2 78 0,212 25 16 1,6 88,2 0,238 125 80 8 2205 5,95
20 30 2 98 0,264 25 25 1,6 117 0,316 125 125 6 2208 5,96
20 30 3 145 0,391 2 135 125 125 8 2925 7,90
30 20 0,364
25 16 1,6 64 0,173 30 30 2 175 0,473 140 90 8 2485 6,72
25 16 2 80 0,216 140 90 10 3083 8,33
40 25 2,5 218 0,588 8 3285
25 25 2 98 0,264 40 4 461 140 140 8,86
40 1,245 140 140 10 4083
25 25 2,5 121 0,328 11,02
50 30 3 319 0,861 160 8 2805
30 30 2 118 50 3 439 100 7,57
0,318 50 1,185 160 100 10 3483 9,42
30 30 2,5 146 0,394 , 50 50 5 721 1,947 160 160 8 3765 10,17
30 30 3 175 0,472 I 60 40 4 541 1,46 160 160 10 4683 12,64
30 45 3 220 0,594 60 50 4 621 1,68 125 10 4383
60 5 871 200 11,85
30 45 4 291 0,785 60 2,35 200 125 12 5231 14,12
40 25 2,5 159 0,429 80 50 4 701 1,89 200 200 10 5883 15,90
40 25 3 190 0,513 80 50 5 871 2,35 200 200 12 7031 18,98
40 40 3 235 80 80 4 941 2,54 160 12 6671
0,634 I 1171 250 18,01
40 40 4 311 0,839 . 80 80 5 3,16 250 160 16 8820 23,80
50 3 100 100 5 1471 3,97 250 250 12 8831 23,84
50 295 0,796
50 50 4 391 100 100 6 1758 4,74 250 250 15 11 700 31,60
1,055 450
50 50 5 485 1,310 125 80 6 1668
60 40 4 391 1,055
60 40 5 485 1,310 Toplo valjani lim od aluminija i aluminijskih slitina (HRN C.C4.019 - 1963)
60 60 5 585 1,58
60 60 6 699 Debljina Širina Ploštinska Debljina Širina P\oštinska
1,87 gustoca gustoca
80 50 5 635 1,71
80 50 6 759
o b ~ ~ ~ ~
2,05
80 80 6 939 2,53 mm mm kg/m' mm mm kg/m'
80 80 8 1242 3,35 4 do2500 10,8 15 do 3 000 40,5
100 100 8 1562 4,23 5 do 2500 13,5 20 do 3 000 54,0
100 100 10 1941 5,24 6 do 3 000 16,2 25 do 1 000 67,5
125 80 8 1602 4,33 8 do3000 21,6 30 do 1000 81,0
125 80 10 1991 5,38 10 do 3 000 ~O ~ ~1~ ~
125 125 10 2441 6,59 12 do 3 000 32,4
125 125 12 2915 7,87 Duljine: do 10 000 mm.
140 90 10 2241 6,05
140 90 12 2675 7,22 *
140 140 12 3275 8,84
140 140 14 3804 10,27 Hladno valjane trake od aluminija i aluminijskih slitina
160 100 12 3035 CHRNC.C4.051/151 -1963).
8,19
160 100 14 3524 9,52 Hladno valjani lim od aluminija i aluminijskih slitina
' 160 160 14 4364 11,77 (HRN C.C4.050/150 - 1963).
160 160 16 4969 13,41

512 513

-
Okrugle cijevi od aluminija i aluminijskih slitina, vucene i prešane Okrugle cijevi od aluminija i aluminijskih slitina, vucene i prešane
(HRN C.C5.030/031/130/131 - 1966) (nastavak)
Vanjski Vanjski
promjer 1) Debljina stijenke 2) Debljina stijenke 2)
promjer 1)
vuceno Presjek Duljinska gustoca vuceno Presjek Duljinska gustoca
(R 10) prešano (R 10) prešano
al. sl. al. sl. al. sl. al. sl.
d o o S d o o S
mm mm mm mm2 kgIm mm mm mm mm2 kg/m
0,5 0,5 - 5,49 0,015 0,5 - - 38,49 0,104
4 0,8 0,8 - 8,04 0,022 0,8 0,8 - 60,82 0,164
1 - - 942 0025 1 1 - 74,40 0,204
0,5 0,5 - 7,07 0,019 1,2 1,2 1,2 89,72 0,242
- 25
5 0,8 0,8 10,55 0,029 1,6 1,6 1,6 117,6 0,318
1 1 1257 0034 2 2 2 144,5 0,390
0,5 0,5 - 11,78 0,032 2,5 2,5 2,5 176,7 0,477
0,8 0,8 - 18,10 0,049 3 3 3 2074 0560
8 1 1 - 22,01 0,059 0,8 0,8 - 78,41 0,212
1,2 1,2 - 25,64 0,069 1 1 - 97,39 0,263
16 16 3217 0086 1,2 1,2 1,2 116,1 0,314
0,5 - - 14,92 0,040 1,6 1,6 1,6 152,8 0,413
0,8 0,8 - 23,12 0,062 2 2 2 188,5 0,509
10
1 1 - 28,27 I
0,076 32 2,5 2,5 2,5 231,7 0,626
1,2 1,2 - 33,18 0,090 3 3 3 273,3 0,738
1,6 1,6 - 42,22 0,114 4 4 4 351,9 0,950
2 2 5027 0.136 - 5 5 424,1 1,15
0,5 - - 18,06 - 6 6 490,1
0,049 1,32
0,8 0,8 - 28,15 0,076 8 8 6032 163
12 1 1 - 34,46 0,093 0,8 - - 98,68 0,266
1,2 1,2 - 40,72 0,110 1 1 - 122,7 0,331
1,6 1,6 - 52,28 0,141 1,2 1,2 - 146,3 0,395
2 2 - 6283 0170 1,6 1,6 - 193,0 0,521
0,5 - - 24,35 0,066 2 2 2 238,9 0,645
0,8 0,8 - 38,20 0,103 40 2,5 2,5 2,5 294,7 0,795
1 1 - 47,12 0,127 3 3 3 348,9 0,942
16 1,2 1,2 - 55,80 4 4 4 452,6 1,22
0,151
1,6 1,6 - 72,38 0,195 5 5 5 549,6 1,48
2 2 - 87,97 0,238 - 6 6 640,9 1,73
25 25 - 106O 0286 8 8 8043 217
0,5 - - 1 1 - 153,9 0,416
30,63 0,083
0,8 0,8 - 48,26 0,130 1,2 1,2 - 183,9 0,497
1 1 - 59,69 0,161 1,6 1,6 - 243,3 0,657
20 1,2 1,2 - 70,87 0,191 2 2 - 301,6 0,814
1,6 1,6 - 92,49 0,250 50 2,5 2,5 2,5 373,1 1,01
2 2 - 113,1 0,305 3 3 3 444,0 1,20
2,5 2,5 - 137,4 0,371 4 4 4 578,1 1,56
3 3 - 1602 0433 5 5 5 706,9 1,91
- 6 6 829,4 2,24
8 8 1055 285
1) Uzeti su u obzir samo promjeri normnih brojeva osnovnog reda RIO.
1) Uzeti su u obzir samo promjeri normnih brojeva osnovnog reda RIO.
2) Vrijednosti: "al" za cijevi od aluminija, a »sl« za cijevi od aluminijskih slitina. 2) Vrijednosti: "al« za cijevi od aluminija, a "sl" za cijevi od aluminijskih slitina.

514
515
 Okrugle cijevi od aluminija i alumiuijskih slitina. vucene i prešane
Okrugle cijevi od aluminija i aluminijskih slitina, vucene i prešane I (konac)
(nastavak) , Vanjski
Vanjski Debljina stijenke 2)
Debljina stijenke 2) promjer 1)
promjer 1) Presjek Duljinska gustoca vuceno
o

presano
I Presjek IDuljinska gustoca
vuceno prešano (R 10) al. sl. al. sl.
(RIO) al. sl. al. sl.
d ,) ,) S ~
d ,) ,) S
mm mm mm mm' kg/m
mm mm mm mm' kg/m 6 6 6 2903 7,84
1,2 1,2 - 233,0 0,629 8 8 8 3 820 10,3
1,6 1,6 - 308,6 0,833 160
10 10 10 4~ ~~
2 2 - 383,3 1,04 12 12 12 5 580 15 1
2,5 2,5 - 475,2 1,28 4 4 4 2 463 6,65
3 3 - 565,5 1,53 5
63 5 5 3 063 8,27
4 4 4 741,2 2,00 6 6 6 3657 9,87
5 5 5 911,1 2,46 200 8 8 8 4824 13,0
- 6 6 1074 2,90 10 10 10 5 969 16,1
- 8 8 1382 3,73 12 12 7087 191
10 10 1665 450 5 5 5 3 849 10,4
1,6 1,6 - 394,1 1,06 6 6 6 4 599 12,4
2 2 - 490,1 1,31 250 8 8 8 6 082 16,4
2,5 2,5 - 608,8 1,64 10
- 10 10 7 540 20,4
3 3 727,7 1,96 I 12 ~-- ___8972 24.2
80 4 4 4 955,1 2,58
5 5 5 5 1178 3,18 Okrugle cijeVI od aluminija i alumiuijskih slitina, koje imaju promjere
6 6 6 6 1385 3,74 normnih broieva, osuovnih redova R 20 i R 40
8 8 8 8 1810 4,89 Vanjski promjer Debljine stijenke
10 10 10 2199 594 vucene rešane
2 2 - - 615,8 1,66 R20 R40
2,5 2,5 - - 765,8 2,07 aluminij aluminijske slitine aluminij aluminijske slitine
3 3 - - 914,2 2,47 d ,) ,) ,) ,)
4 4 4 4 1206 3,26 mm mm mm mm mm
100 5 5 5 5 1492 4,03 6 0,5... 1,2 0,5 ".1,2
6 6 6 6 1772 4,78 14 0,5... 2 0,8." 2
8 8 8 8 2312 6,24 18 0,5... 2,5 0,8." 2,5
10 10 10 10 2827 7,63 22 05 ". 3 08." 3
12 3318 896 28
- - 0,5... 3 0,8... 3 1,2... 3 1,2 ". 3
3 3 1150 3,11 30 0,8... 4 0,8." 6 1,2... 6 1,2... 6
4 4 4 4 1521 4,11 36 0,8... 4 0,8... 8 1,6... 8 1,6... 8
5 5 5 5 1885 5,09 38 08... 4 08 ". 8 2 ... 8 2 ... 8
125 6 6 6 6 2243 6,06 45 1 ... 5 - 2,5... 8 2,5... 8
8 8 8 8 2941 7,94 56 1,2... 5 1,2." 8 3 ... 8 3 ... 8
10 10 10 10 3613 9,76 70 1,5 ". 6 1,6.,,8 4 ... 8 5 ... 8
12 12 12 12 4260 115 90 2 ... 8 2 ... 8 5 ". 8 5 ... 8
- - -
160
3
4 - 4 4
1480
1960
4,00
5,29 ! 110
140
3 ...10
3 ...12
- 5 ".12
4 ...12
5 ...10
4 ...10
5 - 5 5 2425 6,55 180 4 ...12 - 4 ...12 4 ".10
220 5 ." 12 - 5 ...12 ______5_- ...10
1)
Uzeti su u obzir, samo promjeri nornmih brojeva osnovnog reda RIO.
21
1) Uzeti su u obzir samo promjeri nornmih brojeva osnovnog reda RIO. Vrijednosti: »al« za cijevi od aluminija, a »sl" za cijevi od aluminijskih slitina.
2) Vrijednosti: »al« za cijevi od aluminija, a "sl" za cijevi od aluminijskih slitina.

517
516
 POLUPROIZVODI OD BAKRA I BAKRENIH SLITINA Žica, vucena (HRN C.D6.520 - 1972)
Debljina Duljinska Debljina Duljinska Debljina Duljinska
Bakrene šipke, lim i žica gustoca gustoca gustoca
Okrugle šipke, vucene (HRN C.D3.520 - 1982) " " "
Promjer Duljinska Promjer Duljinska Promjer Duljinska mm kg/km mm kg/km mm kg/km
gustoca gustoca gustoca
d d d Okrllgla žica
mm kg/m mm kg/m mm kg/m 0,02 0,002 8 0,45 1,42 3,5 85,6
0,5 0,00175 4,5 0,141 22 3,38 0,05 0,0175 0,50 1,75 4,0 112
0,6 0,00252 5 0,175 25 4,37 0,06 0,025 1 0,56 2,19 4,5 142
0,8 0,00447 5,5 0,211 28 5,48 0,07 0,034 2 0,60 2,52 5,0 175
1,0 0,00699 6 0,252 32 7,16
0,08 0,044 7 0,70 3,42 5,5 211
1,2 0,0101 6,5 0,295 36 9,06 0,09 0,056 6 0,80 4,47 6,0 252
1,4 0,0137 7 0,342 40 11,2 0,10 0,068 9 0,90 5,66 6,5 295
1,6 0,0175 8 0,447 45 14,1 0,12 0,101 1,0 6,99 7,0 342
1,8 0,0116 9 0,566 50 17,5
10 0,14 0,137 1,2 10,1 8 447
2,0 0,0179 0,699 56 21,9 9
11 60 0,16 0,179 1,4 13,7 566
2,2 0,0338 0,846 25,2 0,18 0,226 10 699
2,5 0,0437 12 63 1,6 17,9
1,01 27,7 0,20 0,280 1,8 11 846
2,8 0,0548 14 1,37 70 22,6
34,2
3 0,0629 16 1,79 75 39,3 0,22 0,330 2,0 28,0 12 1010
3,5 0,0856 18 2,26 80 44,7 0,25 0,437 2,2 33,8 14 1370
4 0,112 20 2,79 0,28 0,548 2,5 43,7 16 1790
0,30 0,629 2,8 54,8 18 2265
Kvadratne šipke, vucene (HRN C.D3.525 - 1972), debljina: 2 ... 60 mm
Šesterokutne šipke, vucene (HNR C.D3.527 - 1972), otvor kljuca: 3 ... 60 mm 0,36 0,906 3,0 62,9
0,40 1,12 3,2 71,6
Plosnate šipke, vucene (HNR C.D3.523 - 1982), debljina: 2 ... 40 mm,
širina: 4 ... 200 mm Kvadratna žica
Limovi, hladno valjani (HNR C.D4.520 - 1972)
Debljina Ploštinska Debljina Ploštinska Debljina Ploštinska
- 3,0
3,5
80,1
109
6
7
320
436
12
13
1282
1504
gustoca gustoca gustoca 4,0 142 8 570 14 1744
" A -" A " A 4,5 180 9 721 16 2278
mm kg/m' mm kg/m' mm kg/m' 5,0 222 10 890 17 2572
-=
0,20 1,89 0,70 5,91 2,0 16,9 5,5 269 11 1077
0,25 2,11 0,80 6,75 2,5 21,1
0,30 2,53 0,90 3,0 25,4 Šestero/mtna žica
7,60
0,35 2,96 1,0 8,45 3,5 29,6
3,0 69,4 6 277 12 1120
0,40 3,38 1,1 9,30 4,0 34,8 3,5 94,4 7 378 13 1303
0,45 3,80 1,2 10,1 4,5 38,0 4,0 123 8 493 14 1510
0,50 4,23 1,5 12,7 5,0 42,3
0,60 5,06 -- 1,8 15,2 4,5 156 9 624 17 2238
Širina: 1 000 mm, duljina: 2 000 mm. 5,0 193 10 771
5,5 233 11 933
Tanki limovi, hladno valjani (HRN C.D4.521 - 1972)

518 519
 Bakrene cijeVI, vucene (konac)
Bakrena užad (za elektricne vodice)
Konstrukcija Vanjski Ukupni Duljinska Dulj. elektricni Vanjski Duljinska gnstoca cijevi Qz!(kg/m)1)
užeta promjer užeta presjek žica gustoca otpor (20 "e) promjer pri debljini stijenke (mm)
broj promjer žice d S
R' /(Qjkm) d ~ ~ ~ ~ ~ ~
žica x mm mm mm' kg/km mm
7 x 1,70 5,10 16 143 1,11 54 2,20 2,91
7 x 2,10 6,30 25 222 0,715 55 - - 3,67
'7x 2,5 7,50 35 311 0,51 56 - - - 4,45
7x 3,0 9,00 50 443 0,36 57 - - 3,81 4,53 5,93 7,27
19 x 2,1 10,50 70 620 0,26 58 - - - - 6,04 7,41
19 x 2,5 12,50 95 844 0,19 60 - 3,24 4,02 4,78 6,26 7,69
19 x 2,8 14,00 120 1064 0,15 64 2,62 3,47 -
(19 + 18) x 225 16,50 150 1340 0,12 65 - 4,37
Bakrene cijevi, vucene (HRN C.D5.500 - 1972, 501- 1973)
66 - - - 5,28
70 - 3,80 4,72 - - 9,09
Vanjski Duljinska gustoca cijevi Qz!(kg/m)1) 74 - 4,03 -
promjer pri debljini stijenke (mm) 75 - - 5,07
d 76 - -
0,50 0,75 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0 5,14 6,12 8,05 9,93
mm 80 - - 5,42 - 8,50 10,5
4 0,05 0,07 0,08 84 - 4,59 -
5
6
0,06 0,09 0,11 85 - 4,64 5,77
0,08 0,11 0,14 86 - - - 6,96
7 0,09 0,13 0,17 89 - - 6,05 7,21 9,51 11,7
8
9
0,10
0,12
0,15
0,17
0,20
0,22
0,27
0,31
100
105 -
- 5,48
-
-
7,16
8,14
-
10 0,13 0,19 0,25 0,36 0,45
12 0,16 0,24 0,31 0,44 0,56 106 - - - 8,64
14 0,19 0,28 0,36 0,52 0,67 108 - - - 8,81 11,6 14,4
15 0,20 0,30 0,39 0,57 0,73 0,87 114 - - - 9,31 12,3 -
16 0,22 0,32 0,42 0,61 0,78 0,94 120 - - 8,21 - - 16,1
18 0,24
-
0,36 0,48 0,69 0,89 1,08 1,26 130 - - - - - 17,5
20 0,40 0,53 0,78 1,01 1,22 1,43 1,79 W - - - ~ ~ -
22 - - 0,59 0,86 1,12 1,36 1,59 150 - - - - - 20,3
24 - - 0,64 - 1,23 - - 159 - - - - 17,3 21,5
- - 1,85 2,35 2,801
25
28 - - 0,67
0,75
0,99
1,11
1,29
1,45
1,57
1,78 2,10 2,68 - 170
190
-
-
-
-
-
-
-
-
18 6
..:
23 1
25'9
30 - - 0,81 1,20 1,57 1,92 2,26 2,91 3,50 194 - - - - 21 2 ..:
32 - - 0,87 1,28 1,68 - -
200 - - - - ..: 27,3
35 - - 0,95 1,40 1,85 2,27 2,68
38 - - 1,03 1,53 2,01 2,48 2,94 3,80 219 - - - - 24O
40 - - 1,09 1,61 2,12 2,62 3,10 - 4,89 267 - - - - 29'4
42 - - 1,15 1,70 2,24 2,76 3,27 4,25 5,17 273 - - - - 30'1
44,5 - - - - - 2,94 3,48 4,53 5,52 324 - - - - 35:8
45 - - - 1,82 2,40 2,97 3,52 - 5,59
- 368 - - - - 40,7
48 - - - 1,95 2,57 - 3,77 4,92 419 - - - - 46,4
50 - - 1,37 2,03 2,68 3,32 3,94 - 6,29

1) Nonnirane su one cijevi, za koje je u tablici navedena duljinska masa. 1) NOnnirane su one cijevi, za koje je n tablici navedena duljinska gustoca.

521
520
Cijevi od bakrenih slitina, vucene (HRN C.D5.520 - 1972, 522 - 1973) Cijevi od bakrenih slitina, vucene (!lonac)
Vanjski Duljinska gustoca cijevi Qz/(kg/m)1) Vanjski Duljinska gustoca cijevi Q'/(kg/m) 1)
promjer pri debljini stijenke (mm) promjer pri debljini stijenke (mm)
-d 0,50 0,75 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0
d
2,0 2,5 3,0 4,0 5,0 6,0
mm I mm
4 0,05 0,07 0,08 - - - - - - 75 5,07
5 0,06 0,09 0,11 - - - - - - 76 4,14 5,14 6,12
6 0,08 0,11 0,14 - - - - - - 80 - 5,42 6,46 8,50 10,5
7 - - 0,17 - - - - - - 85 4,64 5,77 - 11,2
8 0,10 0,15 0,20 0,27 0,34 - - - - 86 - - 6,96 - -
9 - - 0,22 - - - - - 89 4,87 6,05 7,21 - 13,3
10 0,13 0,19 0,25 0,36 0,45 0,52 0,59 - - 100 5,48 - 8,14 10,7
12 0,16 0,24 0,31 0,44 0,56 0,66 0,75 0,89 - 104 5,70 -
14 0,19 0,28 0,36 0,52 0,67 0,80 0,92 1,12 - 105 - 7,16
15 0,20 0,30 0,39 0,57 0,73 0,87 1,01 1,23 - 106 - - 8,64
16 0,22 0,32 0,42 0,61 0,78 0,94 1,09 1,34 - 108 - 7,37 8,81 11,6
18 0,24 0,36 0,48 0,69 0,89 - 1,26 1,57 1,82 114 - 7,79 9,31 -
20 0,27 0,40 0,53 0,78 1,01 1,22 1,43 1,79 2,10 120 - 8,21 - - 16,1
22 - 0,45 0,59 0,86 1,12 - 1,59 2,01 2,38 125 - 8,56 - 13,5 16,8
25 - 0,51 0,67 0,99 1,29 1,57 1,85 2,35 2,80 130 - - - - 17,5
28 - - 0,75 1,11 1,45 1,78 2,10 2,68 3,22 133 - 9,12 10,9 14,4 17,9
30 - - 0,81 1,20 1,57 1,92 2,26 2,91 3,50 150 - - - - 20,3
32 - - 0,87 1,28 1,68 - - - - 159 - 10,9 13,1 17,3 21,5
35 - 0,95 1,40 1,85 2,27 2,68 3,47 4,19 160 - - 17,5
38 - - 3,80 4,61 t 168 -
1,03 1,53 2,01 2,48 2,94 11,6 13,8 18,3
40 - - 1,09 1,61 2,12 2,62 3,10 4,03 4,89 170 - - - - 23,1
42 - 1,15 1,70 2,24 2,76 3,27 - - 190 - - - - 25,9
44,5 - - - 1,80 2,38 2,94 3,48 - - 194 - 13,4 16,0 - -
45 - - - 1,82 2,40 2,97 3,52 - - 200 - - - 21,9 27,3
48 - - - 1,95 2,57 - - 4,92 - 219 - - 18,1 24,0 29,9
50 - - 1,37 2,03 2,68 3,32 3,94 5,14 6,29 267 - - 22,1 29,4 36,6
55 - - - - - 3,67 4,36 - 6,99 273 - - 22,6 30,1 37,5
56 - - - - - - 4,45 - - 324 - - - 35,8 44,6 53,3
57 - - - 2,33 3,08 3,81 4,53 - - 368 - - - 40,7 50,7 60,7
58 - - - - - - - 6,04 - 419 - - - 46,4 57,9 69,3
60 - - - 2,45 3,24 4,02 4,78 6,26 7,69
64 - - - - 3,47 - - - -
*
I
65 - - - - 4,37 - - -
66 - - - - - - 5,28 - - il Cijevi za kondenzatore i izmjenjivace topline (HRN C.D5.521 - 1981)
70 - - 2,87 3,80 4,72 5,62 7,38 9,09
I
1)
1) Duljinska gustocaje racunana na temelju gustoce bakra Q= 8900 kg/m'. Gustocu slitine
Duljinska gustocaje racunana na temelju gustoce bakra Q = 8900 kg/m'. Gustocu sJitine
Qkojaje iskazana jedinicomkg/m' treba vrijednosti iz tablicepomnožiti sa Q/8900. I Q koja je iskazana jedinicom kg/m' treba vrijednosti iz tablice pomnožiti sa Q/8900.

522 523
 POLUPROIZVODI OD MJEDI, CINKA I OLOVA NEKOVINSKE TVARI
Mjedeni poluproizvodi ANORGANSKE NEKOVINSKE TVARI
Mjedene šipke, istiskane
Okrugle šipke (HRN C.D3.522 - 1982) Staklo
Plosnate šipke (HRN C.D3.524 - 1956) Staklo se sastoji od natrijevih i kalcijevih (te kalijevih i bornih) silikata.
Posebna mu svojstva daju dodatci oksida nekih kovina (Pb, Mg, Al, Zn, Te).
Kvadratne šipke (HRN C.D3.526 -1956)
Staklo je amorfno (nema kristalne strukture) i zato bez odredenog
Šesterokutne šipke (HRN C.D3.528 - 1956) tališta prelazi iz tekuceg u kruto stanje. Pri temperaturi 1 300 do 1 500 °C
Mjedeni kutni prolili može biti tekuca talina (lijevanje!), pri temperaturi 1 000 °C je gusta
istokokracni, prešani (HRN C.D3.529 - 1956) tekucina prikladna za preradbu (puhanjem, vucenjem, valjanjem, preša-
duljine krakova: 10 x 10 ... 60 x 60 mm njem). Temperatura omekšavanja (prijelaza u krutinu) je približno 500 °C.
Kremeno staklo (SiOz) omekšava se pri 1 200 °C.
raznokracni, prešani (HRN C.D3.530/531- 1956)
Pri temperaturi okolice staklo je u amorfnom stanju pothladene
duljine krakova: 10 x 20...25 x 50, 15 x 20...30 x 45 mm tekucine. Njegovaje tlacna cvrstoca 400... 1300 N/mmz, vlacna cvrstoca
Mjedena žica (okrugla) 30... 90 N/mmz.
prešana (HRN C.D6.521- 1956), promjeri 5 ... 15 mm Najznacajnija su svojstva stakla: propusnost svjetla (85...90 %), kemij-
ska otpornost na zrak, vodu i kiseline (osim fluorovodicne HF) i neprovod-
Cincani poluproizvodi no st za elektricne struje.
Pri odredivanju mase poluproizvoda od cinka racunamo s gustocom od Uporaba: natrijsko staklo - za armature manjih zahtjeva; borno - za
Q = 7180 kg/m3. aparate s vecim zahtjevima; kremeno - za dijelove pri višim temperatu-
rama.
Cincani lim (HRN C.E4.020 - 1970)
Brzim hladenjem vruce staklene ploce pojavljuju se na površini tlacna
debljinalima: 0,2...6 mm naprezanja koja povecavaju savojnu cvrstocu. Takvo se staklo pri lomu raspa-
velicina ploce: 1000 x 2000 (3000) mm da u komadice. Staklene ploce, obostrano obljepljene folijom od prozirne
polimerne tvari, rabe se kao sigurnosna stakla (npr. za automobile).
Olovni poluproizvodi Beton
Pri odredivanJu mase poluproizvoda od olova racunamo s gustocom od' Cementni beton je umjetni kamen od cementa, betonskih dodataka
Q = 11 400 kg/m .
(pijeska i šljunka) i vode, a nastaje skrucivanjem cementnog veziva (mje-
Olovni lim (HRN C.E4.030 - 1963) šavine cementa s vodom).
debljina lima: 1... 4 mm Portland cement se sastoji od 1 dijela SiOz + AlzO3 + FeZO3 i najmanje
širina: 1 000 mm 1,7 dijela CaO.
duljina: do 10 000 mm Obujamni omjer Tlacna cvrstoca Volumenski omjer Tlacna cvrstoca
Olovne cijevi mješavine betona 1) mješavine betona 1)
- dovodne cijevi (HRN C.E4.040 - 1963) cement: pijesak cement: pijesak : šljunak
Rmt Rmt
unutarnji promjeri: 10...26 mm N/mm2 N/mm2
debljina stijenki: 2,0 ... 7 mm 1:4 22...30 1:2:3 22...25
- odvodne cijevi (HRN C.E4.041 - 1963) 1:5 18... 22 1:3:5 13...18
1:8 9...12 1:4:6 10...12
unutarnji promjeri: 30 ... 125 mm
debljina stijenki: 2,0 ... 2,5 mm Zbog male vlacne cvrstoce (u odnosu na tlacnu) ojacavaju se vlacno
Olovna žica (HRN C.E6.050 - 1965) napregnuta podrucja u betonu celicnim ulošcima (armirani beton). Ako
promjeri: 2...20 mm I) Nakon 28 dana.

524 525
su celicni ulošci prednapregnuti, izazivaju u neopterecenom stanju :M'
Vatrostalna keramicka tvar
betonu tlacna naprezanja radi kojih je moguce, da se pri opterecenju! Talište mora biti najmanje 1 580 °C. Za kvalitetu su odlucujuci još:
uopce ne pojavljuju vlacna naprezanja (prednapregnuti beton). temperatura na kojoj se tvar pod tlakom smekšava; propustljivost za
Pjenasti beton je normalni (teški) beton gustoce 2 200 ... 2 600 kg/ma. plinove; otpornost prema temperaturnim promjenama i prema kemijskim
Toplinu provodi razmjerno dobro. Lakim dodatcima (npr. mljevenom drvec utjecajima.
nom piljevinom, drvenom vunom i sl.) te odgovarajucom obradbom stvaraju Vatrostalne keramicke tvari dijelimo na:
se u betonu pore (zrak) koje mu veoma snizuju gustocu (na 300... 500 kg/ma). a) kisele - glavni sastojak: kremen (SiO2),
pa mu se zbog velikog smanjenja tlacne cvrstoce smanjuju nosivost, ali b) bazicne - glavni sastojak: dolomitna (CaO . MgO) ili magnezitna
mu veoma povecavaju izolacijsku sposobnost. (MgO),
Polimerni beton je umjetni kamen pri kojemu umjesto cementa rabimo c) neutralne - glavni sastojak: glina, kaolin (Al2Oa. 2SiO2), glinica
kao vezivo razna ljepila na temelju polimera (MMA, UP). Polimerni betOr(
(Al2Oa),kromit(Cr20a) ili ugljen (C).
(s 5 ... 15 % veziva) postiže nakon jednog dana sljedeca mehanicka svoj--
stva: Sastav
tlacnu cvrstocu 70 ... 150 N/mm2 modulelasticnosti 15000 ...30000 N/IIlI\l2
Naziv
savojnu cvrstocu 20 ... 40 N/mm2, toplinska rastezljivost (15 ... 20) 10-6 K*.ft
Rabi se za temelje strojeva i konstrukcija, mjerne ploce. I polimerni %
beton može biti pjenast.
silikai > 94,5 SiO2
Keramicke tvari < 2 Al2O3
< 3,5 GaO
Keramicke tvari sadrže vecinom okside. Svi cisti oksidi su kemijski
silika II > 92 Si02
vrlo postojani i imaju visoka tališta:
Al20a:2 046 °C BeO: 2 530 °C kremeni ~ 90 Si02
šamot + Al2O3
SiO2: 1 702 °C ZrO2: 2 700 °C. (polukiseli) + GaO
Sinterirani korund (Al2Oa)odlikuje se velikom tvrdocom 3800 HV 3Ð',i + Fe203
velikom tlacnom cvrstocom. (Dodatkom Cr20a cistom Al20a nastaje sinte- šamot 55 ... 60 Si02
rirani rubin tvrdoce 4000 HV 30). (bazicni) 36 ... 41 Al2O3
Sinterirani se korund rabi za izradbu dijelova posebno otpornih na troše" 0,2... 0,6 GaO
nje (matrice za vucenje žice, dijelovi tekstilnih strojeva) i postojani u visokojl 0,8... 0,2 Fe203
temperaturi (svjecice motora s unutarnjim izgaranjem i sL). silimanit 55 ... 60 Al2O3
Tvrdoca, koja se ni pri visokim temperaturama (do 1 200 °C) bitno.ne ost. Si02
smanjuje i mala toplinska provodnost su svojstva sinteriranog koruhda magnezit 85 ... 88 MgO
koja su narocito znacajna za izradbu reznog alata (tokarenje, glodanje),i 4... 6Si02
brušenje. 1... 2 GaO
Složena keramicka tvar Al20a' SiO2je veoma otporna na trošenje 6J!ri 1... 2 Al2O3
4... 5 Fe203
dodirnim plohama mjerila). Tvar MgO . Al20a . SiO2 (kao i MgO . Si@2)
kromni > 42 MgO otporan prema visokim tem-
vrlo je otporna na temperaturne promjene. ~ 1960 1560
magnezit > 15 Gr203 peraturama, brzim tempera-
Od kvalitetne gline koja - osim Al20a - sadrži i SiO2 te alkaIne okside turnim promjenama i utjecaju
(kao i posebne dodatke) izradena keramicka tvar ima vlacnu cvrstocal troske
6,5...13 N/mm2, tlacnu cvrstocu 320...350 N/mm2. Zbog velike otpornQ, karborund 45 ...80 SiG neosjetljiv prema tempera-
sti prema kiselinama rabi se u kemijskoj industriji za aparate i strojlle 10 ... 25 Si02 turnim promjenama; iznad
1>20001 1700
dijelove (pumpe, ventilatore, mješalice i sL). 9 ... 20 Al2O3 1 600 °G raspada se zbog ok-
Opeka je pri temperaturi 900 ... 1300 °C pecena glina (ponajprije Al2Q:0i + Fe203 sidirajucih plinova
Tlacna cvrstoca opeka iznosi (po kvaliteti) 10 ... 25 (... 35) N/mm2. Nl()rr ugljen 85 ... 90 G 1>20001 1750 lonci, peci, elektrode
malne izmjere opeke: 240 x 114 x 71 mm.
527
526
 DRVO POLIMERNE TVARI
Drvo se odlikuje malom gustocom, razmjerno velikom cvrstocom i
lakom obradbom. Polimerne tvari su umjetne tvari ciji su glavni sastojci polimeri (v. str.
Rabimo ga kao gradivo (u gradevinarstvu, brodogradnji, za vozila, u 123). S obzirom na karakteristicna svojstva svrstavamo ih u sljedece
tekstilnoj industriji itd.) ili kao sirovinu (za izradbu papira i celuloze). glavne skupine:
Vrsta Smjer s Cvrstoca 1. Plastomeri su umjetne tvari od polimera koje imaju medusobno
drveta Gustoca fizikalno vezane makromolekule. Po stanju su više ili manje viskozne
obzir. v]acna tlacna savojna smicna
Q
vlakna
Rm Rml
tekucine. Mogu biti amorfne ili djelomicno kristalizirane. Pri temperaturi
R= Rmo
kg/ma
okolice su tvrdi, a pri zagrijavanju mekšaju (povratno). Lako se mogu
N/mm' N/mm' N/mm' N/mm' preoblikovati i zavarivati. Redovito su topivi u posebnim organskim ota-
brijest 500 '" 850 II 60 ...210 30... 60 50... 160 7 palima. Njihovi se otpatci lako regeneriraju i ponovno rabe. Ubrajaju se:
-L 4 10 25 amorfni plastomeri (koji se skrucuju odnosno mekšaju do taline konti-
bukva 500 ...900 II 60 ... 180 40...80 60 ... 180 5... 20
-L 7 10 35 nuirano u širokom temperaturnom podrucju)
II 50... 200 40...80 50 ... 140 10 PVC - poliviniklorid PMMA - polimetilmetakrilat
grab 500...850 - PS - polistiren (polistirol) PC - polikarbonat
-L 6 10 30
II 30 ...220 30... 60 50 ... 180 7 ABS - akrilnitril butadienstieren CN - celuloid
jasen 500 ...900 -L 7 10 - djelomicno hristalni plastomeri (koji se skrucuju iz taline u uskom
hrast 400 ...950 II 50 ... 180 40...60 70 ... 100 5... 15 temperaturnom podrucju - "talištu«)
-L 5 10 30 PE - polietilen PTFE - politetrafluoretilen
orah 600 ...750 II 100 40...70 80... 140 - PP - polipropilen PA - poliamid
-L 4 10
II 40... 190 30... 80 SAN - stirenakrilnitril PETP - polietilentereftalat
bor 300...900 40 ...200 5...15
-L 3 10 90 20 POM- polioksimetilen (poliester)
jela 300... 700 II 50 ... 120 30... 50 40 ... 100 5 2. Elastomeri su umjetne tvari od polimera, koje imaju medusobno
-L 2 4 - 25 labavo vezane makromolekule. Dobivamo ih iz plastomera vulkanizaci-
smreka 300 ...700 II 40 ...240 30...70 40 ... 120 5...10 jom (tj. kemijskim postupkom omreživanja). Uvijek su amorfni. Pri tem-
-L 3 5... 10 - 25 peraturi okolice su mekogumeno elasticni. Vec i najmanja naprezanja
izazivaju velika elasticna produljenja. Ubrajamo npr.:
Na zraku sušeno drvo ima približno (10)12 ...15(20) vlage. Povecanjem
vlage cvrstoca se osjetno smanjuje. NR - prirodni kaucuk HR - butilni kaucuk
Oplemenjeno drvo. - Svojstva drveta možemo poboljšati rezanjem na
PUR - poliuretanski kaucuk NBR - akrilnitributadienski
tanke ploce, furnire, i njihovim ljepljenjem. SBR - stirenbutadienski kaucuk kaucuk
Ukoceno drvo su sljepljeni furniri i to: BR -
butadienski kaucuk SI - silikonski kaucuk
- kao lamelirani nosaci s jendnosmjernim vlaknima (dobra cvrstoca p,. 3. Duromeri su umjetne tvari od polimera koje imaju kemijski umreže-
smjeru vlakana), ne makromolekule (nepovratljivi proces). Uvijek su amorfni. Oblikuju se
- kao vezane ploce s vlaknima pod kutom 45° ili 90° (u svim smjerovima (i ucvršcuju) preko taline, a preoblikovanje je ograniceno. Teško se tope i
jednolicna cvrstoca). zavaruju. Njihovi otpatci nisu uporabljivi (ili samo kao dodatak). Ovamo
Stolarske ploce (panel-ploce) imaju u unutrašnjosti sljepljene letve, spadaju npr.:
pokrivene s obiju strana furnirom. PF - fenolna ili fenolformaldehidna smola (fenoplast)
Vlaknatice (lesonit) su (razmjerno tanke) ploce, izradene valjanjeIll UF - karbamidna ili ureaformaldehidna smola (aminoplast)
drvene kaše od piljevine i ljepila. MF - melaminska ili melaminformaldehidna smola
Iverice su (razmjerno deblje) ploce, izradene valjanjem drvene kaše, UP - nezasicena poliesterska smola
obostrano obljepljene furnirom.
EP - epoksidna smola
Oplemenjene drvene ploce su cvršce i prakticki se ne savijaju. PUR - poliuretanska smola
528
18 -Kraut 529
-
 Mehanicka stanja polimernih tvari
S obzirom na broj polimera i dodavanje drugih organskih ili anorgan- Mehanicka stanja polimernih tvari su ovi-
skih tvari, polimerne tvari dijelimo na sljedece skupine: sna o temperaturi. Ovu ovisnost pregledno
1. Homogene polimerne tvari sastoje se od samo jednog polimera. Mogu predocuje dijagram modula smicnost G pri ra-
biti u amorfnom, kristaliziranom ili (kristalno) miješanom stanju. Udio znim temperaturama T. G~4 ac i}
kristalne tvari u cjelokupnoj tvari (mješavini amorfne i kristalizirane U dijagramu se razabiru sljedeca podrucja
tvari) odreduje »stupanj kristalizacije« o kojem ovise svojstva tvari. stanja:
2. Heterogene polimerne tvari sastoje se od polimera i još jedne ili više Tvrdoelasticno podrucje (1) obuhvaca niske temperature. U tom su
kemijski razlicitih tvari koje su s polimerom vezane kemijski ili fIzikalno. podrucju polimerne tvari tvrde i krhke pa je za njih karakteristicna
Ovamo se ubraja ju i medusobno miješani kopolimeri. ogranicena elasticna deformacija s velikim modulom elasticnosti
E = 200...4000 N/mm2 (= 200...4000 MPa),
3. Ojacane polimerne tvari sastoje se od polimera i još jedne ili više
kemijski razlicitih tvari koje mogu biti organske ili anorganske te se koji pada s povišenjem temperature.
vecim dijelom osjetno razlikuju od polimera. Tvari su medusobno vezane Strogo uzevši kod polimernih tvari ne postoji cista elasticna deformaci-
fIzikalno (rijetko kemijski). To su punilima ojacani polimerne tvari. -
ja, jer se dodatno uvijek javlja u ovisnosti o vremenu, temperaturi i
Kao punila koja se dodaju tekucim (omekšanim) polimernim tvarima opterecenju - i visokoelastican udio preoblikovanja.
dolaze u obzir ponajprije: Modul smicnosti se u tom podrucju malo mijenja s temperaturom
- staklena vuna i predivo G = 102... 104N/mm2 (= 102... 104 MPa).
- kameno brašno Podrucje mellšanja (2) obuhvaca temperature pri kojima je vec omo-
- tinjac guceno pomicanje molekula (koje u tvrdoelasticnom podrucju - kad su
- azbestna vlakna i vrpce molekule još »smrznute« - nije bilo moguce).
- drveno brašno U podrucju mekšanja prelaze polimerne tvari iz krhkoga u žilavo stanje.
- celuloza Gumielasticno podrucje (3) prostire se od podrucja mekšanja do talje-
- pamucna vlakna i tkanine nja polimerne tvari. Znacajka je tog podrucja vrlo velika elasticna defor-
- umjetna svila. macija uz malen modul elasticnosti
Svim vrstama polimernih tvari mogu se dodati i drugi dodatci, npr. E = 2...600 N/mm2 (= 2...600 MPa).
boje. Modul smicnostije u tom podrucju neznatno ovisan o temperaturi
S obzirom na izbor jednog ili više medusobno miješanih polimera,
kojima možemo dodati brojne druge tvari, dobivaju se polimerne tvari G = 0,1... 100 N/mm2 (= 0,1...100 MPa).
veoma raznovrsnih svojstava, prilagodenih zahtjevima uporabe.
Polimerne tvari se (pre)oblikuju raznim tehnološkim postupcima (lije- Mekšanje i gumielasticno podrucje se javljaju samo pri amorfnih tvari.
vanjem, injekcijskim prešanjem, istiskivanjem, zavarivanjem, ispuhivan- Pri kristalnim tvarima, tvrdoelasticno stanje seže sve do podrucja taljen-
jem, izvlacenjem, predenjem itd.) u: ja; kod djelomicno kristainih tvari, mekšanje i gumielasticno podrucje je
- poluproizvode (cijevi, ploce, folije) ovisno o stupnju kristalizacije.
- dijelove strojeva i aparata (kucišta, strojni elementi) Podrucje taljenja (4) se kod amorfnih tvari izražava postupnim prijela-
- pjene, tvrde i meke (ulošci za ojastucenje pokucstva, spužve za zom tvari iz gumielasticnog stanja kroz plasticno stanje (s izrazitim
cišcenje, podne obloge) tecenjem tvari) do potpunog taljenja. Pri djelomicno kristalnim tvarima
- vlakna (za predivo u tekstilnoj industriji) taljenje se zbiva u užem temperaturnom podrucju, ajošje izraziti je talište
pri kristalnim tvarima.
ili se rabe kao pomocna sredstva:
-lakove (za zaštitne i/ili ukrasne predmete) "
-ljepila (za keramiku, kovine, drvo, papir).
531
530
Plastomeri Toplinska svojstva i uporaba plastomera
Amorfni plastomeri Djelomicno kristalni plastomeri Podrucje
Ispit. po Toplinska TopL pro-
PVC, PMMA, PC, PS, SAN, ABS PE,PP,PO~,PA,PTFE,PETP Vicatu ta1išta rastezljivost vodnost
Oznaka Uporaba
a A
'C 'C l/kK W/(mK)

G~ ac D
G~ ac D
PE-HD
-LD
70... 75 125... 135
<40 110 ... 150
0,2
0,25
0,50
0,35
Cijevi, protili, ploce, fo-
lije, pjene, vlakna. Pre-
šani dijelovi otporni na
Mekšanje i gumielasticno Mekšanje i gumielasticno PP 95 157 ... 170 0,16 0,22 vodu, lužine, blage ki-
podrucje je izrazito podrucje je manje izraženo seline.
Uobicajeni stupanj kristalizacije djelomicno kristaInih plastomera: tvrdi 70... 90 0,08 0,16 Cijevi,prolili, folije,pje-
PVC meki 40... 60 0,15 0,13 ne. Dijelovi kern. apar.
PA35... 45 % PO~ 70...80%
(pumpe).
PE 45...80 % PTFE 60... 80 %
PP 50 ... 80 % PETP 30 ... 40 % PS 86... 91 0,07 0,17 Kucišta i dijelovi kuc-
SAN 100 ... 110 0,07 0,15 nih aparata, uredske
Mehanicka svoistva Dlastomera ABS 90 ... 105 0,10 .. tehnike, vozila (karose-
Modul Cvrstoca Zarezna Tvrdoca rr e, brodica.
elasticnosti žilavost (kugI.) PMMA 40 ... 108 0,07 0,19 Cisti bezbojni dijelovi
vlacna
Plastomer I Oznaka I savojna POM 173 0,09 0,22 (pleksistaldo) ili oboje-
E Rm R= ak Hpol ni. Trošenju podložni
kN/mm' N/mm' N/mm2 kJ/mm' N!mm2 dijelovi. Klizni ležaji,
18... 35 36 .. 40... 65 zupcanici. Patentni za-
0,7...1,4
polietilen PE -HD
-LD 8...23 .. .. 13... 20 tvaraci.
0,2 ... 0,5
polipropiIen PP 1,1... 1,3 21...37 43 3...17 36... 37 Brtve gibljivih dijelova.
PTFE 50... 60 0,16 0,24
tvrdi 1,0...3,5 50... 75 110 2... 50 75 ... 155 Ležaii (bez maziva).
polivinilklorid PVC meki .. 10...2511 .. .. ."- PA - 6 220 0,08 0,23 Dijelovi otporni na tro-
polistiren PS 3,2... 3,3 45...65 90 2... 3 120... 130 -66 225 ... 265 0,09 0,27 šenje, udarce i dinamic-
stirenakrilnitril SAN 70...85 100 2... 3 130 ... 140 -11 - 0,09 0,23 ko opterecenje. Kucištu,
3,6
akrihritriIbuta- ABS 1,9...2,7 32...45 75 7...20 80 ... 120 -12 172... 180 0,11 0,30 ldizni ležaji, zupcanici.
dienstiren
PC 145... 150 220... 260 0,07 0,21 Ploce, folije. Providna
polimetilmetakrilat PMMA 2,7...3,2 50... 77 105 2... 6 180... 200 kucišta.
polioksimetilen POM 2,8...3,2 62...70 110 3... 9 150...170
PETP 80 225... 258 Prozime folije, cvrste i
politetrafluoretilen PTFE 0,41 25...36 18 13...15 27... 35 0,08 0,24 žilave.
polianiid PA6 1,4 70... 85 27 8...16 75 CA 74...110 0,10 0,22 Cijevi, profili, p!oce, fo-
PA66 2,0 77...84 50 15...20 100 CAB 65 ... 111 0,12 0,21 lije (ce]ofan). Cešljevi,
PAll 1,0 56 .. 30...40 75
- naocale, igracke. (Po-
PA 12 1,6 56... 65 10...20 75
žarna opasnost!)
polikarbonat PC 2,1...2,4 56... 67 100 20...30 110
polietilentereftalat PETP 2,4 39 80 4... 5 Ojacani plastomeri
celnlozni acetat CA 2,2 282) 44 Ojacanjem plastomera osjetno se mijenjaju njihova mehanicka svoj-
celuL acetbutirat CAB 1,6 262) 38 30 ... 35
15 I 50 43
35... stva: gustoca se povecava, cvrstoca jako raste, rastezljivost se veoma
smanjuje. Tim promjenama mijenjaju se i druga mehanicka svojstva.
1) Istezljivost > 400 %. Primjeri mehanickih svojstava nekih plastomera ojacanih staklenim
21 Granica tecenja Rp 0.2. vlaknima (sv'" 30 %) (zaokružene srednje vrijednosti):

532 533
 Faktor trenja plastomera
Primjeri mehanickih svojstava plastomeraojacanihstaklenimvlaknima Faktor trenja,il Dozvoljeni tlak
(sv ~ 30 %) (zaokruženesrednje vrijednosti) Polimer
bez podmazivanja s podmazivanjem pl(N/mm2)
Plastomer PP + sv SAN SAN + sv
PP POM POM + sv
1360 1410 1560 PE 0,18...0,25 0,04 ... 0,07 10
Gustoca Q/(kg/m3) 906 1114 1080 PA 19
Cvrstoca Rm/(N/mm2) 29 71 75 110 66 130 0,08 ... 0,25 0,01 ... 0,08
6 4 2 45 3 PA s MoS2 0,03 ... 0,14 0,01 ... 0,03 20
Istezljivost % 600
Plastomer PA PA + sv PC PC + sv PETP PETP + sv
Ovisnost vlacne cvrsto ce pl astom era o temperaturi
Gustoca Q/(kg/m3) 1135 1400 1200 1520 1330 1690
193 Vlacnacvrsto ca Rm/(N/mm2)
Cvrstoca Rm/(N/mm2) 75 180 65 100 39
Istezljivost % 30 3 100 3 225 2 Plastomer I pri temperaturi fWC
-50 -25 O 25 50 75 100 125 150
Dugotrajna cvrstoca plastomera vrlo je ovisna o trajanju opterecenja PE 59 49 39 30 20 14 10 8
pa se s opterecenjem izrazito smanjuje. PVC 88 75 59 38
Staticka izdržljivost plastomera PS 83 76 69 62 49 34
PC 88 80 72 64 58 52 40 27 12
Trajanje Staticka izdržljivost plastomera
opterecenja RmJtI"/(N/mm2) Temperaturna uporabljivost plastomera (iWC)
timin PE PVC PS ABS PE - 100... 85 POM - 100 ... 100
10-6 60 210 90 135 PP - 30... 110 PTFE - 100 ... 165
10-30 35 90 65 80
1 W ~ ~ 45 PVC - 45... 80 PA -100...145
~ ~ ~ W 25 PS - 100... 80 PC - 100 ... 120
106 10 35 25 20 PMMA - 100... 70 PETP - 100 ... 100
10° 8 32 22 18
Kemijskapostojanost plastomera
Naprezanja u plastomeru s vremenom popuštaju (relaksacija). Otpornost 1)prema
Prvobitno se naprezanje uz konstantnu deformaciju smanjuje (što Plastomer I

vodi solnojotopini kiselinama alkalijama oksidaciji otapalima

valjauzeti u obzir u odredenim slucajevima,npr. pri brtvama).
Uz stalno opterecenje deformacija raste -javlja se puzanje tvari, ovisno o PE + + + + (-) (+)
PP + + + + - (+)
veliciniopterecenjai njegovom trajanju(stogatreba pri projektiranju oda"
PVC + + (+) (+) (-)
brati takvo opterecenje dijelova, pri kojem je - s obzirom na puzanje - za PS + + + + (-)
odredeno trajanjeosigurana njihova svrhovitost). SAN + + O +
Dinamicka izdržljivost p ABS + + O +
Plastomer PE SAN PA6 PC PMMA O + O O (-)
POM + + O - (O)
108 107 108 10' PTFE +
Broj titraja N + + + + 2) +
Rd/(N/mm2) 17 20 30 6 PA O O - O
Dinamicka izdržljivost (O)
PC + + (-) - (-)
Dinamicka izdržljivost
polivinilklorida
(PVC) PETP + + O - - (O)
BrojtitrajaN 104 105 106 107 U zagradama su oznacena odstupanja od vrijednosti odredene otpornosti.
Dinamicka izdržljivost
Rd/(N/mm2) 28 17 10 5
1) + - velika otpornost, O- mala otpornost, - - nedovoljna otpornost.
Fahtortrenja.Plastomeriposjedujudobrekliznesposobnosti
za ležaj~
ivodilice
(u kombinaciji
polimernetvari).Mana jeu malenojtoplinskoj 2) PTFE je negoriv.
1 N/mm' = 1 MPa
provodnostiplastomera,
a timejeismanjena sposobnostodvodenjatopli-
ne nastaletrenjem.
535
534

Starenje obuhvaca sve promjene
nicka opterecenja, više temperature,
tvari itd.
Kemijska razgradnja plastomera,
može trajati više desetljeca.
Elastomeri
Pravi elastomeri:
prirodni kaucuk sl...
S, PUR, SIR
T
u sustavu tvari što ih izazivaju meha- uljima, ali nepostojan u vrucoj vodi. (Valjni kolu ti, ležajne blazinice, brtve,
zracenje, elektricna struja, ken\.ijske amortizeri.)
Stirenbutadienski lwucuk SBR (buna) veoma je otporan prema troše-
pospješena uzrocnicima starenja, nju i vecim temperaturnim opterecenjima; pri dinamickom opterecenju se
jako zagrijava. (Plaštevi kotaca za osobna vozila, brtve, gipke cijevi, profi-
li, vrpce.)
Butadienski kaucuk BR (buna CB) vrlo je otporan prema trošenju pa
Pravi elastoplastomeri: se zato rabi za vozni sloj plašteva kotaca.
10 % prirodni kaucuk s više Butilni kaucuh HR vrlo je otporan na vremenske utjecaje i starenje te
od 10 % S vrlo malo propušta plinove. (Zracnice kotaca za vozila, gibljive cijevi.)
Akrilnitrilbutadiensld haucuk NBR (perbunan) postojan je u mineral-
nim uljima, mastima i tekucim gorivima, ali nepostojan u kloriranim
ugljikovodicima. (Gibljive cijevi za benzin, membrane.)

aQ<O"C il.
t ~<20"C il
Silikonshi lwucuk SIR je izvanredno otporan na temperaturu.

lužinama i kiselinama. (Brtve prehrambenih

elektricne izolacije.)
uredaja, transportne
Posto-
jan je u ulju i mastima, ali neotporan prema vrucoj vodi, ugljikovodicima,
vrpce,
Gumielasticno podrucje Gumielasticno podrucje
pocinje vec pri pocinje vec pri Duromeri
temperaturi ispod O "C. temperaturama do 20 "C.
Duromeri su amorfni (kristaInih po-
drucja nema).
Mehanicka svojstva elastomera Temperatura omekšavanja (koja nije
Modul elasticnosti E 700 ... 1000 N/mm2 (~ 700 ... 1000 MPa)
~

Gustoca Cvrstoca Produ- Temperatura

izrazita) leži Iznad 50 "C.
Taljenja nema jer se duromeri prije
Gr-:r-
>50"C il .
Elastomer
ljenje uporabe raspadnu.
kaucuk oznaka neotvr. otvr.
Mehanicka svojstva duromera
Q R" R"
% Duromer Gustoca Modul Cvrstoca Zarez. Temp.
kg/m' N/mm' N/mm' "G
elasticnosti žilav. uporabe
vlacna savojna
prirodni - NR 930 22 28 600 -45... 85 smola oznaka
PUR 1260 20 32 450 - 100... 50 Q E R" R", ak
poliuretanski - (mekani)
stiren-butadienski - SBR 940 5 25 500 - 35 ... 110 kg/m' N/Imn' N/mm' N/mm' kJ/m' "G
butadienski - BR 940 2 18 450 - 70 ... 100
butilni - HR 930 5 21 600 - 30 ... 120 fenolna - (fenoplast) PF 1400 700 25 70 1,5 < 125
akrilnitril-butadienski - NBR 1000 6 25 450 -20... 110
silikonski - SIR 1250 1 10 250 - 100 .., 200 uratna- (aminoplast) UF 1500 - 30 80 1,5 < 100
melaminska - MF 1500 900 30 80 1,5 < 120
Prirodni lwucuk NR ima odlicne elasticne sposobnosti i vrlo dobru
udarnu žilavost. Postojan je u vodi i kiselinama; manje postojan u mine'.\ poliesterska - UP 1200 3500 45 85 15 < 200
ralnim uljima imazivima. (Plaštevi kotaca za teretnjake, gumene opruge, epoksidna - EP 1200 3700 55 105 12 < 80
ležaji, brtve.)
Poliuretanski haucuk PUR izvanredno je otporan prema trošenju; poliuretanska - (tvrda) PUR 1500 - 85 170 25 < 130
dobro uporabljiv samo do temperature 50 "C. Postojan je u mineralnim 1 N/mm' = 1 MPa

536 537

l
 --,
Mehanicka i toplinska svojstva ojacanih duromera Mehanicka i toplinska svojstva pjenastih polimernih tvari
bVl Quromen, olacam pUD1l1ma,menamCKlsu znawo DODoI1Sam.
CV1"Stoca Toplinska Uporabna
Dodatak Gustoca Modul Cvrstoca Toplin. Toplin. Gustoca
rastez. Pjenaste vlacna tlacna provodnost temperatw:a
stakla elast. provod.
Duro- (pletivo) vlacna savojna tlacna polimerne tvari Rm Rmt ,\
mer W/(mK) °C
E R,. R Rm' a ,\ kg/m' N/mm2 N/mm2
% meko-tVl"de: PF 40 100 0,1...0,4 0,2...0,9 0,025 < 130
kg/m' N/mm2 N/mm2 N/mm2 N/mm2 1/MK W/(mK) ...
-
UF 5... 15 0,01 ... 0,05 0,03 < 90
25 1350 5000 70 120 120 35 0,15 15... 30 0,06 ...
0,25 0,032 70... 80
0,1...0,5
50 1600 10000 200 220 160 18 0,24 30... 35 > 0,15 0,033 80... 85
UP 65 1800 300 350 280 15 > 0,5
19000 0,26 žilavo-tVl"de: PS 1 40... 60 > 0,5 > 0,5 0,033 80... 85
651) 1800 28 000 500 550 400 12 0,26 PVC 50 ...130 0,7...1,6 0,038 < 60
0,3 ...1,1
50 1600 10000 220 280 220 18 0,24 PUR 20...100 02...11 0,1 ...0,9 0021 <80
EP 65 1800 18000 350 400 300 15 0,26 25... 40 0,1... 0,2 - 0,036 < 100
651) 1800 30 000 700 800 600 12 0,26 PE1J 30...70 0,3...0,6 - 0,045 - 70... 85
meka-elasticne: { 100...200 0,8... 2,0
- 0,05 -70...110
Fenol fenoldelhidna smola (fenoplast PF) rabi se za manje opterecene PVC1J 50... 70 0,3 - 0,036 -60... 50
predmete. (Armature, obloge kocnica, lopaticna kola, izolacijski dijelovi - 100 0,5 -
-
0,041 - 60... 50
bakelit.) PUR2) 20... 45 0,15 0,045 -40...100
Urea fenoldelhidna smola (an1inoplast) UF služi za malo opterecene
predmete (sanitarnu tehniku, elektricne instalacije). U svezi s prehranom Vlalmaste polimerne tvari (sinteticka vlakna) proizvode se od odgova-
je neuporabiva! rajucili vrsta plastomera i to iz njiliove taline ili otopine (suhim ili vlažnin1
postupkom).
Melamin fenoldelhidna smo la MF namijenjena je za predmete s vecim
opterecenjem, npr. za dekorativne ploce (ultrapas). Za proizvodnju vlakana dolaze u obzir ponajprije:
Nezasicena poliesterska smola UP polinierizira se s otvrdivacem. (Cije- - polietilen, polipropilen - za užad, mreže (ribarske, plutaju na vodi)
vi, profili, posude, dijelovi pokucstva, dijelovi vozila, brodice, letjelice.)
Epollsidna smola EP se takoder polimerizira s otvrdivacem. Rabi se za
- polistiren - za vlakna promjera ~ 10 m
dijelove s vecim zahtjevima. Ima natprosjecnu adhezijsku sposobnost - vinilni (ko)polimeri - za kemijski otporne proizvode (filtri,
(araldit). zaštita)
Polillretanska smola PUR je ponajprije elektrotehnicka tvar. - akrilnitrilni polin1eri - za odjevne predmete (dralon, orlon ...)
- poliamidi - za odjevne predmete (perlon, najlon ...)
Posebni proizvodi od polimernih tvari - poliuretani - za elasticne odjevne predmete (carape,
Pjenaste polimerne tvari proizvode se posebnim tehnološkim postup- kupace gacice)
kom (pjenjenjem polin1era u žilavo-tekucem
mala gustoca (5 ... 4DOkg!m3) i sastav celija.
stanju). Za njili je znacajna - politereftalni kiseli esteri - za odjevne predmete (diolen, trevira ...),
cesto miješamo s vnnom i pamukom, za
Sastav celija je ili s otvorenin1 celijama (s neposrednim prijelazom tehnicku uporabu (remenje, transportne
plinova i tekucina) ili sa zatvorenim celijama (pri kojima je prijelaz plino- vrpce itd.)
va i tekucina moguc jedino difuzijom).
Pjenaste polinierne tvari mogu biti krhko-tvrde (lome se), žilavo-tvrde
(pod pritiskom se dijelom deformiraju) i meko-elasticne.

1) Pretežno zatvorene celije.

1) Uzdužni smjer pletiva.
21 Pretežno otvorene celije.

538 539
 STROJNI ELEMENTI
Normni brojevi (HRN A.AO.001-183)

Za brojcane vrijednosti razlicitih velicina (duljina, napon itd.) rabimo

normne brojeve (prema Renardu, prijedlog ISO).
Normni brojevi su zaokruže-
Temeljni redovi Iznimni red
ne vrijednosti clanova geometrij- R5 R 10 R20 R40 R80
skih redova sa stupnjevima 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
1,03
m, ili, m, ili ili m 1,12
1,06
1,12
1,18
1,06
1,12
1,18
1,09
1,15
1,22
Svrstani su u temeljne redove 1,25 1,25 1,25 1,25
1,32 1,32 1,28
R 5, R 10, R 20 i R 40 te iznimni 1,36
1,40 1,40 1,40
red R 80. Njihove brojcane vri- 1,45
1,50 1,50
jednosti za decimalni interval od 1,60 1,60 1,60
1,55
1,60 1,60
1 do 10 predocene su u tablici. 1,70 1,70 1,65
1,75
Ogranicenje reda oznacujemo 1,80 1,80 1,80
1,90 1,90 1,85
- ako je potrebno - granicnim 1,95
clanom u zagradi npr. 2,00 2,00 2,00 2,00
2,06
2,12 2,12
R 5 (16 ...) 2,18
2,24 2,24 2,24
2,30
R 10 (... 400) 2,36 2,36
2,43
R 20 (2,5 ... 5) 2,50 2,50 2,50 2,50 2,50
2,58
2,65 2,65
Izvedeni redovi nastaju ako se 2,72
2,80 2,80 2,80
2,90
iz nekog temeljnog ili iznimnog 3,00 3,00
3,15 3,15 3,15 3,15 3,07
reda normnih brojeva uzme sva- 3,25
3,35 3,35
ki drugi, treci, ... noti clan, npr.: 3,55 3,55 3,55
3,45
3,75 3,75 3,65
R 10/3 (... 80 ...) je red koji 3,87
sadrži svaki treci clan iz temelj- 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00
4,25 4,25 4,12
nog reda R 10, ali mora sadrža- 4,50 4,50 4,50 4,37
vati normni broj 80. 4,75 4,75 4,62
5,00 5,00 5,00 5,00 4,87
Temeljni redovi imaju pred- 5,15
5,30 5,30
nost pred iznimnim ili izvedenim 5,60 5,60 5,60 5,45
redovima. 6,00 6,00 5,80
6,15
Ako je uporaba normnih bro- 6,30 6,30 5,30 6,30 6,30
6,50
6,70 6,70
jeva potpuno iskljucena, rabe se 7,10
6,90
7,10 7,10
prilago&ni brojevi: 7,30
7,50 7,50
7,75
8,00 8,00 8,00 8,00
1.05 2,1 2,4 3,5 4,8 8,25
8,50 8,50
1,1 2,2 2,6 5,5 8,75
3,6 9,00 9,00 9,00
1,2 3,8 9,25
2,25 3,2 7,0 9,50 9,50
1,3 4,2 1000 1000 1000 1000 9,75
2,35 3,4 1000

541
 Normne duljinske izmjere u mm (HRN A.AO.010-1959) (1wnac)
Normne duljinske izmjere u mm (HRN A.AO.010-1959)
1 ... 10 mm 10... 100 mm 100... 1000 mm
0,010... 1 mm . 2)
iz.vr.2) R5 R 10 R40 11 iz. vr. 2) R5 R 10 R40 11 iz.vr. R5 R 10 R40 11
R5 R 10 R20 11
1,00 1,00 10 10 10 100 100 100
0,0100 0,0100 0,0100 1,00
1,06 1,05 10,6 10,5 106 105
0,0112 0,011 11 112 110
0,0125 0,012 1,12 1,1 11,2
0,0125 118 115
0,0140 1,18 1,15 11,8 11,5
1,25 1,25 1,2 12,5 12,5 12 125 125 120
0,0160 0,0160 0,0160 0,015 130
1,32 1,3 13,2 13 132
0,0180 14 140
0,0200 0,0200 1,40
1,50 15 150
0,0224 0,022
1,60 16 16 16 160 160 160
0,0250 0,0250 0,0250 1,60 1,60
1,70 17 170
0,0280 18 180
0,0315 0,0315 0,032 0,030 1,80
1,90 19 190
0,0355 0,036 0,035
2,00 2,00 20 20 200 200
0,0400 0,0400 0,0400 212
2,12 2,1 21,2 21 210
0,0450 22 224 220
0,0500 2,24 2,2 22,4
0,0500 24 236 235
0,055 2,36 2,35 2,4 23,6 23,5
0,0560
2,50 2,50 2,50 25 25 25 250 250 250
0,0630 0,0630 0,0630 0,060
2,65 2,6 26,5 26 265
0,0710 0,070
2,80 28 280
0,0800 0,0800 30 300
0,0900 3,00
3,15 3,15 3,2 31,5 31,5 32 315 315 320
0,100 0,100 0,100 335 340
3,35 3,4 33,5 34
0,112 0,11 355
3,55 3,6 3,5 35,5 36 35 360
0,125 0,125 0,12 38
3,75 3,8 37,5 375 380
0,140
4,00 4,00 40 40 40 400 400 400
0,160 0,160 0,160 0,15 4,00
4,25 4,2 42,5 42 425 420
0,180 450
4,50 45
0,200 0,200 48 475 480
0,22 4,75 4,8 47,5
0,224
5,00 5,00 50 50 500 500
0,250 0,250 0,250
5,30 53 530
0,280
5,60 5,5 56 55 560
0,315 0,315 0,32 0,30
6,00 60 600
0,355 0,36 0,35
6,30 6,30 6,30 6,0 60 63 63 630 630 630
0,400 0,400 0,400
6,70 6,5 67 65 670
0,450
7,10 7,0 71 70 710
0,500 0,500
0,55 7,50 75 750
0,560
8,00 8,00 80 80 800 800
0,630 0,630 0,630 0,60
8,50 85 850
0,710 0,70
9,00 90 900
0,800 0,800 95 950
0,900 9,50
10,00 10,00 10,00 100 100 100 1000 1000 1000
1,000 1,000 1,000

11 Brojevi zdesna su prilagodeni brojevi.

1) Brojevi zdesna su prilagodeni brojevi.
2) "iz. vr.« = iznimne vrijednosti. 2) "iz. vr.« = iznimne vrijednosti.

543
542
"""""'"
 SUSTAV ISO ZA GRANICNE IZMJERE I DOSJEDE
-I Tolerancijska izmjera je razlika izmedu najvece i najmanje izmjere, ali
takoder i razlika izmedu gornjeg i donjeg odstupanja izmjere. Tolerancija
Izrazi za tolerancije i dosjede, a takoder i za tolerancijske oznake je apsolutna vrijednost i zato je bez predznaka.
(simbole), uskladeni su s medunarodnom normom ISO 286 (studeni
1990). Vrijede prije svega za glatke kovinske izradke s valjkastim spojnim
plohama (npr. provrt i rukavac); tolerancijski sustav može se rabiti i za tolerancijska izmjera
+
nevaljkaste dijelove, tj. za izradke s paralelnim spojnim plohama (npr. ~m
širina utora i debljina pera). aS
!iJ donje odstupanje
Izmjere 's
Izmjeraje izmjerena vrijednost flZikalne velicine »duljine« za odmjera-
.~ O izmjere (EI,eD
'" ~ gornje odstupanje donje
vanje razlicitih vrijednosti te velicine. .§' odstupanje
Temeljna temperatura pri odredivanju izmjera u sustavu granicnih .~ 'izmjere (ES, es)
§' .~ izmjere
.....
'"
izmjera i dosjeda ISO - referentna temperatura - je 20 ac. .,; aS (EI,eD
o I':
Nazivna izmjera je izmjera od koje dobivamo granicne izmjere ako joj :o-
dodamo gornje ili donje odstupanje izmjere (slika). Nazivna izmjera može .~ tolerancijska izmjera
I':
biti cijeli ili decimalni broj.
Granicne izmjere su ukupno dopuštene izmjere oblikovanog elementa,
Temeljna tolerancija (lT)l) je u sustavu granicnih izmjera i dosjeda ISO
medu kojima - ukljucujuci i njih same - mora biti stvarna izmjera.
Stvarna izmjera je izmjera, koju dobivamo i svaka tolerancija koja spada u sustav.
Red temeljnih tolerancija je u sustavu granicnih izmjera i dosjeda ISO,
.

mjerenjem (s takvom tocnošcu, da smijemo

možebitnu pogrešku mjerenja zanemariti). skupina tolerancija s tocno priredenim tolerancijama za svaku nazivnu
nul-linija izmjeru. Sustav sadrži 20 stupnjeva temeljnih tolerancija s oznakama
ar Najve6a izmjera je najveca dopuštena
i! izmjera nekog oblikovanog elementa (slika). ITOl, ITO, i ITl do IT18 za podrucja nazivnih izmjera O do zakljucno
:[ Najmanja izmjera je najmanja dopušte- 500 mm i 18 stupnjeva temeljnih tolerancija s oznakama ITl do IT18 za
na izmjera nekog oblikovanog elementa podrucja nazivnih izmjera iznad 500 do zakljucno 3150 mm.
=
.~
~
(slika). Tolerancijslw polje u grafickom prikazu predstavlja podrucje izmedu
Sustav granicnih izmjera je sustav nor- linija koje predstavljaju najvecu i najmanju izmjeru. Tolerancijsko polje
rniranih tolerancija i odstupanja izmjera. je odredeno s velicinom tolerancije i njenom udaljenošcu od nul-linije
Nul-linija je pri grafickom prikazu gra- (slika).
nicnih izmjera i dosjeda crta, koja odgovara nazivnoj izmjeri, na koju se
nanose odstupanja izmjera i tolerancija (v. sl. na str. 545). Tolerancijsld razred je naziv za spoj slova temeljnog odstupanja izmje-
re sa brojem stupnja temeljne tolerancije, npr. H7 (provrt), h7 (rukavac).
Dva su granicna odstupanja izmjera:
- gornje odstupanje izmjere je algebarska razlika izmedu najvece Tolerancijska izmjera sastoji se iz nazivne izmjere i oznake odgovara-
izmjere i pripadne joj nazivne izmjere (v. sl. na str. 545); oznacuje se s juceg tolerancijskog razreda (npr. 32 H7, 80 js15, 100 g6) ili iz nazivne
oznakom ES za provrte i es za rukavce. izmjere i odstupanja

- donje odstupanje izmjere je algebarska razlika izmedu najmanje

izmjere i pripadne joj nazivne izmjere (v. sl. na str. 545); oznacuje se s
,
I
(np , r 100 - 0.012 .
- 0,034
, 50 J,016 ; 80: ~:~~L 60+ 0,016
o
).
oznakama El za provrte i ei za rukavce.
Položaj tolerancijskog polja u odnosu na nul-liniju je funkcija nazivne
Temeljno odstupanje izmjere je u sustavu granicnih izmjera i dosjeda I, izmjere; za provrte se oznacava s velikim slovom/slovima (A ... ZC), a za
ISO takvo odstupanje izmjere koje se od nul-linije proteže do tolerancij- I rukavac s malim slovom/slovima (a... zc) (v. sliku na str. 546).
skog polja (v. sl. na str. 545). To može biti gornje ili donje odstupanje r 1) Internationale Toleranz.

izmjere; uglavnom, radi se o odstupanju izmjere koje je najbliže nul-liniji. I

545

544 ~
 Vrijednosti temeljnih tolerancija i temeljnih odstupanja izmjere za
Da bi se izbjegao nesporazum, nisu uporabljena sljedeca slova: I, i, L, 1,
O, o, Q, q, W, w.
svako podrucje nazivnib izmjera racunaju se iz geometrijske srednje
vrijednosti (D) granicnih podrucja (Di iDs)
D=~-;;
A Za prvo podrucje nazivnih izmjera (do zakljucno 3 mm) uzimamo
'"/l,tl
.... geometrijsku sredinu D izmedu 1 i 3 mm; zato je D = 1,732mm.
Q)
'S Podrucja nazivnih izmjera Vrijednosti u mm
.
'" Nazivne izmjere do zaldjucno 500 mm Nazivne izmjere od 500 do zaldjucno 3150 mm
'1:;'
'" Glavno podrucje Glavno podrucje
Podpodrucja 1) Podpodrucja 2)
p,
E00 od do od do od do od do

"8 O
'"
- 3 500 630
500
560
560
630
o: Za ovo podl1lcje 630
6 800 710
3 nije predvidena 630 710 800
E!
Q) !inija podjela
..... 800 900
6 10 800 1000
a - '" 900 1000
o: 10 14 1000 1120
.N 10 18 1000 1250
14 18 1120 1250
+ '"
o: 18 24 1250 1400
!lffi 18 30 1250 1600
'" 24 30 1400 1600
iV 50 30 40 1600 1600 1800
30 40 50 2000 1800 2000
's O
. 50 65 2000
.'" '" 50 80 2000 2500 2240
j tiI 65 80 2240 2500
p, js 'S 80 100 2500 2800
::; . 80 120 2500 3150
100 120 2800 3150
'"" '"
o 120 140
'" .E 120 180 140 160
.o: N
180
QJ 160
E! a 180 200
Q)
..... - 180 250 200 225
b 225 250
250 315 250 280
Tolerancijslli koeficijent i u /lIIl je funkcija nazivne izmjere do zakljuc- 280 315
no 500 mm, tolerancijsld lweficijent I u /.lmje pak funkcija nazivne izmjere 315 355
iznad 500 mm do zakljucno 3150 mm. Izracunavamo ih po formulama 315 400
355 400
i = 0,45 tJ] + 0,001 D 1= 0,004 D + 2,1 /.lm 500 400 450
400
450 500
pri cemu je D geometrijska sredina graniCllOg podrucja nazivnib izmjera u mm.
Nazivna podrucja izmjera su podijeljena u glavna i lokalna podrucja.
Lokalna podrucja se rabe samo u iznimnim (specijalnim) slucajevima kod 1) U iznimnim slucajevima za odstupanje izmjera a do e i r do ze ili A do e i R do ze
(v. tablieu na str. 550 i 552).
racunanja temeljnih tolerancija i temeljnih odstupanja izmjera a do c i r
21 Za odstupanje izmjera I' do u i R do U v. tablicu na str. 550 i 552.
do zc za rukavce, a isto tako i A do e i R do ze za provrte.

547
546
 '" '- '-<
Vrijednosti temeljnih tolerancija za stupnjeve temeljnih tolerancija ITOI i I'fO 13
o
o
"""
"""
o
1
o ~
t:
;:;1~1~1~1 :1~1 ~1:;;1;;;1 ~1;;;1;;;1 ~1~ :;;j I I
... ~j~l"' "'I'"
~ ",I~ "':I~I'" I'" '"
Nazivne izmjere Stupanj temeljne tolerancije '- '-<
mm ITOI
Temeljne tolerancije
ITO ~
~
t:
00
00
~~
'1-
13
~1;11 ~1~1~1dl",I~1...I~1 ~1~1;;;1~I",I ol::;j:;;j
"':I",I~
Lo
l~l ~I'"
~

do
1

od lim '- '-< '10

3 0,3 0,5 ~ 00
00 ;;1 ~I~i ~i;;i::;i~i~i:;;i;:;i~1~i...I:1
",1:;i:;i~i~:::I;
3 6 0,4 0,6 t: ~~ 1
13

6 W M ~ '" '- '-< .~" s::1

w w ~ ~ ...
"""... ~ t:
00
§16~~~~~;;~ ~~ J~~;:;~ ::;~~~
~~~~:;;1~1~1
~i::i ",I ",I~l ~
18 30 0,6 I :~ 13 1

30 50 0,6 1 ~
.... ;:: 8 8 ""
.~
=
~ ~
'" I~i~i;;;1;i:1:;;
W 00 ~ ~ o t: ~~;:;~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ J ~~;;~;:;~ ~~ ~i

80 120 1 1,5
>-, t: 11
§......
1

'" '"
120 180 1,2 2 .~ '" ~.- '-<
180 250 2 3 ~ ,~o o E-< -
~
E-<
;::1~1~1~1~1~1~1~1~1~1~1~1~1~1:!-11...1~1~1""",I~
ddddddddddddd~~~~~~~",
250 315 2,5 4 :~
" t: ~
N
t:1 :!-1 o
"" ~ '"
315
400
400
500
3
4
5
6
= ~ '" ~.- '-<
~ '5' E=: ';; 88 ~
.",~
'0 E-<
§-~
~~I::1I~I;I:!-1I~~IJ~I~I~I~I~I~
ddddddddddddddod~~~~",
ol~I:!-1I",i~l~ l
"
- '" ~ ,-
o
~ ~ ~
8 8 iii 1'i8 15
Za uociti je da za IT2, IT3, i IT4 nije raspoloživa ni jedna formula. S] ~ §- '-< ." {j :::§ 81~I81~
".s ~ -" o o '~~t:{j
ii58 8 1'i 158 1'i 8 8 ~ 8
~~~~""""""", I
","""~o~'"
1 1
~~
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 l 1
1

Vrijednosti za te stupnjeve temeljnih tolerancija mogu se približno dobiti

i::~t:.s~~
clanovima geometrijskog reda izmedu vrijednosti za ITl i IT5.
Za ITl vrijedi formula
:p ~ ~ q:~~ ~I ~I ~I i2[ ;1;18~~~~~"",,"""""""'LO"'~", 8 8
= S o ,-<.-'-< -3~t:~
1'i 'i: 8 ~ ~ ii515iii 1'i g 1'i 81
8
1 I II 1 1 1 I l 1 1 1 1 1

i = 0,8 + 0,02D. :",,~~ 13 ~;1;;1; ::; [~~

~

u::[o ~.- '-< '8 E-

~E t: >g~~ .~tIO",
Temeljno odstupanje izmjere pri ruka vcu je nacelno ono koje je naj-
bliže granici, odnosno nul-liniji, tj. gornje odstupanje izmjere za rukavce ~

o
-
'" tlO ",'- ~ .- '-< Š
E-< ~ '" LO
"
E-<
-
~
I lg l~ ~
koji imaju tolerancijska polja a do h i donje odstupanje izmjere za toleran-
cijska polja k do zc.
i::
"... ~ -"i '" '"
~
"... -'"
E-< ~1~1::11 ~I;I ~ :!-1
~1ii51 ~I ~I~I ~I ~I ~1i2liiil §sI ~~~~'" 1

~ S'- '-<
Izuzimamo rukavce s tolerancijskim poljima j i js - oni ustvari nemaju
=
" E-< ~ """
- '"'o~~ .~ t:
temeljno odstupanje izmjere - vrijednost im je temeljnog odstupanja ::I
>Q '" .- '-< ::I 'io ..., "" "" "" 01:::1 ;:;1::11~11'i1 ~I ~1~1;:j1 ~1'i:1!;;:1:E1~I ['21:g
izmjere neovisna o izboru tolerancijskog stupnja. "... -E-< ~
o ~o ~ t:
Temeljno odstupanje izmjere za pro vrt je, glede nul-linije, jednako .~ LO """ "...
temeljnom odstupa nju izmjere za ruka vac s istim oznakama. To pravilo :~ t: ;1;: :;::>t: ",1...,..., "" "'I ~I "'I ~I ~I;::I::;I ~I 1'i1~1t:11gjl ~I gJl~I:E1 iž5
" ... "
ne vrijedi: za temeljno odstupanje izmjere N stupnjeva temeljnih toleran- II:;; § 'J,
§... t:
cija IT9 do ITl6 nazivnih izmjera iznad 3 mm do 500 mm; tu je temeljno " '"
...
" -
E-< "" di:;;""I...I...1 "'I ",1"'1~I ~1;:;1::11 ~I ~1;1;:::lgjl ~I :;;:115

'" 'o
odstupanje izmjere ništica i za temeljna odstupanja izmjera pri dosjedima 'o
.... t: ";:! .... 00
"
u dosjednom sustavu rukavca i pro vrta za nazivne izmjere iznad 3 mm do
500 mm, pri kojima je pro vrt odredene temeljne tolerancije povezan s
rukavcem sljedece finije temeljne tolerancije (npr. H7ih6) i pritom dosjed
..<:I
:š.
<J'
'1.,
t: 'I~I
..<:I

'8
;:;> "-
~ ~1~1::;1",1:;;1:;;,",1...1",I ~I"'I 01o

~1~I ~1~1~1~1
",1:;;1
~1~,"'H"'I
~ ~ "' 0 '"
~~~~~""""""
1 1 l I"'1"'I"'I
01o
1
l~ I"'I"'1"'I"'I'"
~~~~~"""
Le>
~'"
~
mora biti tocno iste zracnosti i nadmjere. i::
" Š 13
"
.... ,I;:; ~ "'"
1) Vrijednosti za stupanj temeljne tolerancije ITOl i ITO za nazivne izmjere do ukljucivo
500 mm predocene su u tablici na str. 549.
....
"'
-
B
o o
~ "s
S
.g I~I"'1*1 ii5lgl iiil~1 §I ~1~1~1§1~1~1~ '"
" 1~
~~~"""'" ~~~'§
U~
1 1 1 1 1

= 0- 00'"
2) Vrijednosti za stupnjeve temeljnih tolerancija od ITl do zakljucno IT5 te za nazivne "".E~ S '" '" ~ "" N" S
o
izmjere preko 500 mm rabiti samo za pokusne svrhe.
" N.= S "Z'~ '"
:~ Z~ '" I 8 .;::> ~ o l~Iglgl§ Z§>
~~~"""
II"'I "'I ~I~Iii5lgliiil ~I§I~I~I~I§I~I~lg
3) Stup nje vi temeljnih tolerancija IT14 do zakljucno IT18 ne smiju se rabi ti za vrijednosti ~
:> .-
o '" .~ ~
do ukljucivo 1 mm.

549
548
 Vrijednost temeljnih odstupanja izmjera u ~lm
Bro'cane' do
N azima IJ4 IT3 i Vrijednost temeljnog odstupanja izmjera donje odstupanje izmjere ei
Vrijednost temeljnog odstupanja izmjera,
izmjera u gornje odstupanje mjere es ]';7 IT7
od svi stupnjevi temeljnill tolerancija
mm
IT5 k m p y z za zb
Svi stupnjevi temeljnih tolerancija i IT71IT8 ~ ~ +4 +6 +10 +14 +18 +20 +26 +32 +40 +60
od I do IT6 +8 +12 +15 +19 +23 +28 +35 +42 +50 +80
il. :ti
a" b" c cd d e ef f fg I g Ih js" j il. +6 +10 +15 +19 +23 +28 +34
+40
+42
+50
+52
+6
+67 +97
+90 +130
3j, -270 -140 -60 -34 -20 -14 -10 -6 -4 -2 10 -2 -41:;; +1 +7 +12 +18 +23 +28 +33
3 6 -270 -140 -70 -46 -30 -20 -14 -10 -6 -4 O -2 -4 +39 +45 +60 +7 +108 +150

6 10 -280 -150 -60 -56 -40 -25 -18 -13 -6 -5 1-0 -2 -4 +2 +8 +151 +221 +28 +351
+41 +47 +54 +6 +73 +98 +136 +188
+41 +48 +55 +64 +75 +88 +118 +160 +218
--'9. --11 -290 -150 -95 -50 -32 -16 -6 -3 -6
+60 +68 +80 +9 +112 +148 +200 +274
14 18 +2 +9 +171 +261 +34 +43+48
+54 +70 +81 +97 +11 +136 +180 +242 +325
-300 -160 -110 -65 -40 I I -20 I I -7 -4 -6 +53 +66 +87 +102 + 122 +14 + 172 +226 +300 +405
24 30 +2 +111 +201 +32~
30 40 -310 -170 120 +43 +59 +75 +102 +120 +146 +17 +210 +27 +360 +480
-60 -50 I I -25 I I -9 ' -5 -10
40 50 -320 180 130 t: +3 +13 I +231 +37~
+71 +91 +104 +146 +178 +214 +258 +335 +445 +585
50 65 -340 -190 140 m +54 +79 +10' +144 +172 +210 +254 +310 +400 +525 +690
-100 -60 I 1 -30 1 I -10 o I -71-12
" +63 +92 +122 +170 +202 +248 +30 +365 +470 +620 +800
65 80 -360 -200 -150 -c +3 +15 1 +271 +43 r+65 +100 +134 +190 +228 +280 +34 +415 +53 +700 +900
80 100 -380 -220 170 -120 -72 I I -36 I I -12 , I -91-15
100 120 -410 -240 180 +68 +108 +146 +210 +252 +310 +380 +465 +60 +780+1000
120 140 -460 260 -200 " +77 +122 +166' +236 +284 +350 +425 +520 +670 +880 + 1150
140 160 -520 280 21OJ I -145 I -65 I I -43 I 1 -14 , 1-111-18 +4 +17 I +311 +50r+sQ + 130 +180 +258 +310 +385 +470 +575 +740 +960 +1250
230 ~ +140 +196 +284 +340 +425 +52< +640 +820+1050+1350
160 180 -580 -310 .a +158 +218 +315 +385 +475 +58 +710 +92 +1200+1550
180 200 -660 -340 -240 +4 + 20 1 +341 +56 +94 +170 +24'
200 225 -740 -380 250l I -170 I -100 I 1 -50 I I -15 .
"
1-131-21 +98 +350 +425 +525 +650 +790+1000+1300+1700
-420 280 +190 +268 +390 +475 +590 +73 +900+1150+1500+1900
225 250 -620 +4
,§ 1-161-26 + 211 +371 +62 ::~~ +205 +29. j-435 +530 +660 +820+1000+1300+1650+2100
250
280
280 -920
315 1050
-480
-540
300
-330
-190
-110 I I -56 I
I -17
'"
'" '-181-28
+5 + 23 1 +40 I +68 +126
+232 +33'
+132 +252 +360
+490 +595 +740 +920+1100+1450+1850+2400
355 - 1200 ~..:!:QQQ +820 +100 +1250+1600+2100+2600
315 -600 -360 I
355 400 1350 -680 -400
-210
-125 I -62 I
-18
i::
+ 280 +400 2QQP
I
., -20 -32 +261 +441 +78~+lbD +o1U
+310 +4b
+45 +OOU
+660
400 450 - 1500 -760 -440 -230 -135 I I -68 I I -20 +7,10
450 500 - 1650 -640 -480 O O +30 +50 +88 +175 +340 +500
500 560 +185 +380 +56 +840
-260 -145 -76 -22 +940
560 630 O O +34 +56 +100 +210 +430 +62
630 710 -60 -24 +220 +470 +680+1050
-290 -160 ""
710 800 O +250 +520 +780+ 1150
O O +40 +66 +120
800 900 -320 -170 -66 -26 +260 +580 +84c +1300
900 1000
O O +48 +78 +140 +300 +640 +96 +1450
1000 1120 -350 -195 -98 -28 I +330 +720+1050+1600
1120 1250 +820+1200+1850
1250 1400 O O +58 +92 +170 +370
-390 -220 -110 -30 +400 +920+1350+2000
1400 1600 +440 +1000+1500+2300
1600 1800 -120 -32 O O +68 +110 +195
-430 -240 +460 +1100+1650+2500
1800 2000 +550 +1250 +1900 + 2900
2000 2240 -480 -260 -130 -34 I O O +76 +135 +240
+580 +1400 +2100 +3200
2240 2500
2500 2800 -520 -290 -145 -38
2800 3150

ivo 1 mm.
1) Temeljno odstupanje a i h se ne smije rabiti za nazivne izmjere do ukljuc
2) Kod tolerancijskih razredajs 7 do js 11 može se brojcana vrijednost IT n, ako je nepama
brojka zaokrožiti na prvi donji pami, tako da je dobiveno odstupanje izm,jere, tj.:!: IT nl2
cijela brojka u ~m.
551
550
Brojcane vrijednosti
N.""""
temeljnih odstupanja izmjera za provrte ~I Vrijednost temeljnih odstupanja izmjera u f1m
go"je """oponj. izo""e ES
_u V,ijoduooi 'ew.ljuog """upon;. izwjere douje """uponje izwjere El od do
do 1T8 IT3 JT7
V'ijodnoo" lemeljnog """uponio

Temeljoe
izwje"

'olemo"je izond 1TI

v_"",>
Slup...,;'eweljoe
Svi ,'upuj.vi ,.meljoili """up.oj. lole,on"j
od do
A" B" N""' ';;~ol p R T u v x y ZA za ze IIT311T411T511T611T711T8

3 +27 +140 o I -2+A -4 -4 -6f -10T -141" T -18 20 -26 -62 -40 -50 o To T oT OTQr o
~ -6+A o
3 6 +27 +140 +70 +46 -4+A .:i 12 -15 -19 -23 28 -65 -42 -50 -60 1 1.5 1 I 3 4 I 6
6 10 +2 +150 +30 +56 -6+> -10+> o 15 -19 23 -28 -64 -42 -<i2 -57 -1>711i.5 2 I 3 6 I 7
::!!.
10 14 +290 +150 +95 +501 +32 +16 +610 -7+> -7 -12+> o
14 18
+61+101+151-I+A 1-181-231 -281 I -33 -39 -40
-45 -50
-50 -54 -1>0-130110
-77 -108 -150 13 I 317 I 9
18
24
24
30
+300 +160 +110 +651 +40 +20 +710 +81+121+151-2+A -6+> -6 -15+>1 o
-221-281 -35 -41 ~~ ~~ ~: ~~ ~ -~: =::~ ~~: 1.51213 I 418 112
30 40 +310 +170 +120
+30 I +50 +25 +910 +101+ 141+241-2+> -1>+A -1> -17+A1 o '-261-34 -43 -4B -60 -53 -80 -1>4 112 -143 -200 -2741.513 4 1 51 9 114
40 50 +3 +130 +130 -'>4 -<o -81 -1>7 -114 -136 180 -242 -325 .0 I o 1

50
65
65
80
+340 +190
+360 +200
+140
+150
+100 I +60 +30
~olol
+131+181+281-2+> -ll+>I -11 -20+>1 o . [-62 -43
<1
-41 -63
-59
-56
-75
-87
-102
102
120
122 -144
-146 -174
172
-210
226 -600 -405 2
274 -350 -480
-I; 15I 6 111119

80
100
100
120
+330 +220 +170
+410 +240 +180
+1201 +72 +36 ~5 +161+221+341-3+' -13+A I -13
-23+>1o ,~
.g
-67 -51
-54
-71
-70
91
104
-124
-144
146
172
-173
-210
-214
-254
258
-610
-635
-400
-445
-525
-5852
-590
14 15 I 7113119

120 140 +46 +260 +200 ~

."
+1451 +85 +43 +181+261+411-3+A -15+A I -15
-27+>1o 1! -53 -1>2 122 -170 202 -248 -200 -665 -470 -520 -800 3 14 7115123
140 160 +5 +280 +210 g, -43 -55 -100 -134 -190 228 -280 -340 -415 -<i35 -700 -900

160 180 +580 +310 +230 +14101

'~
=
t- -68 -108 -146 -210 252 -310 -380 -465 -500 -780 1000
180 200 +660 +340 +240 !:: -77 122 166 -236 284 -350 -420 -<i20 -570 -880 1150
200 225 +740 +380 +260 +1701+100 +50 +1510
I ,~ +221+301+471-4+' -17+> 1-17
-31+>1 o -g -<i0 -80 130 -IBO -258 -610 -385 -470 -<i75 740 -960 12503 14 9117126
225 250 +820 +420 +280 'e'
.Q ,~ -84 140 -106 -284 -340 -425 -<i20 -540 -820 -1050 1350
250 230 +9 +480 +300
+1901+110 +56 -34+>1o ~ -<i6
230 315 + W +540 +330 +17101,~
"
+25I+361+561-4+A -20+> I -20
E -94
-98
158
170
-218
240
-615 -385
-650 -425
-475
-<i25
-580
-550
710 920 -1200
790 -1000 -1300
15504
1700
14 I 7 I 9120129

315
355
355 +1200 +600
400 + 1350 +680
+360
+400
+2101+125 +62
+18101,§
+291+391+601-4+A -21+A I -21
-37+>1o :8
,s
2 -108 190 268 -390-475 -<i90-730 -1>00
-1150-150019004 15 I 7 111121134
-114 208 294 -435-'>30-560 -820-1000-1300-16502100
400
450
450 +1500 +760
500 + 1650 +840
+440
+480
+2301+135 +68 +2010I '"
'~
+331+431+661-5+> -23+A 1 -23
-40+>1o ,s
e -53 -126 -232 -630 -490 -<i95 -740 -920 1100-1450 -1950 24005 15 I 7 113122134
-132 -252 -360 -540 -560 -820 -1000 1250-1600 -2100 -2600
500 530
<:!
560
630
630
110
+2601+145 +76
+22101 ~
ti
-26 -44 .1/ -78 -150 -280 -400 -500
E
.S'
-155
-175
-610
-640 -500 -740
-430 -560
+2901+160 +30 +24101 II -30 -50
710 800 ~ go -195 -680 -<>60-840
800 900 'S' ~ -210 -430 -520 -940
-56
900 1100
+3201+170 +86 +26101 & -34 ~ -220 -470 -580 -1050
o
1000 1120
+3501+195 +98
~ -40 -56 =
."~ -250 -520 780 -1150
1120 1250 +2810I c5 '" -260 -<i80 -840 -1300
1250 1400
+3901+220 +1111 +3010 -48 -78 ~ -300 -540 -1>60 -1450
1400 1600 -330 -720 -1050 -1600
1600 lBOO -02 -370 -520 -1200 -1850
+4301+240 +120 +3210 -'>8
lBOO 2000 -400 -"20 -1350 -2000
2000 2240 -110 -440 -1000 -1500 -2300
+4301 +280 +130 +3410 -68
2240 2500 -460 -1100 -1650 -2500
2500 2BOO -135 -550 -1250 -1900 -2900
+5201+290 +145 +3810 -76
2800 3150 -<i80 -1400 -2100 -3200

1) Temeljno Se odstupanje Ai B ne smije rabiti za nazivne izmjere do iskljucivo 1 mm.

P,imjer:
2) Kod tolerancijskih razreda JS7 do JSll može se brojcana V1ijednost IT n ako je nepama
brojka zaokružiti nadolje na prvu pa1'llU tako da je dobiveno odstupanje izmjere, to jest K7 u podrucju 18 do 30 mm: 6 = 8f1mpajeES = -2 + 8 = + 6f1m
:t IT 11/2,cijela brojka predocena u f1m. S6 u podrucju 18 do 30 mm: 6 = 4 f1m paje ES = --35 + 4 = --31 f1m.
3) Da bi se dobile K, MiN za stupnjeve temeljnih tolerancija do ukljucivo IT8 i odstupanja " ES =-9f1lll(Iffi1iesto-llf1lll)
Posebnost:zatolerancijskirazredM6upodrni;ju250do315mmje
izmjera P do ze za stupanj temeljne tolerancije do ukljncivo IT7 morajn se V1ijednosti 6 5} Odstupanja izmjera N za stnpnjeve temeljnih tolerancija od IT8 ne smije se rabiti za
uzeti iz desnil1stupaca tablicena strani 553. nazivne mjere do ukljucivo 1 mm.

552 553
Vrijednosti odstupanja rukavacau Jlffi(HRN M.A1.150 ... 158 - 1968)
Nazivna
II Vrijednosti odstupanja rukavaca u Jlffi (HRN M.Al.150 158 - 1968) (konac)
all e11 d9 e8 f/ g6 h6 h8 h9 h11 Nazivna
izm..."(mm) j6 k6 n6 r6 s6 u8 x8
izmiera(mm)
... 3 -270 ..,,0 -20 -14 .." -2 O O O O
+4 +6 +10 +16
-330 120 -45 28 -16 -8 .." 14 -25 -60 ... 3 +27 +32 +34
-270 -70 -30 -20 -10 -4 O O O O -2 O +4 +10 +19 +18 +20
3)... 6 -345 145 ..,,0 -38 -22 12 -30 +6 +9 +16 +23 +20 +41
-8 -18 75 I 3)... 6 +46
-280 -80 -40 -25 -13 -5 O O O O -2 +1 +8 +15 +14 +23 +2R
6)... 10 -370 -170 -76 -47 +7 +10 +19 +28 +32 +50
-28 -14 -9 -22 -36 -90 6)... 10 +56
-290 -95 -50 -32 -16 .." O O O O -2 +1 +10 +19 +23 +28 +34
10)... 18 -400 205 93 -59 11 -27 lOJ 14 +8 +12 +23 +34 +39 +60
-34 17 -43 110 -!:Ji7+40
-300 -110 -65 -40 -20 -7 O O O O I
14)... 18 -3 +1 +12 +23 +28 +33 +72+45
18)... 30 -430 1R)... 24 +9 +15
-240 -117 -73 -41 -20 -13 -33 -52 -130 ! +28 +41 +48 +74+41 +87+54
-310 -120 24)... 30 -4 +2 +15 +28 +35 +81+48 +97+64
30)... 40 -470
-280 -80 -50 -25 -9 O O O O
I +99
30)... 40 +119
-320 -130 -142 -89 -50 -25 -16 -39 -62 -160 r +11 +18 +33 +50 +59 +60 +80
40)... 50 -480 -290 -5 +2 +17 +34 +43
-340 -140
50)... 65 -530 -330 -100
I 40)... 50 +109
-1-70
+136
+97
-60 -30 -10 O O O O 50)... 65 +60 +72 +133 +168
-340 -150 -174 -106 -50 -29 -19 -46 -74 -190 +1<Z +21 +39 +41 +53 +87 +122
65)... 80 -550 -340 -7 +2 +20
65)... 80 +62 +78 +148 +192
+43 +59
80) ... 100 -380 -170 -72 II
+73
+102 +146
..,,00 -390 -120 -36 -12 O O O O 80) ... 100 +93 +178 +232
-410 -180 -207 -126 -71 -34 -22 -54 +13 +25 +45 +51 +71 +124
100)... 120 ..,,30 -400
-460 -200
-87 -220
/ 100) ... 120 -9 +3 +23 +76
+54
+101
+79
+198
+144
+178
+264
-1-210
120)... 140 +88 +117
-710 -450 120) ..' 140 +233 +311
-520 -210 -145 -85 -43 -14 O O O O +63 +92 +170 +248
140) '" 160
770 -245 -148 -83 -39 -25 ..,,3 -100 -250
t +14 +28 +52 +90 +125 +253
-460 140) ... 160 +343
-580 -230 -11 +3 +27 +65 +100 +190 +280
160) ... 180 +93 +133
-830 -480 ! 160) '.. 180 +273 +373
..,,60 -240 +68 +108 +210 +310
180) ... 200 +106
-950 -530 180) ... 200 +151 +308 +422
-740 -260 -170 -100 -50 -15 O O O O I +77 +122 +236 +350
200) '" 225 -285 -172 -96 -44 -29 -72 +16 +33 +60 +109
-1030 -550 -115 -290 200) ... 225 +159 +330 +457
225) '" 250
-820
-1110
-280
-570
Ii 225) ... 250
-13 +4 +31 +RO
+113
+130
+169
+258
+356
+385
+497
-920 -300 +84 +140 +284 +425
250) ... 280 -1240 ..,,20 -190 -110 -56 -17 O O O O I 250) ... 280 +16 +36 +66
+126
+!J4
+190
+158
+396 +556
-1050 -330 -320 -191 -108 -49 -32 -81 -130 -320 +!l15 +475
280) ... 315 -16 +4 +34 +130 +202 +431
-1370 -650 280) ... 315 +606
-1200 -360 +!J8 +170 +!l50 +521)
315) ... 355 1560 ..,,2 +144 +226 +479 +679
-720 -210 -125 -18 O O O O 315) ... 355
-1350 -400 -350 -214 -119 -54 -36 -89 -140 -360 +18 +40 +73 +108 +190 +390 +590
355) ... 400 -1710 -760
-18 +4 +37 +150 +244 +524 +749
355) ... 400
-1500 -440 +114 +208 +435 +660
400) ... 450 +166 +272 +587 +837
-1900 -840 -230 -135 ..,,8 -20 O O O O 400) ...450
-1650 -385 -232 -131 ..,,0 -40 -97 -155 -400 +20 +45 +80 +126 +232 +490 +740
-480
450) '.. 500
-2050 -880 -20 +5 +40 +172 +292 +637 +917
450) ... 500
+1!12 +252 +MO +820

555
Vrijednost
Nazivna
odstupanja provrta u !im (HRN MoA1.170on177 - 1968) II Vrijednosti odstupanja provrta u !im (HRN MoA1o170 177 - 1968) (konac)
All C11 DIO E9 F8 G7
Nazivna
izmiP.ra (mm) H6 H7 H8 H9 H11
izmjera (mm)
+330 +120 +60 +39 +20 +12
,n 3 +6 +10
+270 +60 +20 +14 +6 +2 o.. 3 +14 +25 +60
+345 +145 +78 +50 +28 +16 O O O O O
3) no 6
+270 +70 +30 +20 +10 +4
6 +8 +12 +18 +30 +75
+370 +170 +98 +61 +35 +20 3) n'
O
6)..0 10 +280 +80 +40 O O O O
+25 +13 +5
+400 +205 +120 +75 +43 +24 +9 +15 +22 +36
10)..0 18 +95 6)..0 10 +90
+290 +50 +32 +16 +6 O O O O O
+430 +240 +149 +92 +53 +28
18)..0 30 +300 +110 +11
+65 +40 +20 +7 10)..0 18 +18 +27 +43 +110
+470 +280 O O O O O
30)..0 40 +310 +120 +180 +112 +64 +34
+480 +290 +80 +50 +25 +9 18)..0 30 +13 +21 +33 +52 +130
40)... 50 O O O O
+320 +130 O
+530 +330 /
50)..0 65 30)..0 40 +16 +25 +39 +62
+340 +140 +220 +134 +76 +40 +160
+550 +340 +100 +60 +30 +10 O O O O O
65) o.. 80 40)..0 50
+360 +150
+600 +390 il 50) o.. 65
80) ..o100 +19 +30 +46 +74 +190
+380 +170 +260 +159 +90 +47 O O O O O
+630 +400 +120 +72 +36 +12 I
65)..0 80
100) ..o120 +410 +180
80) ..o100 +22 +35 +54 +87
+710 +450 +220
120) ..o140 +460 +200 O O O O O
100) o..120
+770 +460 +305 +185 +106 +54
140) ..o160 +210 +145 +85 +14 120) ..o140
+520 +43
+830 +480 +25 +40 +63 +100 +250
160) .., 180 140) o..160 O O
+580 +230 O O O
180) ..o200
+950
+660
+530
+240
I 160) ..o180
+1030 +550 +355 +215 +122 +61 180) o..200
200) ..225 +740 +260 +170 +100 +150 +15 +29 +46 +72 +115 +290
225) o..250
+ 1110 +570 200)"o 225 O O O O O
+820 +280
+ 1240 +620 225) .., 250
250) ...280 +920 +300 +400 +240 +69
+137 250) "o280
+1370 +650 +190 +110 +56 +17 I +32 +52 +81 +130 +320
280) o..315 + 1050 +330 O O O O
280) o..315 O
+1560 +720
315) ..o355 +1200 +360 +440 315) "O355
+265 +151 +75 +36 +57 +89 +140
+1710 +210 +125 +62 +18 +360
355) ..o400 +760 O O O O O
+1350 +400 355) .. 400
+1900 +840 400) o..450
400) ..o450 +1500 +440 +40 +63 +97 +115 +400
+480 +290 +165 +83
+230 +135 +20 O O O O O
450) ..O500
+2050 +880 +68 450)"o 500
+ 1650 +480

557
Tolerancije mjerila il Tolerancije mjerila za provrte (HRN M.A1.310 -1983)
Tolerancije mjerila za rukavce (HRN M.A1.310 - 1983)
N max - najveca izmjera rukavca Nmax - najveca izmjera provrta
ide -
N mlli najmanja izmjera rukavca N mlli - najmanja izmjera provrta
T( = Nmax-Nmlli) -tolerancijaizmjere rukavca T( = N max - N rrUJ - tolerancija izmjere provrta
H - tolerancija izradbe mjerila za rukavce H - tolerancija izradbe mjerila za provrt
::r:! z - položaj tolerancijskog polja za novo mjerilo z -
položaj tolerancijskog polja za novo mjerilo E-t
>,ide« ispod najvece izmjere Nmax »ide« iznad najmanje izmjere N mlli
E-t
y - najvece odstupanje istrošenog mjerila Y - najvece odstupanje istrošenog mjerila
>,ide« iznad najvece izmjere N max »ide« ispod najmanje izmjere Nmill
Mjerilo »ide« (dobro) mora ici preko rukavca. Mjerilo »ide« (dobro) mora pristajati u pro- ~ §
Odstupanja tog mjerila -
mjerena od najvece vrt. Odstupanja toga mjerila - mjerena od naj- :<'; :<';I I

JI J izmjere rukavca Nmax- iznose:

odstupanje novog mjerila - z:!:H/2
manje izmjere provrta
odstupanja novog mjerila
N mlli - iznose:
+ z:!: H/2
gornje odstupanje istrošenog mjerila + y
donje odstupanje istrošenog mjerila - y
Mjerilo >,neide« (odmetak) - oznacujemo ga crvenom bojom - ne može
ici preko rukavca. Odstupanje tog mjerila - mjerena od najmanje izmjere
Mjerilo »ne ide<,(odmetak) - oznacujemo ga crvenom bojom - ne smije
rukavca Nmill- iznose: :!:H/2.
pristajati u provrt. Odstupanja tog mjerila - mjerena od najvece izmjere
provrta N max- iznose::!:H/2.
V ..ednosti H, z i (m) .erila za rukavce rovrte
Nazivna izmjera Stupanj temeljne tolerancije IT
mm 6 7 8 9 il Oznaka Stupanj temeljne tolerancije IT
6 7 8 9 10 il
2 2 3 3 4
3 10 H 1,2 2 2 2 2 4
1) ... 1~ \5 2 5 1)... 3 z 1 1,5 2 5 5 10
1,5 15 3 O 1
H 2,5 2,5 4 4 5 .J!.
H 1,5 2,5 5
3) ... 6 z 2 2 3 6 12
15 3 O 3) u. 6 I z 1,5 2 12
H 6 1
2,5 2,5 4 4 H
6)... 10 z 2 2 3 7 14 1,5 2,5 2,5
.1Q 15 3 O
6)... 10 I z 1,5 2 3
H 8 1 1
3 3 5 5
H 2 3
10)... 18 2,5 2,5 4 8 16
~ 2 4 O -.D.
1O).u 18 I z 2 2,5
H 9 1 2
4 4 6 6 H 2,5 4 4 4 4
18)... 30 z 3 3 5 9 19
-.D.
18)... 30 I z 2 3 5 9 9
11 15 3 4 O
H 7
H 2,5 4 4 4 4
30)... 50 11 22
-.D.
30)... 50 I z 2,5 3,5 6 11 11
2 3
H 8 13
H 3 5 13
50)... 80 z 13 25
50)... 80 I z 2,5 4 25
2 3
H
H 4 6 15
80) ... 120 z
80) u. 120 I z 3 5 28
H 8 12 12 4
H 5 8
120) .u 180 6 9 18
120)u' 180 I z 4 6
4

558
559
 Vrste dosjeda
Dosjedi
najveca najmanja
Dosjed je skladnost, dobivena na temelju razlike izmjera dva spojno prisnost prisnost
oblikovana elementa (provrta i rukavca). Dva dosjedu pripadajuca dosjed-
na dijela imaju jednaku nazivnu izmjeru.

~
~"~OO' Labavi dosjed Prijelazni dosjeili Cvrsti dosjed

Zracnost (zazor) je pozitivna razlika izmedu izmjere provrta i izmjere

rukavca prije spajanja, sastavljanja, ako je promjer rukavca manji od
Prema preporuci ISO prednost imaju sljedeci dosjedi:
promjera provrta (gornja lijeva slika).
Prisnost je negativna razlika izmedu izmjere provrta i izmjere rukavca Prednostni dosjedi u sustavu jedinstvenog provrta
prije spajanja, ako je promjer rukavca veci od promjera provrta (gornja 1. prednost
desna slika). 2. prednost 3. prednost
Dosjedna tolerancija je aritmeticka sredina tolerancija oba oblikovana H6 - j6, k6 - g5, h5, j5, k5, m5, n5, p5, 1'5
elementa, a pripada (jednom) dosjedu. Dosjedna tolerancija je apsolutna H7 - f6, h6, n6, 1'6 - g6, j6, kG,s6 - f6, mG,pG
H8 - f7, h9, u8, x8 - d9, e8 - e9, rs, h8
vrijednost, bez predznaka.
H9 -h9 - e11, h11 - dIO, e9, rs, h8
Dosjedni sustav je sustav dosjeda koji sadrži rukavce i provrte, pripad- H11 -h9 - all, e11, d9, h11 - b11, d11
ne sustavu granicnih izmjera. H12 -h12
Dosjedni sustav ruhavca je dosjedni sustav u kojem se zahtjevana H13 -h13
zracnost i prisnost postižu tako da provrte razlicitih tolerancijskih razre-
da sparujemo s rukavcem samo jednog tolerancijskog razreda.
U dosjednom sustavu rukavca najveca izmjera rukavca jednaka je
nazivnoj izmjeri, tj. gornje odstupanje izmjere rukavca ima vrijednost Prednostni dosjedi u sustavu jedinstvenog rukavca
ništica (donja slika lijevo). 1. prednost 2. prednost 3. prednost
Dosjedni sustav provrta je dosjedni sustav u kojem se zahtjevana h5
zracnost i prisnost postižu tako da rukavce razlicitih tolerancijskih razre- - GG,HG,H6, KG,M6, N6,
PG,R6
da sparujemo s provrtom samo jednog tolerancijskog razreda. hG - F8, H7 -G7 - F7, J7, K7, M7, N7, N7, P7,
U dosjednom je sustavu provrta najmanja izmjera provrta jednaka R7,87
nazivnoj izmjeri, tj. donje odstupanje izmjere provrta ima vrijednost h8 - F8, H8 - B9, C9, D9, E8, F7, H9
h9 - C11, DlO, E9, -H11 -H9
ništica (donja slika desno).
F8,H8
h11 - C11, DlO - All, H11 - B11, D9, D11, H9
h12 -H12
::
" '" h13 -H13
"~
:§ :§
'"
";. rukavae h '" Neki dosjedi s 3. prednosti, koji se preporucuju samo za ogranicena
.~ podrucja promjera, nisu ovdje navedeni.
"'" .~
'" Dosjedne tolerancije s 1. i 2. prednosti, predocene su na str. 562 ... 565.
"
19 - K:raut 561
560
Zracnost
Nazivna
(max/min)
All
u l1ill u sustavu jedinstvenog
C11 DIO C11 DIO E9
rukavca
F8 F8 F8 G7
J Zracnost
Nazivna
(max/min)
H11
u l1ill u sastavu jedinstvenog
H9 H11 H9
rukavca H/h
H8 H8 H7
izm eramm h11 h11 h11 h9 h9 h9 h9 h8 h6 h6 Izmjera mm h11 h11 h9
.h9 h9 h8 h6
+390 +180 +120 +145 +85 +64 +45 +34 +26 +18
1..0 3
+270 +60 +20 +60 +20 +14 +6 +6 +6 +2 +120 +85 +50 +39 +28 +28 +16
1... 3
+420 +220 +153 +175 +108 +80 +58 +46 +36 +24 O O O O O O O
3)..0 6 ~
+270 +70 +30 +70 +30 +20 +10 +10 +10 +4
+460 +260 +188 +97 +71 +150 +105 +60 +48 +36 +36 +20
+206 +134 +57 +44 +29 3)... 6
6)00. 10 +280 +80 +40 +80 +40 +25 +13
O O O O O O O
+13 +13 +5
+510 +315 +230 +248 +163 +118 +86 +70 +54 +35 +180 +126 +72 +58 +44 +44 +24
10)... 18 +290 +95 +50 +95 6) o.. 10
+50 +32 +16 +16 +16 +6 O O O O O O O
+560 +370 +279 +292 +201 +144 +105 +86 +66 +41
18) o.. 30 +300 +110 +40 +20 10)... 14
+65 +110 +65 +20 +20 +7 +220 +153 +86 +70 +54 +54 +29
+630 +440 +342 O O O O O O O
30)... 40 14)o.. 18
+310 +120 +340 +126
I +120 +242 +174 +103 +80 +50
+640 +450 +80 +352 +80 +50 +25 +25 +25 +9 18)... 24
40) o.. 50 +260 +182 +104 +85 +66 +66 +34
+320 +130 +130 O O O O O O O
+720 +520 +404 24)... 30
50)..0 65 +340 +140 +410 +294 +208 +150 +122 +95 +59
I +140 30)..0 40 +320 +222 +124
+740 +530 +100 +414 +100 +60 +30 +30 +30 +10 +101 +78 +78 +41
65,,0 80 O O O O O O O
+360 +150 +150 40)... 50
+820 +610 +477
80) o.. 100 +380 +170 +480 I +170 +347 +246 +177 +144 +112 ~ 50) o.. 65
+69 +380 +264 +148 +120 +92 +92 +49
+850 +620 +120 +487 +120 +72 +36 +36 +36 +12 O O O O O O O
100) ... 120 65)..0 80
+410 +180 +180
+960 +700 +550
120) ... 140 80) ... 100 +440 +307 +174 +141 +108 +108 +57
+460 +200 I +200 O O O O O O
+ 1020 +710 +55 +560 +405 +285 +206 +169 +131 +79 , 100)"o 120 O
140) o..160 +45 +145 +85 +743 +43 +43 +14
+520 +210
I +210 120)O" 140
+1080 +730 +580
160) ...180 +230 +500 +350 +200 +163 +126 +126 +65
+580 +230
140) o..160 O O O O O O O
+1240 +820 +645
180)..o 200 +660 +240 160) ... 180
+1320 +840 +645 +665 +470 +330 +237 +194 +151 +90
200)..o225 +740 +260 +170 +170 +100 +50 +50 +50 +15 180) "o 200
+ 1400 +860 +685 +580 +405 +230 +187 +144 +144 +75
225) ... 250 +820 200) ... 225 O O O O O O O
+280 +280
+1560 +940 +750 225) ..o250
250) ... 280 +920
+300 +720 +530 +370 +267 +218 +169 +101
+1690 +970 +190 +780 +190 +110 +56 +56 +56 +17 250) ..o 280 +640 +450 +260 +211 +162 +162 +84
280) ...315
+1050 +330 +330 O O O O O O O
+1920 + 1080 +860
280)"o 315
315) ... 355 +1200
+360 +800 +580 +405 +291 +240 +187 +111 315) ...355
I +720 +500 +280 +229 +178 +178 +93
+2070 + 1120 +210 +900 +210 +125 +62 +62 +62 +18
O
355) 0.0400 + 1350 O O O O O O
+400 +400 355) ...400
+2300 + 1240 +995
400) ... 450 400) ... 450 +800
+ 1500 +440 +880 +635 +445 +320 +262 +205 +123 +555 +310 +252 +194 +194 +103
+2450 + 1280 +230 + 1035 +230 +135 +68 +68 +68 +20 O O O O O O O
450) ..o500 +1650 450) 500
+480 +480 J "o

562

.. 563
Zracnost (+ ) i prisnost (-) u lIm U sastavu jedinstvenog pravrta Zracnost( + ) i prisnost (-) u lIm u sustavu jedinstvenog pravrta (kollac)
H7
I Nazivna Hll Hll Hll H9 H8 H8 H8 H8 H8
Nazivna H6 H6 H7 H7 H7 H7 H7 H7
izmieramm ;6 k6 f7 e:6 '6 k6 n6 1'6 s6 izmiera mm all e11 d9 ell d9 e8 f7 u8 x8
+8 +26 +18 +12 +10 +6 -4 +390 +180 +105 +145 +59 +42 +30 -6
1... 3 +6 O L. 3
+60 +60
-4 +6 +2 -4 ...u +270 +20 +20 +14 +6 -34
...u -10 -16 -20
+420 +220 +135 +175 +78 +56 +40 -10
3)... 6
+10 +7 +34 +24 +14 +11 +4 -3 -7 3)... 6
+270 +70 +30 +70 +30 +20 +10
...u -9 +10 +4 ...u -9 -16 -23 -27 .~ -46
+460 +260 +166 +206 +98 +69 +50 -12
6)... 10
+11 +8 +43 +29 +17 +14 +5 -4 --8 6)... 10 +270 +80 +40 +80 +40 +25 +13 -56
-7 -10 +13 +5 -7 -10 -19 -28 -32 10)... 14 +510 +315 +203 +248 +120 +86 +61 -13/-67
+14 +10 +52 +35 +21 +17 +6 -5 -10 +290 +95 +50 +95 +50 +32 +16
10)... 18 -8 -12 +16 +6 -8 -15 -23 -34 -39
14)... 18 -18/-72
18)... 24 +560 +370 +247 +292 +150 +106 +74 211-87
+17 +11 +62 +41 +25 +23 +6 -7 -14 +300 +110 +65
18)... 30 -9 -15 +20 +7 -9 -18 -28 -41 -48 24)... 30 +110 +65 +40 +20 -15/-81 -31/-97
30)... 40 +21 +14 +75 +50 -30 +28 +8 -9
+630 +440 +342 -21 -41
-18 30)... 40
+310 +120 +302 +181 +128 +89 -99 -119
40)... 50 -11 -18 +25 +9 -11 -21 -33 -50 -59
+640 +450 +80 +352 +80 +50 +25 -31 -58
-11 -23 40)... 50 +130
50)... 65 +320 +130 109 136
+26 +17 +90 +59 +37 +32 +10 ...uO -72 +720 +520 +404 -41 -76
-12 -21 +30 +10 -12 -25 -39 -13 -29 50)... 65 +340 +140 +364 +220 +152 +106 133
65) ... 80 168
...u2 -78 +740 +530 +100 +414 +100 +60 +30 -56 -100
-16 -36 65)... 80 +150
80) ... 100 +360 +150 -148 192
+31 +19 +106 +9 +44 +37 +12 -73 -93 +820 +610 +177 -70 -124
-13 -25 +36 +12 -13 -28 -45 -19 -44 80) ... 100
100) ... 120 +380 +170 +427 --=!:l1Q... +261 +180 +125 -178 -232
-76 -101 +850 +620 +120 +487 +120 +72 +36 -90 -156
100) ... 120
120) ... 140 -23 -52 +410 +180 +180 198 264
-88 -117 +960 +700 +550 -107 -185
120) ... 140
+36 +22 +123 +79 +51 +42 +13 -25 ...u0 +460 +200 -133 -311
140) ... 160 -14 -28 +43 +14 -14 -33 -52 t
-90 -125 + 1020 +710 +495 +560 +308 +211 +146 -127 -217
140) ... 160 +520 +145 --.:illQ.. +145 +85 +43
-28 ...u8 +210 -253 -343
160) ... 180 -93 +1080 +730 +580
-133 160) ... 180
-147 -247
-31 -76 +580 +230 +230 -273 -373
180) ... 200 -106 + 1240 +820 +645
-151 180) ... 200 -164 -278
-42 -25 +142 +90 +59 +48 +15 -34 -84 +660 +240 -308 -422
200) ... 225 -16 -33 +50 +15 -16 -36 ...uO -109 + 1220 +840 +575 +665 +357 +244 +168 -186
-159 200) ... 225 -313
+740 +260 +170 +170 +100 +50 -330 -457
225) ... 250 -38 -94
-113 -169 +1400 +860 +685 -212 -353
225) ... 250
-42 +820 +280 +280 -356 -497
-106
250) ... 280 -126 +1560 +940 +750 -234 -394
+48 +28 +150 +101 +68 +53 +18 -190 250) '.. 280
-16 -36 +56 +17 -40 ...u6 +920 +300 +640 +401 +272 +189 -396 -556
-16 -46 -118
280) ...315 + 1690 +970 +190 +780 +190 +110 +56 -269 -444
-130 -202 280) ... 315
+ 1050 +330 +330 -431 -606
-51 -133
315) ...355 +54 -32 +176 +111 -144 -226 315) ... 355
+ 1920 + 1080 +860 -301 -501
+75 +58 +20 + 1200 +360 +710 +439 +303 +208 -479 -679
-18 -40 +62 +18 -18 -45 -73 -57 -151 , +210 +210 +125
355) ... 400 +2070 + 1120 +900 +62 -346
-150 -244 355) ... 400
+1350 +400 +400 -524
...u3 -169 +2300 + 1240 +995 -393
400) ...450 +60 -35 -166 400) ... 450
+194 +123 +83 +6 +23 -272 +1500 +440 +785 +482 +329 +228 -587
-20 -45 +68 +20 -20 -10 -80 ...u9 -189 + 2450 + 1280 +230 + 1035 +230 +135 +68
450) ... 500 -443
-172 -292 f. 450) ... 500
+1650 +480 +480 -637

564 565

..
 Srednje hvadratno odstupanje profila Rq je srednja kvadratna vrijed-
POVRŠINSKA HRAP AVOST (ISO 4287/1 - 1984) J nost profila u granicama referentne duljine I
Površinsha hrapavost je ukupnost mikrogeometrijskih nepravilnosti
na površini predmeta koje su više puta manje od površine predmeta, a
uzrokovane su postupkom obradbe ili drugim utjecajima. Rq = ~ TJo i (x) dx .
Profil p je presjek geometrijske površine s ravninom. Razlikujemo:
uzdužni, poprecni, periodicni i neperiodicni profil. i Visina neravnina profila u deset tocaka Rz je srednja vrijednost apso-
lutnih vrijednosti visine pet najviših izbocina i dubine pet najdubljih
udubina u granicama referentne duljine
y
In
"
eO
H
P.
"
a I
,~1 IYpil +I,~1 IYvil

.§
p. Rz= 5
B
~O gdje je Ypi visina i-te najviše izbocine, ayvi dubina i-te najdublje udubine.
Najveca visina profila Ryje udaljenost izmedu dva pravca usporedna s
srednjom crtom profila - 1zbocinskom granicnicom (pravac koji dotice
Duljina U1jednovanja lu je duljina na kojoj vrjednujemo vrijednosti najviše tocke profila) i udubinskom granicnicom (pravac koji dotice najni-
velicina hrapavosti. Ta duljina može sadržavati jednu ili više referentnih že tocke profila) - u granicama referentne duljine
duljina I. Referentne duljine biramo prema vrsti i finoci obradbe te Ry = Rp + Rm
mjernoj metodi: gdje je Rp najveca visina izbocine profila i Rm najveca dubina udubine
Postupak obradbe Prikladna referentna du1jina I mm profila.
blanjanje 2,5 8 25 izbocinska granicnica
glodanje, bušenje 0,8 2,5 8
tokarenje, razvrtavanje 0,8 2,5
brušenje 0,25 0,8 2,5
honanje, lepanje 0,25 0,8

~
sl ~
Sustav srednje crte
To je referentni sustav koji služi za vrjednovanje profila, ako se srednja
crta m uzima kao referentna. Ona dijeli profil tako daje unutar referen- udubinska granicnica
tne duljine I zbroj kvadrata svih odstupanja profilay od te crte najmanji.
Srednje aritmeticlw odstupanje profila Ra je srednja aritmeticka vri-
jednost apsolutnih vrijednosti profilay u granicama referentne duljine I. Visina razmaha c je udaljenost izmedu presjecnice razmaka i izbocin-
ske granicnice; izražena je u ovisnosti od najvece visine profila Ry:
Ry ...1 1) ... 2,5 2,5) ... 4 4) ... 6 ~m
~ c 0,1 0,25 0,6 1,6 ~m
Relativna nosiva duljina profila tp je omjer izmedu nosive duljine
profila 1]p = (b1 + b2 + ... + bn) i referentne duljine I

:~~\~' _.. m ni --- --- ~ ~ " 1I.=1'[IY("'ld' (

t = 1]" .
p I

567
566

I
Stupanj površinske hrapavosti (HRN MoAOo065- 1981) u ovisnosti
o najvecem prosjecnom aritmetickom odstupanju profila Ra
I Postupak obradbe u ovisnosti od stupnja hrapavosti

R.0,012 Stupanj hrapavosti N no R./llm

R St' Oznake površinske hrapavosti na crtežima Postupak obradbe
Ilm
~ hra;~:~ti (HRN M.AO.O65 1981) - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
oo oo
..... ""
o
o
'"
o
o00
Ilm Oznake hrapavosti pri obradbi odvajanjem
N 1 cestica:
0,025 N 2

. . . .. . . . . . .
0,05 b Rucna obradba
N 3
-

~
0,1 grubo turpijanje
N 4
0,2 - fino turpijanje
0,4
N 5
Lijevanje
.....
. . .. .. .. .
N 6
0,8 ///) a "//////////// (f) - u pijesak
1,6
N 7
N 8
- u kokilu
a - srednje aritmeticko odstupanje profila Ra u !lm - u školjku
3,2
. . . .
N 9 ili oznaka razreda hrapavosti (No..) Kovanje
6,3

. . .. . . . .
NIO
12,5 N11
b - postupak obradbe - toplo,slobodno
25 N 12
c - referentna duljina I - toplou ukovnju
50 - hladnou ukovnju
. . . . . .. .. .. .. ..
d - smjer obradbe s obzirom na projekcijsku ravninu
(usporedno: =, pravokutno: .L ,križno: x, više- VaIjanje
smjerno: M, približno kružno prema središtu: C,
- toplo
-hladno
približno radijalno prema središtu: R) Pjeskarenje

. . . . .. . . . . . .
e - dodatak za strojnu obradbu Tokarenje

Oznaka hrapavosti
Primjeri:
f - drugi podatci o hrapavosti.
bez obradbe odvajanjem cestica: ~ - grubo
-fmo
Blanjanje
- grubo . . . .. . . . .
L: 1 -lino
tokareno tokareno

~ ~ . . . .. .. .. .. .. .
Glodanje

~
/:
ili
//. g::;: /'
1,5
/.
- grubo
-fino

Odnos tolerancijskog reda i razreda hrapavosti

(HRN MoA1.025- 1981 i M.AOo065- 1981)
Bušenjesvrdlom
Razvrtavanje ......
. . . . .. . . . .
Brušenje
Stupanj Stupanj hrapavosti - grubo
temeljne -lino
Za nazivne mjere u mm

.. .. ... ... ... .. .

tolerancije Poliranje
ISO o..3 3) ...18 80) ..o250 250)... - mehanicko
18) ," 80 - elektricna
IT 5
IT6--
N3
N4
N4
N5
N5 N5
N6
N6
N6
Honanje,lepanje
»Superfiniš« . ...
. . .. .. . . . .
IT7 N5 N5 N6 N7 N7 Obradba navoja
IT8 N5 N6 N7 N7 N8 -rezanje
IT9 N6 N6 N7 N8 N9 - brušenje
ITlO N7 N7 N8 N9 N9
Obradba zubaca
- blanjanje ..
IT 11
IT 12
IT 13
N7
N8
N9
N8
N8
N9
N9
N9
NIO
N9
NIO
N11
NIO
N11
N11
- glodanje
- hrušenje . . .. .. .
IT 14 NIO NIO N11 N11 N12
~

568 569
 NAVOJI Metricki normalni navoji (HRN M.BO.012- 1972)
P d=D d2=D2 d1=D1 A
Oznaka 1)
mm mm mm mm mm 2
Metricki navoji s trokutastim profilom ISO Ml 0,25 1 0,838 0,729 0,377
M 1,1 0,25 1,1 0,938 0,829 0,494
Profil mefrichih navaja ISO (HRN M.BO.010- 1972) M 1,2 0,25 1,2 1,038 0,929 0,626
~
M 1,4 0,3 1,4 1,205 1,075 0,836
Korak navoja: P M 1,6 0,35 1,6 1,373 1,221 1,08
Teorijska dubina navoja M 1,8 0,35 1,8 1,573 1,421 1,47
M2 0,4 2 1,740 1,567 1,79
{3 M 2,2 0,45 2,2 1,908 1,713 2,13
H =2 P = 0,866 025 P M 2,5 0,45 2,5 2,208 2,013 2,98
M3 0,5 3 2,675 2,459 4,48
Nosiva dubina navoja M 3,5 0,6 3,5 3,110 2,850 6,00
5 M4 0,7 4 3,545 3,242 7,45
HI = sH = 0,541266P M 4,5
M5
0,75
0,8
4,5
5
4,013
4,480
3,688
4,134
10,1
12,7
d, dl> d2 - promjeri unutarnjeg navoja (vijka) M6 1 6 5,350 4,917 17,9
D, Dl> Dz - promjeri vanjskog navoja (matice) (M 7) 1 7 6,350 5,917 26,3
M8 1,25 8 7,188 6,647 32,8
d =D dl = Dl = d - 2 HI d2 = D2 = d - 3/4. H2 , (M 9) 1,25 9 8,188 7,647 43,8
MIO 1,5 10 9,026 8,376 52,3
Izmjere u mm (M 11) 1,5 11 10,026 9,376 65,9
P H (5/8)H (3/8)H HI4 Hl6 H!8
M 12 1,75 12 10,863 10,106 76,2
0,2 0,173 2 0,108 3 0,065 O 0,043 3 0,0289 0,0217 M 14 2 14 12,701 11,835 105
0,25 0,216 5 0,135 3 0,081 2 0,054 1 0,036 1 0,027 1 M 16 2 16 14,701 13,835 144
0,0974 0,065 O 0,0433 0,032 5 1 M 18 18 16,376 15,294 175
0,3 0,259 8 0,1624 2,5
0,35 0,303 1 0,189 4 0,1137 0,075 8 0,0505 0,0379 M 20 2,5 20 18,376 17,294 225
0,4 0,346 4 0,216 5 0,129 9 0,086 6 0,057 7 0,043 3 M 22 22 282
0,048 7 2,5 20,376 19,294
0,45 0,389 7 0,243 6 0,1461 0,0974 0,065 O M 24 3 24 22,051 325
20,752
0,5 0,433 O 0,270 6 0,162 4 0,108 3 0,072 2 0,054 1 M 27 3 27 25,051 23,752 427
0,6 0,519 6 0,324 8 0,1949 0,129 9 0,0866 0,065 O M 30 3,5 30 27,727 26,211 519
0,7 0,606 2 0,3789 0,227 3 0,1516 0,1010 0,0758 M 33 3,5 33 30,727 29,211 647
0,75 0,649 5 0,406 O 0,243 6 0,162 4 0,108 3 0,0812
0,1155 0,086 6 M 36 4 36 33,402 31,670 759
0,8 0,6928 0,433 O 0,259 8 0,173 2 M 39 4 39 913
1 0,216 5 0,1443 0,108 3 36,402 34,670
0,866 O 0,5413 0,3248 M 42 42 37,129 1045
4,5 39,077
1,25 1,0825 0,676 6 0,4059 0,270 6 0,1804 0,1353 M 45 4,5 45 42,077 40,129 1224
1,5 1,299 O 0,811 9 0,487 1 0,324 8 0,2165 0,162 4 M 48 5 48 44,752 42,587 1377
1,75 1,515 5 0,9472 0,568 3 0,378 9 0,252 6 0,1894
0,433 O 0,288 7 0,216 5 M 52 5 52 48,752 46,587 1652
2 1,732 1 1,0825 0,6495 M 56 56 1905
2,5 2,1651 1,353 2 0,811 9 0,5413 0,360 8 0,270 6 5,5 52,428 50,046
0,433 O 0,324 8 M 60 5,5 60 56,428 54,046 2227
3 2,598 1 1,6238 0,974 3 0,649 5 2520
M 64 6 64 60,103 57,505
3,5 3,0311 1,894 4 1,1367 0,7578 0,505 2 0,3789 M 68 6 68 64,103 61,505 2888
4 3,464 1 2,1651 1,299 O 0,866 O 0,577 4 0,433 O
4,5 3,897 1 2,435 7 1,4614 0,9743 0,649 5 0,487 1
5 4,330 1 2,706 3 1,623 8 1,082 5 0,7217 0,541 3 1) Deblje tiskane oznake su navoji koji u uporabi imaju prvu prednost, a obicno tiskane
5,5 4,763 1 2,977 O 1,786 2 1,190 8 0,793 9 0,595 4 oznake su navoji koji imaju drugu prednost. Navoji u zagradan1a imaju trecu prednost i
6 5,196 2 3,247 6 1,9486 1,299 O 0,866 O 0,649 5 valja ih rabiti samo iznimno u prijeko potrebnim slucajevima.

571
570
Metricki fini (sitni) navoji (HRN M.BO.013- 1972) Metricki fini (sitni) navoji (HRN M.BO.013- 1972) (nastavak)
Oznaka" Oznaka ,) Oznaka ')
d2=D2 d,=D, Oznaka 1) d2=D2 d,=D, d2=D2 d,=D, d2=D2 d,=D,
d(=D)xP d (=D) xP d (=D) xP
mm mm mm d(=D)xPmm mm mm mm ,mn mm mm
mm mm
M 1 x 0,2 0,870 0,783 (M 15 x 1,5) 14,026 13,376 (M 35 x 1,5)4 34,026 33,376 (M 58 x 4) 55,402 53,670
M 1,1 x 0,2 0,970 0,883 (M 15 x 1) 14,350 13,917 M 36 x 3 34,051 32,752 (M 58 x 3) 56,051 54,752
M 1,2 x 0,2 1,070 0,983 M 16 x 1,5 15,026 14,376 t M 36 x 2 34,701 33,835 (M 58 x 2) 56,701 55,835
M 1,4 x 0,2 1,270 1,183 M 16 x 1 15,350 14,917 M 36 x 1,5 35,026 34,376 (M 58 x 1,5) 57,026 56,376
M 1,6 x 0,2 1,470 1,383 (M 17 x 1,5) 16,026 15,376 (M 38 x 1,5) 37,026 36,376 M 60 x 4 57,402 55,670
M 1,8 x 0,2 1,670 1,583 (M 17 x 1) 16,350 15,917 M 39 x 3 37,051 35,752 M 60 x 3 58,051 56,752
M2 x 0,25 1,838 1,729 M 18 x 2 M 39 x 2 37,701 36,835 M 60 x 2 58,701 57,835
16,701 15,835
2,038 M 18 x 1,5 17,026 16,376 M 39 x 1,5 38,026 37,376 M 60 x 1,5 59,026 58,376
M 2,2 x 0,25 1,929
2,273 M 18 x 1 17,350 16,917 (M 40 x 3) 38,051 36,752 (M 62 x 4) 59,402 57,670
M 2,5 x 0,35 2,121 (M 40 x 2) 38,701 37,835 (M 62 x 3) 60,051 58,752
M3 x 0,35 2,773 2,621 M20x2 18,701 17,835 39,026 38,376
(M 40 x 1,5) (M 62 x 2) 60,701 59,835
M 3,5 x 0,35 3,273 3,121 M 20 x 1,5 19,026 18,376
M 20 x 1 (M 62 x 1,5) 61,026 60,376
M4 x 0,5 3,675 3,459 19,350 18,917 M42x4 M 64 x 4
39,402 37,670 61,402 59,670
M 4,5 x 0,5 4,175 3,959 M 22 x 2 20,701 19,835 M42x3 40,051 38,752 M64x3 62,051 60,752
M5 x 0,5 4,675 4,459 M 22 x 1,5 21,026 20,376 M42x2 40,701 39,835 M64x2 62,701 61,835
(M 5,5 x 0,5) 5,175 4,959 M 22 x 1 21,350 20,917 M 42 x 1,5 41,026 40,376 M 64 x 1,5 63,026 62,376
M6 x 0,75 5,513 5,188 M 24 x 2 22,701 M 45 x 4 42,402 40,670 (M 65 x 4) 62,402 60,670
21,835
(M 7 x 0,75) M 24 x 1,5 23,026 22,376 M 45 x 3 43,051 41,752 (M 65 x 3) 63,051 61,752
6,513 6,188 M 45 x 2
M24x1 23,350 22,917 43,701 42,835 (M 65 x 2) 63,701 62,835
M8 x 1 6,917 (M 25 x 2) 23,701 M 45 x 1,5 44,026 43,376 (M 65 x 1,5) 64,026 63,376
7,350 22,835
M8 x 0,75 7,513 7,188 (M 25 x 1,5) 24,026 23,376 M 48 x4 45,402 43,670 M 68 x 4 65,402 63,670
(M 25 x 1) 24,350 23,917 M48x3 46,051 44,752 M 68 x 3 66,051 64,752
M 48 x2 46,701 45,835 M 68 x 2 66,701 65,835
(M 9 x 1) 8,350 7,917 (M 26 x 1,5)
(M 9 x 0,75) 25,026 24,376 M 48 x 1,5 47,026 46,376 M 68 x 1,5 67,026 66,376
8,513 8,188
M 10 x 1,25 9,188 8,647 M 27 x 2 25,701 24,835 (M 70 x 6) 66,103 63,505
M 10 x 1 (M 50 x 3) 48,051 46,752 (M 70 x 4) 67,402 65,670
9,350 8,917 M 27 x 1,5 26,026 25,376 (M 50 x 2)
M 10 x 0,75 9,513 9,188 M 27 x 1 26,350 25,917 48,701 47,835 (M 70 x 3) 68,051 66,752
(M 50 x 1,5) 49,026 48,376 (M 70 x 2) 68,701 67,835
(M 11 x 1) 10,350 9,917 (M 28 x 2) 26,701 25,835
(M 11 x 0,75) 10,513 10,188 (M 28 x 1,5) 27,026 26,376 (M 70 x 1,5) 69,026 68,376
(M 28 x 1) 27,350 M 52 x 4 49,402 47,670 M72x6 68,103 65,505
26,917
M 52 x 3 50,051 48,752 M 72 x 4 69,402 67,670
M 12 x 1,5 11,026 10,376 (M 30 x 3) 3) 28,051 26,752 M 52 x 2 M 72 x 3
M 12 x 1,25 11,188 10,647 M30x2 28,701 50,701 49,835 70,051 68,752
27,835 M72x2 70,701
M 12 x 1 11,350 10,917 M 30 x 1,5 29,026 28,376 M 52 x 1,5 51,026 50,376 69,835
M 30 x 1 (M 55 x 4) 52,402 50,670 M 72 x 1,5 71,026 70,376
29,350 28,917
(M 32 x 2) (M 55 x 3) 53,051 61,752 (M 75 x 4) 72,402 70,670
M 14 x 1,5 13,026 12,376 30,701 29,835
31,026 30,376 (M 55 x 2) 53,701 52,835 (M 75 x 3) 73,051 71,752
(M 14 x 1,25) 2 13,188 12,647 (M 32 x 1,5)
(M 75 x 2) 73,701 72,835
M 14 x 1 13,350 12,917 (M 55 x 1,5) 54,026 53,376
(M 33 x 4) 3) 31,051 29,752 M 56 x 4 (M 75 x 1,5) 74,026 73,376
M 33 x 2 31,701 30,835 53,402 51,670
M 56 x 3 54,051 52,752
M 33 x 1,5 32,026 31,376 M 56 x 2 54,701 53,835
M 56 x 1,5 55,026 54,376
') Vidi napomenu na str. 571!
2) Samo za svjecice motora s unutarnjim izgaranjem. 1) Vidi napomenu na str. 5711
3) Po mogucnosti ne rabiti! 4) Samo za matice za ucvršcivanje valjnih ležaja.

572 573
...-_u_...
'ki fi
um ......,
" ') .... .. (HRN M.BO.013-1972) ( m______-
il) Metricki fini (sitni) navoji (HRN M.BO_013- 1972) (konac)
Oznaka 1)
d,=D, Oznaka 1) Oznaka 1) Oznaka 1)
d2=D2 d2=D2 d,=D, d2=D2 d,=D, d2=D2 d,=D,
d(=D)xP d(=D)xP d(=D)xP d(=D)xP
mm mm mm mm nun mm mm mm mm mm mm
mm
M 76 x 6 72,103 69,505 M 115 x 3 113,051 111,752 M 170 x 6
M 76 x 4 166,103 163,505 (M 230 x 6) 226,103 223,505
73,402 71,670 M 115 x 2 113,701 112,835 M 170 x 4 167,402
M 76 x 3 165,670 (M 230 x 4) 227,402 225,670
74,051 72,752 M 120 x 6 116,103 113,505 M 170 x 3 168,051 166,752 (M 230 x 3)
M 76 x 2 74,701 73,835 228,051 226,752
M 120 x 4 117,402 115,670 (M 175x 6)
M 76 x 1,5 75,026 74,376 M 120 x 3 171,103 168,505 (M 235 x 6) 231,103 228,505
118,051 116,752 (M 175 x 4) 172,402
(M 78 x 2) M 120 x 2 118,701 117,835 170,670 (M 235 x 4) 232,402 230,670
76,701 75,835 (M 175x 3) 173,051 171,752 (M 235 x 3) 233,051 231,752
M80x6 76,103 73,505 M 125 x 6 121,103 118,505 M 180 x 6
M80x4 77,402 75,670 M 125x 4 176,103 173,505 M 240 x 6 236,103 233,505
122,402 120,670 M 180 x 4
M80x3 78,051 76,752 M 125 x 3 123,051 177,402 175,670 M 240 x 4 237,402 235,670
121,752 M 180 x 3 M 240 x 3
M80x2 78,701 77,835 M 125 x 2 123,701 122,835 178,051 176,752 238,051 236,752
M 80 x 1,5 79,026 78,376 M 130 x 6 126,103 123,505 (M 185 x 6) 181,103 178,505 (M 245 x 6) 241,103 238,505
M 130 x 4 127,402 125,670 (M 185 x 4) 182,402 180,670 (M 245 x 4) 242,402 240,670
(M 82 x 2) 80,701 79,835 M 130 x 3 128,051 126,752 (M 185 x 3) 183,051 181,752 (M 245 x 3) 243,051 241,752
M 130 x 2 128,701 127,835 M 190 x 6 186,103 183,505 M 250 x 6 246,103 243,505
M 85 x 6 81,103 (M 135 x 6) M 190 x 4 187,402 185,670 M 250x 4 247,402 245,670
78,505 131,103 128,505
M 85 x 4 82,402 80,670 (M 135 x 4) 132,402 130,670 M 190 x 3 188,051 186,752 M 250x 3 248,051 246,752
M 85 x
M 85 x
3
2
83,051
83,701
81,752
82,835
(M
(M
135 x
135 x
3)
2)
133,051
133,701
131,752
132,835
t (M 195 x 6)
(M 195 x 4)
191,103
192,402
188,505
190,670
(M
(M
255
255
x
x
6)
4)
251,103
252,402
248,505
250,670
M90x6 86,103 83,505 M 140 x 6 136,103 133,505 (M 195 x 3) 193,051 191,752 M 260 x 6 256,103 253,505
M 90 x 4 87,402 85,670 M 140 x 4 137,402 135,670 M 200x 6 M 260 x 4
M 90 x 3 M 140 x 3 196,103 193,505 257,402 255,670
88,051 86,752 138,051 136,752 M 200 x 4
M 90 x 2 88,701 87,835 M 140 x 2 138,701 137,835 197,402 195,670 (M 265 x 6) 261,103
M 200 x 3 258,505
M 95 x 6 198,051 196,752 (M 265 x 4) 262,402 260,670
91,103 88,505 (M 145 x 6) 141,103 138,505
M 95 x 4 92,402 90,670 (M 145 x 4) 142,402 140,670 (M 205 x 6) 201,103 198,505 (M 270 x 6) 266,103 263,505
M 95 x 3 93,051 91,752 (M 145 x 3) 143,051 141,752 (M 205 x 4) 202,402 200,670 (M 270 x 4) 267,402 265,670
M 95 x 2 93,701 92,835 (M 145 x 2) 143,701 142,835 (M 205 x 3) 203,051 201,752 (M 275 x 6) 271,103 268,505
M 100 x 6 96,103 93,505 M 150 x 6 146,103 143,505 M 210 x 6
M 100 x 4 206,103 203,505 (M 275 x 4) 272,402 270,670
97,402 95,670 M 150 x 4 147,402 145,670 M 210 x 4
M 100 x 3 98,051 M 150 x 3 207,402 205,670 M 280x 6 276,103
96,752 148,051 146,752 M 210 x 3 208,051 273,505
M 100 x 2 98,701 97,835 M 150 x 2 148,701 147,835 206,752 M 280x 4 277,402 275,670
M 105 x 6 101,103 98,505 (M 155 x 6) 151,103 148,505 (M 215 x 6) 211,103 208,505 (M 285 x 6) 281,103 278,505
M 105 x 4 102,402 100,670 (M 155 x 4) 152,402 150,670 (M 215 x 4) 212,402 210,670 (M 285 x 4) 282,402 280,670
M 105 x 3 103,051 101,752 (M 155 x 3) 153,051 151,752 (M 215 x 3) 213,051 211,752
M 105 x 2 103,701 102,835 M 220 x 6 216,103 213,505 (M 290 x 6)
M 110x6 106,103 103,505 M 160 x 6 156,103 153,505 M 220 x 4 217,402 215,670 (M 290 x 4) 286,103 283,505
M 110 x 4 107,402 105,670 M 160 x 4 157,402 155,670 M 220 x 3 218,051 216,752 287,402 285,670
M 110 x 3 108,051 106,752 M 160 x 3 158,051 156,752
M 110 x 2 (M 225 x 6) 221,103 218,505 (M 295 x 6) 291,103 288,505
108,701 107,835 (M 225 x 4) 222,402 220,670 (M 295 x 4) 292,402 290,670
M 115 x 6 111,103 108,505 (M 165 x 6) 161,103 158,505 (M 225 x 3) 223,051 221,752
M 115 x 4 112,402 110,670 (M 165 x 4) 162,402 160,670 M 300 x 6 296,103 293,505
(M 165 x 3) 163,051 161,752 M 300 x 4 297,402 295,670

1) Vidi napomenn na str. 571! 1) Vidi napomenu na str. 5711

574 575
Tolerancije metrickih navoja (ISO) Nosiua duljina I (tj. duljina dodira izmedu matice i vijka u smjeru osi)
(HRN M.BO.220 - 1967, 221-1974) odredena je korakom P i srednjim nazivnim promjerom vijka d.
Navojni naziuni promjeri jesu promjeri profila navoja ISO (v. str. Normalna nosiva dnljina IN
552 ... 557). To su: d P 1) d P 1)
mm mm mm mm mm mm
veliki nazivni promjeri d, D
0,2 0,5)... 1,4 1 4)... 12
srednji nazivni promjeri d2, D2
0,99) ... 1,4 0,25 O,... 1,7 1,5 6,3)... 19
mali nazivni promjeri dl> Dl 03 07 2 2 8,5)... 25
Malim slovima oznacujemo vanjski navoj (vijak), a velikim unutarnji 0,2 0,5)... 1,5 3 12)... 36
22,4)... 45
navoj (maticu). 0,25 0,6)... 1,9 3,5 15)... 45
1,4) ... 2,8 0,35 0,8)... 2,6 4 18).u 53
Stuarni promjeri nauoja su promjeri koje odredujemo mjerenjem izra- 0,4 4,5 21)... 63
denog navoja, asadrže mjerne netocnosti. 045 1 ;... R
Granicni promjeri nauoja su najveci i najmanji promjeri koje još dopu- 0,35 1)... 3 1,5 7,5)... 22
štamo. 0,5 1,5)... 4,5 2 9,5)... 28
0,6 1,7)... 5 3 15)... 45
Gornje odnosno donje odstupanje je razlika izmedu najveceg odnosno 2,8)...5,6 4 19)... 56
0,7 2)... 6 45)... 90
najmanjeg promjera i nazivnog promjera navoja. 5 24)... 71
0,75 2,2)... 6,7
- gornja odstupanja velikog, srednjeg i malog promjera navoja: 08 2"" .. 75 5,5 28)...
vijka amax a2max al max matice Amax A2max A1max 0,75 2,4).u 7,1 6 ' 32 .
1 3)... 9 2 12)... 36
- donja odstupanja velikog, srednjeg i malog promjera navoja: 5,6) ... 11,2 3 18)... 53
1,25 4) ...12 90) ... 180
vijka amin a2 min al min matice Amin A2 min Al min' 15 G\ . . 15 4 24)... 71
1 3,8) ...11 6 36 ... 106
Tolerancija promjera nauoja je razlika izmedu gornjeg i donjeg odstu-
panja (odn. izmedu najveceg i najmanjeg promjera). 1,25 4,5)...13
1,5 5,6)...16 3 20)... 60
Tolerancija je odredena velicinom i položajem s obzirom na nazivni 11,2) ... 22,4 6) ...18 180) ... 355 4 26)... 80
1,75
promjer. 2 6 40) ... 118
Tolerancijske velicine su odredene sa 7 stupnjeva, oznacene brojkama 25 1, u... 30
24

.------- W--------J' - --,--... . dnl.iini

3 do 9, od kojih rabimo: kvali
za promjere . ...._wu- ---------J'
". ""0 0_-' ---.----- l)
toleranciiska velicina
Preporucene tolerancije
d 4,6,8
Kvaliteta izradbe za navoj vijka za navoj matice
d2, d, 3,4, 5, 6, 7, 8, 9
D" D, I 4, 5, 6, 7, 8 navoja N osiva duljina N osiva duljina
ls IN 1r Is IN IL
Tolerancije velikoga promjera navoja matice D nisu propisane.
Tolerancijski položaj s obzirom na nazivni promjer oznacujemo slovi- !ina - bez labavosti 3h4h 4h 5b 4h
.. mala prisnost 4k6h 2) 4k6h 2) 4k6h 2) 5H 6H
ma. Odredeno je pet položaja za navoje vijaka: e, g, h, k, p i dva položaja
za navoje matica: G, H. Ti su tolerancijski položaji: e, g - ispod nazivnog
- veca prisnost 3p4h 3p4h 3p4h ! 4H
promjera vijka, h - tik ispod nazivnog promjera vijka, k, p - iznad naziv- srednj a - velika labavost 6e 7e6e
- mala labavost 5g6g 6g 7g6g 5G 6G 7G
nog promjera vijka, G - iznad nazivnog promjera matice, H - tik iznad 5h 6h 6h 7h 6h 5H 6H 7H
.. bez labavosti
nazivnog promjera matice.
gruba - mala labavost 8g 9gSg 7G SG
Tolerancijska oznaka je spajanje oznaka za velicinu tolerancije i njezin 7H SH
položaj (npr. 6h).
- bez labavosti
Primjer tolerancijske oznake za: Odstupanja (po HRN M.BO.230 - 1967 i M.BO.232 - 1974) za prepo-
- metricki vijcani navoj M20 s tolerancijom 6h: M20 - 6h rucene tolerancije uz nosivu duljinu IN predocene su na str. 560 ... 566.
- isti navoj, ali s tolerancijom 4k za srednji promjer i 6h za veliki
promjer: M20 - 4k 6h 1) Kratka nosiva duljina I, < INminduga nosiva duljina IL > INm~.
21 Takoder 3k 4h.
- metricki navoj M20 s tolerancijom 6H: M20 - 6H.
I
577
576

L
Tolerancije srednjega promjera navoja vijka d2 Tolerancije srednjega promjera navoja vijka d2 (konac)
Gornje i donje odstupanje a2 nwxi a2 min (Ilm) Gornje i donje odstupanje a2nmx i a2min (~lm)
Nazivni promjer Korak Toleranci. e Nazivni promjer Korak
d Tolerancije
p d p
6e 8g 6g 6h 4h 4k6h 3p4h 6e 6h 4h
mm mm mm mm 8g 6g 4k6h 3p4h
- - -17 O O - - -60 -26 -26 O O +80 +99
0,2 -67 --50 1
-32 -185 -226 -151 -125 -80 O +36
- - -18 O O - - -67 -32 -32 O O +95 +117
0,25 74 --56 1,5
-36 -217 -268 -182 -150 -95 O +42
1,5) ... 2,8 - - -19 O O - - -71 -38 -38 O O +106 +133
0,35 -82 -63 -40 2
-241 -303 -208 -170 -106 O +48
- - -19 O O - - -85 -48 -48 O O +125 +158
0,4 -86 -67 -42 22,4) ...45 3
285 363 -248 -200 -125 O +58
- - -20 O O - - -90 --53 --53 O O +132 +169
0,45 -91 -71 -45 3,5 -302 -388 -265 -212 -132 O +63
- - -19 O O - - -95 -60 -60 O O +140 +182
0,35 -36 -67 4
-42 -319 -415 -284 -224 -140 O +70
-50 - -20 O O +32 +68 -100 -63 -63 O O +150
0,5 125 +191
95 75 -48 16 +30 4,5 -336 -438 -299 -236 -150 O +73
--53 - -21 O O +39 +73 -67 -32 -32 O O +100
0,6 -138 +122
2,8) ... 5,6 -106 -85 -53 -14 +31 1,5 -227 -282 -192 -160 -100 O +42
-56 - -22 O O +44 +77 -71 -38 -38 O O +112
0,7 146 112 2 +138
90 56 12 +32 -251 -318 -218 -180 -112 O +48
-56 - -22 O O +44 +77 -85 -48 -48 O
0,75 -146 3 O +132 +164
-112 -90 --56 -12 +32 -297 -383 -260 -212 -132 O +58
-60 -24 -24 O O +48 +82 -95 -60 -60 O
0,8 155 45)... 90 4 O +150 +188
174 119 95 -60 12 +34 -331 -435 -296 -236 -150 O +70
--56 - -22 O O +51 +82 -106 -71 -71 O
0,75 156 5 O +160 +206
122 100 -63 12 +32 -356 -471 -321 250 -160 O +81
-60 -26 -26 O O +63 +92 -112 -75 -75 O O
1 - -
-172 -206 -138 -112 -71 -8 +36 5,5 -377 -500 -340 -265 -170
5,6) ... 11,2
-63 -28 -28 O O +70 +98 -118 -80 -80 O
1,25 181 6 O - -
-218 146 118 75 5 +38 -398 -530 -360 -280 -180
-67 -32 -32 O O +82 +109 -71 -38 -38
1,5 -199 2 O O +118 +143
-244 -164 -132 -85 -3 +42 -261 -338 -228 -190 -118 O +48
1 -60 -26 -26 O O +75 +96 -85 -48 -48 O
-178 3 O +140 +170
-216 144 -118 -75 O +36 -309 -403 -272 -224 -140 O
90) ... 180 +58
-63 -28 -28 O O +85 +105 -95 -60
1,25 -195 4 -60 O O +160 +195
-240 -160 -132 -85 O +38 -345 -460 -310 -250 -160 O +70
-67 -32 -32 O O +90 +113
1,5 207 6 -118 -80 -80 O O - -
-256 172 140 90 O +42 -418 -555 -380
11,2) ... 22,4 -300 -190
-71 -34 -34 O O +95 +119
1,75 3 -85 -48 -48 O O +160 +183
-221 -270 -184 -150 -95 O +44 -335 -448 298 250 -160 O +58
2 -71 -38 -38 O O +100 +128 -95 -60 -60
231 288 180) ... 355 4 O O +180 +210
198 160 100 O +48 -375 --510 -340 -280 -180 O +70
-80 -42 -42 O O +106 +137 -118 -80 -80 O O
2,5 -250 -307 -212 -170 -106 O +52 6 - -
-433 -580 -395 -315 -200

578
579
 Tolerancije srednjega promjera na voja matice D2
Tolerancije velikog promjera navoja vijka d
Gornje odstupanje A2 max (J.lm) (Donje odstupanje A2 min za sve tolerancije H je O) Gornje i donje odstupanje ami amin(J.lm)
N azivni promjer Korak Tolerancije Korak
D=d Tolerancije
p
mm mm 7G
-
6G
-
7H 6H 5H
p
mm
6e 6g I 6h I
4h I 4k6h I 3p4h
0,2 - - - -17
0,25 - - - - +60
0,2
1,5)...2,8 0,35 - +104 +19 - +85 +67
0,4 - - 0,25
+109 +19 +90 +71
0,45 - +115 +20 - +95 +75 0,35
0,35 - +109 +19 - +90 +71
0,5 +145 +20 +120 +20 +125 +100 +80 0,4
2,8)... 5,6 0,6 +161 +21 +133 +21 +140 +112 +90
0,7 +172 +22 +140 +22 +150 +118 +95 0,45
0,75 +172 +22 +140 +22 +150 +118 +95
0,8 +184 +24 +149 +24 +160 +125 +100 0,5
0,75 +192 +22 +154 +22 +170 +132 +106
1 0,6
5,6) ... 11,2 +216 +26 +176 +26 +190 +150 +118
1,25 +228 +28 +188 +28 +200 +160 +125 0,7
1,5 +256 +32 +212 +32 +224 +180 +140
1 +226 +26 +186 +26 +200 +160 +125 0,75
1,25 +252 +28 +208 +28 +224 +180 +140
11,2) ... 22,4 1,5 +268 +32 +222 +32 +236 +190 +150 0,8
1,75 +284 +34 +234 +34 +250 +200 +160
2 +303 +38 +250 +38 +265 +212 +170 1
2,5 +322 +42 +266 +42 +280 +224 +180
1 +238 +26 +196 +26 +212 +170 1,25
+132
1,5 +282 +32 +232 +32 +250 +200 +160
2 +318 +38 +262 +38 1,5
+280 +224 +180
22,4) ... 45 3 +383 +48 +313 +48 +335 +265 +212
3,5 +408 +53 1,75
+333 +53 +224
4 +435 +60 +360 +60 +375 +300 +236 2
4,5 +463 +63 +378 +63 +400
+3551 +315
+280 +250
1,5 +297 +32 +244 +32 +170 2,5
2 +338 +38 +274 +38 +300 +236 +190
3 +403 +48 +2651 +212 3
+328 +48 +355 I +280 +224
45)...90 4 +460 +60 +375 +60 +400 +315
5 +250
+496 +71 +406 +71 +425 +335 +265 3,5
5,5 +525 +75 +430 +75 +450 +355 +280
6 +555 +80 +455 +80 +475 +375 +300 4
2 +353 +38 +288 +38 +315 +250 +200 -100 -63 -63 O O O O
90) ... 180 3 +423 +48 +348 +48 +375 +300 +236 4,5 -600 -663 -563 -500 -315 -500 -315
4 +485 +60 +395 +60 +425 +335 +265
6 5 -106 -71 -71 O O O O
+580 +80 +480 +80 +500 +400 +315 -636 -921 -601 -530 -335 -335
-530
3 +473 +48 +383 +48 +425 +335 +265 -112 O O O O
-75 -75
180) ... 355 4 +535 +60 +435 +60 +475 +375 +300 5,5 I -672 -975 -635 -560 -355 -560 -355
6 +610 +80 +505 +80 +530 +425 +335 -118 -80 -80 O O O O
6
.718 -1030 -680 -600 -375 -600 -375

580
581
Tolerancije malog promjera navoja vijka d, Tolerancije malog promjera navoja vijka d, (konac)
Gornje i donje odstupanje a,n,"x i a, min(~Lm) Gornje i donje odstupanje a,m", i a, min(~l1n)
N azivni promjer Korak Tolerancije N azivni promjer Korak Tolerancije
cl p cl p
mm 6e 8g 6g 6h 4h 4k6h 3p4h 6e 8g 6g 6h 4h 4k6h 3p4h
mm mm mm
- - -46 -29 -29 - - -204 -170 -170 -144 -144 -224 -180
0,2 -110 -93 -75 1 -442 -367 -341 -296 -376
-401 315
- - -54 -36 -36 - - -284 -249 -249 -217 -217 -327 -282
0,25 -128 -110 -90 1,5 542 -593 507 -475 -420 530 -465
- - -70 -51 -51 - - -360 -327 -327 -289 -289 -432 -384
1,5)..,2,8 0,35 -158 -139 2
-116 -674 -736 -641 -603 -539 -682 -613
- - -77 -58 -58 - - -518 -481 -481 -433 -433 -648 -590
0,4 -173 -154 -129 22,4) ..,45 3 934 1012 -897 -849 -774 989 906
- - -85 -65 -65 - - -595 -558 -558 -505 -505 -756 -693
0,45 -188 -168 -142 3,5 1059 1145 1022 969 -889 1140 1051
- - -70 -51 -51 - - -672 -637 -637 -577 -577 -864 -794
0,35 -162 -143 -118 4 -1184 -1280 -1149 -1089 -1 005 -1292 -1194
-122 - -92 -72 -72 -124 -78 -750 -713 -713 -650 -650 -972 -899
0,5 -233 -203 183 -156 208 152 4,5 -1310 -1412 -1 273 -1210 -1124 1446 1341
-140 - -108 -87 -87 -144 -99 -284 -249 -249 -217 -217 -327 -282
0,6 -268 -236 -215 -183 -240 -184 1,5
2,8) ,.. 5,6 552 -607 517 -485 -425 -535 -470
-157 - -123 -101 -101 -163 -119 -360 -327 -327 -289 -289 -432 -384
0,7 -297 -263 -241 -207 -269 -214 2 -684 -751 -651 -613 -545 -688 -618
-164 - -130 -108 -108 -174 -130 -518 -481 -481 -433 -433 -648 -590
0,75 -308 -274 -252 -218 -284 -229 3
-946 -1032 -909 -861 -781 -996 -912
-176 -140 -140 -116 -116 -185 -139 -672 -637 -637 -577 -577 -864 -794
0,8 329 348 293 269 234 303 245 45)..,90 4
1196 1300 1161 1101 1015 1302 1200
-164 - -130 -108 -108 -174 -130 -828 -793 -793 -722 -722 -1 080 -999
0,75 -318 -284 -262 -225 -291 5
-234 -1438 -1553 -1403 -1332 -1242 -1600 -1484
1 -204
-388
-170
-422
-170
-354
-144
-328
-144
-287
-224
-367
-180
-308 5,5 I -906 -869 -869
1567 1690 1530 -1455 -1 360
-794 -794 - -
5,6) .., 11,2
-243 -208 -208 -180 -180 -275 -232 -984 -946 -946 -866 -866
1,25 -451 -488 -416 -388 -345 -440 -382 6 - -
1696 1828 1658 1578 1478
-284 -249 -249 -217 -217 -327 -282 -360 -327 -327 -289 -289 -432 -384
1,5 -524 -569 -489 -457 -410 -520 2
-457 -694 -771 -661 -623 -551 -694 -623
1 -204 -170 -170 -144 -144 -224 -180 -518 -481 -481 -433 -433 -648 -590
-394 -432 -360 -334 -291 -371 -312 3 958 -1052 -921 -873 789 1004 918
-243 -208 -208 -180 -180 -232 90) .., 180
1,25 -275 -672 -637 -637 -577 -577 -864 -794
-465 -510 -430 -402 -355 -450 -389 4
1210 1325 1175 1115 1025 1312 1207
-284 -249 -249 -217 -217 -327 -282 -984 -946 -946 -866 -866 - -
1,5 -532 -581 -497 -465 -415 -525 -461 6
11,2) ,.. 22,4 -1 716 -1 853 -1678 -1 598 -1488
-324 -287 -287 -253 -253 -378 -334 -518 -481 -481 -433 -433 -648 -590
1,75 -600 -649 -563 -529 -474 -599 -535 3
984 1097 947 -899 809 1024 931
2 -360 -327 -327 -289 -289 -432 -384 -672 -637 -637 -577 -577 -864 -794
-664 -721 -631 -593 -533 -676 -608 180) ,.. 355 4 -1240 -1 375 -1205 -1145 -1045 -1332 -1222
-441 -403 -403 -361 -361 -540 -488 -984 -946 -946 -866 -866 - -
2,5 791 -848 753 711 -647 -826 753 6 -1731 -1 878 -1 693 -1613 -1498

582 583
Tolerancije Cijevni navoji (HRN M.BO.056 - 1952)
--.- -- -- malog
._u,
promjera navoja matice Dl
,,---- -- ._u, ,---.- ._..- - -- --,
Korak Tolerancije Profil cijevnih navoja (Whitworthov)
p
7G 6G 7R 6R 5R
mm d -P
0,2 - - - - - Oznaka 1)
mm
"
mm
0,25 - - - - +56
0,35 - +119 +19 - +100 +80 Gl/8 9,728 28 0,907
0,4 - +131 +19 - +112 +90 Gl/4 13,157 19
19
1,337
- - G3/8 16,662 1,337
0,45 +145 +20 +125 +100 G 1/2 20,955 14 1,814
0,5 +200 +20 +160 +20 +180 +140 +112
0,6 +221 +21 +181 +21 +200 +160 +125 G5/8 22,911 14 1,814
0,7 +246 +22 +202 +22 +224 +180 +140 G3/4 26,441 14 1,814
0,75 +258 +22 +212 +22 +236 +190 +150 G7/8 30,201 14 1,814
0,8 +274 +24 +224 +24 +250 +200 +160 G1 33,249 11 2,309
1 +326 +26 +262 +26 +300 +236 +190 (Gll/8) 37,897 11 2,309
1,25 +363 +28 +293 +28 +335 +265 +212 Broj navoja na 25,4 mm n
G 11/4 41,910 11 2,309
1,5 +407 +32 +332 +32 +375 +300 +236 Korak navoja (mm) (G13/8) 44,323 11 2,309
1,75 +459 +34 +369 +34 +425 +335 +265 P = 25,4/n G11/2 47,803 11 2,309
2 +513 +38 +413 +38 +475 +375 +300
2,5 +602 +42 +492 +42 +560 +450 +355 Teorijska dubina navoja G13/4 53,746 11 2,309
G2 59,614 11 2,309
3 +678 +48 +548 +48 +630 +500 +400 H = 0,96049 P
+613 +53 +710 +450 G21/4 65,710 11 2,309
3,5 +763 +53 +560 G21/2 11
4 +810 +60 +660 +60 +750 +600 +475 Nosiva dubina navoja 75,184 2,309
4,5 +913 +63 +733 +63 +850 +670 +530 H1 = 0,64033 P G23/4 81,534 11 2,309
5 +971 +71 +781 +71 +900 +710 +560 G3 87,884 11 2,309
5,5 + 1025 +75 +825 +75 +950 +750 +600 Zaobljenost G 31/4 93,980 11 2,309
6 +1080 +80 +880 +80 + 1000 +800 +630 I' = 0,137 33P
G31/2 100,330 11 2,309
Veliki promjer navoja G33/4 106,680 11 2,309
Navojni dosjedi d G4 113,030 11 2,309
Pod navojnim dosjedom razumijevamo medusobnu podudarnost vijka G41/2 125,730 11 2,309
i matice. Mali promjer navoja
d1=d-2H1 G5 138,430 11 2,309
Zracnost (=01') navojnog dosjeda je razlika izmedu veceg promjera G51/2 11
151,130 2,309
matice i manjeg promjera vijka. Srednji promjer navoja G6 163,830 11 2,309
Prisnost (preldop) navojnog dosjeda je razlika izmedu manjeg promje- d2 = d -H1 G7 189,230 10 2,540
ra matice i veceg promjera vijka.
G8 214,630 10 2,540
Tolerancija navojnog dosjeda je razlika izmedu najvece i najmanje G9 10
240,030 2,540
zracnosti (odnosno prisnosti) navojnog dosjeda. G10 265,430 10 2,540
Vrste navojnih dosjeda G11 290,830 8 3,175
Labavi navojni dosjedi: H/e, H/g.
G12 316,230 8 3,175
Npr. vijci i matice za opcu uporabu I) Oznaka (nazivni pl'Dmjer) daje približan G 13 347,472 8 3,175
- gruba kvaliteta 7H/8g - srednja kvaliteta 6H/6e, 6H/6g unutarnji promjer cijevi u (napuštenim) G 14 372,872 8 3,175
- rrna kvaliteta 5H/4h. colima. - Treba se po mogucnosti kloniti G15 398,272 8 3,175
izmjera n zagradama.
Prijelazni navojni dosjedi: H!h. G16 423,672 8 3,175
R<mije se umjesto slova G rabila slovo R,
Cvrsti navojni dosjedi: H!k, H/p. npr. G 118= R 118. G17 449,072 8 3,175
Npr. za cvrsto (s prisnošcu) pritegnute vijke i matice G18 474,472 8 3,175
I col = I i11= 25,4mm
- cvrsto pritezanje 6H/4k 6h - vrlo cvrsto pritezanje 5H/3p 4h.

585
584
Trapezni navoji (HRN M.BO.O60 - 1977) Trapezni navoji (HRN M.BO.061/062 - 1977)
p cl cl2=D2 D, D4 A
Oznaka 1)
Profil trapeznih navoja mm mm mm mm mm mm -,
mm
TI' 8 X 1,5 1,5 8 7,25 6,2 6,5 8,3 30,2
Korak navoja P
Dubina temeljnog profila navoja
TI' 9 X 2 2 9- 8 6,5 7 9,5 33,2
TI' 10 X 1,5 1,5 10 .9,25 8,2 8,5 10,3 52,8
(= no siva dubina) Tr 10 x 2 2 10 9 7,5 8 10,5 44,2
H1=O,5P Tr 11 x 2 2 11 10 8,5 9 11,5 56,7
Nazivna dubina navoja TI' 12 X 2 2 12 11 9,5 10 12,5 70,9
Tr 12 x 3 3 12 10,5 8,5 9 12,5 56,7
-vijka ha = H1 + ac TI' 14 X 3 3 14 12,5 10,5 11 14,5 86,6
-matice H4 = H1 + ac TI' 16 X 2 2 16 15 13,5 14 16,5 143
Zracnost ac Tr 16 x 4 4 16 14 11,5 12 16,5 104
TI' 18 X 4 4 18 16 13,5 14 18,5 143
Zaobljenost Tr 20 x 2 2 20 19 17,5 18 20,5 241
- na tjemenu R1 Tr 20 x 4 4 20 18 15,5 16 20,5 189
- u korijenu R2 P H, -ac 1!3=H3 R'lli
- R2lli TI' 22 X 5 5 22 19,5 16,5 17 22,5 214
mlll mm nun mm mm mm TI' 24 X 3 3 24 22,5 20,5 21 330
Veliki promjer navoja 24,5
1,5 0,75 0,15 0,9 0,075 0,15 Tr 24 x 5 5 24 21,5 28,5 19 24,5 269
-vijka d (= D) 2 1 0,25 1,25 0,125 0,25 Tr 24 x 8 8 24 20 15 16 25 177
-matice D4 = d + 2ac 3 1,5 0,25 1,75 0,125 0,25 TI' 26 X 5 5 26 23,5 20,5 21 26,5 330
4 2 0,25 2,25 0,125 0,25 TI' 28 X 3 3 28
Mali promjer navoja 26,5 24,5 25 28,5 471
5 2,5 0,25 2,75 0,125 0,25 Tr 28 x 5 5 28 25,5 22,5 23 28,5 398
-vijka d3 = d -2h3 6 3 0,5 3,5 0,25 0,5 Tr 28 x 8 8 28 24 19 20 29 284
- matice 7 3,5 0,5 4 0,25 0,5 TI' 30 X 6 6 30 27 23 24 31 415
8 4 0,5 4,5 0,25 0,5
D1=d-2H1 (= dl) TI' 32 X 3 3 32 30,5 28,5 29 32,5 638
9 4,5 0,5 5 0,25 0,5 Tr 32 x 6 6 32 29 25 26 33 491
Srednji promjer navoja 10 5 0,5 5,5 0,25 0,5 Tr 32 x 10 10 32 27 21 22 33 346
12 6
d2 = D2 = d - H 1 0,5 6,5 0,25 0,5 Tr 34 x 6 6 34 31 27 28 35 573
14 7 1 8 0,5 1
Presjek jezgre TI' 36 X 3 3 36 34,5 32,5 33 36,5 830
16 8 1 9 0,5 1
18 9 1 1
Tr 36 x 6 6 36 33 29 30 37 661
10 0,5
A = d~ nl4 20 10 1 11 1
Tr 36 x 10 10 36 31 25 26 '37 491
0,5
TI' 38 X 7 7 38 34,5 30 31 39 707
22 11 1 12 0,5 1
24 12 1 13 1 TI' 40 X 3 3 40 38 36,5 37 40,5 1046
0,5
Viševojni trapezni navoji 28 14 1 15 1 Tr 40 x 7 7 40 36,5 32 33 41 804
0,5
32 16 1 17 1 Tr 40 x 10 10 40 35 29 30 41 661
Korak navoja P n-vojnih navoja 0,5
TI' 42 X 7 7 42 38,5 34 35 43 908
veci je n-puta od koraka jednovoj- 36 18 1 19 0,5 1
nog navoja, dok sve druge izmjere 40 20 1 21 0,5 1 TI' 44 X 3 3 44 42,5 40,5 41 44,5 1288
44 22 1 23 0,5 1 Tr 44 x 7 7 44 40,5 36 37 45 1018
ostaju nepromijenjene. Tr 44 x 10 10 44 38 31 32 45 755
TI' 46 X 8 8 46 42 37 38 47 1075
..'

Trapezne navoje rabimo posebno za radna vretena.

11
Izmjere normiranih trapeznih navoja predocene su na str. 587 i 588. Uzeti su u obzir svi navoji prve prednosti (debela tiskani), od navoja druge prednosti samo
oni s prednosti (debela tiskani), od navoja druge prednosti samo oni s prednosnim korakom.

586 587
Trapezni navoji (HRN M.BO.061/062- 1977) (nastavak) Trapezni navoji (HRN M.BO.061/0.62 - 1977) (lwnac)
P d d2=D2 d3 D, D. A P d d2=D2 d3 A
Oznaka 1) ----, Oznaka 1) D.
mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm'
TI' 48 X 3 3 48 46,5 44,5 45 48,5 1555 (TI' 145 x 14) 14 145 138 129 131 147 13 070
Tr 48x 8 8 48 44 39 40 49 1195
Tr 48 x 12 12 48 42 35 36 49 962 TI' 150 x 16 16 150 142 132 134 152 13 685
TI' 50 x 8 8 50 46 41 42 51 1320 (TI' 155 x 16) 16 155 147 137 139 157 14 741
Tr 52 x 3 3 52 50,5 48,5 49 52,5 1847 Tr 160 x 6 6 160 157 153 154 161 18 385
Tr 52 x 8 8 52 48 43 44 53 1452 Tr 160 x 16 16 160 152 142 144 162 15 837
Tr 52 x 12 12 52 46 39 40 53 1195 Tr 160 x 28 28 160 146 130 132 162 13 273
TI' 55 X 9 9 55 50,5 45 46 56 1590 (TI' 165 x 16) 16 165 157 147 149 167 16 972
Tr 60x 3 3 60 58,5 56,5 57 60,5 2507 TI' 170 x 16 16 170 162 152 154 172 18 146
Tr 60x 9 9 60 55,5 50 51 61 1963 (TI' 175 x 16) 16 175 167 157 159 177 19 359
Tr 60 x 14 14 60 53 44 46 62 1521 Tr 180 x 8 8 180 176 171 172 181 22 966
TI' 65 x 10 10 65 60 54 55 66 2290 Tr 180 x 18 18 180 171 160 162 182 20 106
Tr 70 x 4 4 70 68 65,5 66 70,5 3370 Tr 180 x 28 28 180 166 150 152 182 17 671
Tr 70 x 10 10 70 65 59 60 71 2734 (TI' 185 x 18) 18 185 176 165 167 187 21382
Tr 70 x 16 16 70 62 52 54 72 2124
TI' 190 x 18 18 190 181 170 172 192 22 698
TI' 75 x 10 10 75 70 64 65 76 3217
(TI' 195 x 18) 18 195 186 175 177 197 24 053
Tr 80 x 4 4 80 78 75,5 76 80,5 4477
Tr 80 x 10 10 80 75 69 70 81 3739 Tr 200 x 8 8 200 196 191 192 201 28 652
Tr 80 x 16 16 80 72 62 64 82 3019 Tr 200 x 20 20 200 191 180 182 202 25447
Tr 200 x 33 33 200 184 166 168 202 21642
TI' 85x 12 12 85 79 72 73 86 4072
Tr 90 x 4 4 90 88 86 TI' 210 X 20 20 210 200 188 190 212 27 759
85,5 90,5 5741
Tr 90 x 12 12 90 84 77 78 91 4657 Tr 220 x 8 8 220 216 211 212 221 34967
Tr 90 x 18 18 90 81 70 72 92 3848 Tr 220 x 20 20 220 210 198 200 222 30 791
TI' 95 x 12 12 95 89 82 83 96 Tr 220 x 36 36 220 202 182 184 222 26016
5281
Tr 100 x 4 4 100 98 95,5 96 100,5 7163 TI' 230 X 20 20 230 220 208 210 232 33 979
Tr 100 x 12 12 100 94 87 88 101 5945 Tr 240 x 8 8 240 236 231 232 241 41910
Tr 100 x 20 20 100 90 78 80 102 4778 Tr 240 x 22 22 240 229 216 218 242 36 644
(TI' 105 x 12) 12 105 99 92 93 106 6648 Tr 240 x 36 36 240 222 202 204 242 32047
TI' 110 x 12 12 110 104 97 98 111 7390 TI' 250 x 22 22 250 239 226 228 252 40 115
(TI' 115 x 14) 14 115 108 99 101 117 7698 Tr 260 x 12 12 260 254 247 248 261 47 916
Tr 260 x 22 22 260 249 236 238 262 43 744
TR120 x 6 6 120 117 113 114 121 10 029 Tr 260 x 40 40 260 240 218 220 262 37325
Tr 120 x 14 14 120 113 104 106 122 8495
Tr 120 x 22 22 120 109 96 98 122 7238 TI' 270 x 24 24 270 258 244 246 272 46 759
(TI' 125 x 14) 14 125 118 109 111 127 9331 Tr 280 x 12 12 280 274 267 268 281 55 990
TI' 130 x 14 14 130 123 114 116 Tr 280 x 24 24 280 268 254 256 282 50 671
132 10 207
Tr 280 x 40 40 280 260 238 240 282 44 488
(TI' 135 x 14) 14 135 128 119 121 137 11122
TI' 290 x 24 24 290 278 264 266 292 54 739
Tr 140 x 6 6 140 137 133 134 141 13 893
Tr 140 x 14 14 140 133 124 126 142 12 076 Tr 300 x 12 12 300 294 287 288 301 64 692
Tr 140 x 24 24 140 128 114 116 142 10 207 Tr 300 x 24 24 300 288 274 276 302 58 965
Tr 300 x 44 44 300 278 254 256 302 50 671

1) Uzeti su u obzir svi navoji prve prednosti (debelo tiskani), od navoja druge prednosti samo 1) Uzeti su u obzir svi navoji prve prednosti (debelo tiskani), od navoja druge prednosti samo
oni s prednosti (debelo tiskani), od navoja druge prednosti samo oni s prednosnim korakom.
oni s prednosti (dobelo tiskani), ocinavoja druge prednosti samo oni s prednosnim korakom.

588 589
 Pilasti navoji (HRN M.BO.070 - 1981) Pilasti navoji prve prednosti
P d d, d, D D, A
Oznaka1) 111111 111111
Profil pilastih navoja 111111 111111 lmn 111111 1111112
S 10 x 2 2 10 10 7
Korak navoja P
~ S 12 x 2 2 12
6,528
8,528
8,636
10,636 12 9
33,5
Teorijska dubina navoja 57,1
S 12 x 3 3 12 6,794 9,954 12 7,5 36,3
H = 1,732 05 P
S 16 x 2 2 16 12,528 14,636 16 13 123
Dubina navoja na vijku S 16 x 4 4 16 9,058 13,272 16 10 64,4
HI = 0,86777 P
S 20 x 2 2 20 16,528 18,636 20 17 215
Dubina navoja na matici S 20 x 4 4 20 13,058 17,272 20 14 134
(= nosiva dubina navoja)
H2 = 0,75P S 24 x 3 3 24 18,794 21,954 24 19,5 277
S 24 x 5 5 24 15,322 20,590 24 16,5 184
Izmjere profila pilastog navoja S 24 x 8 8 24 10,116 18,545 24 12 80,4
Zracnost
b=0,1l777P p b ,. S 28 x 3 3 28 22,794 25,954 28 23,5 408
111111 111111 111111 nnn mm S 28 x 5 5 28 19,322 24,545 28 20,5 293
Zaobljenost 2 1,736 1,5 0,236 0,249 S 28 x 8 8 28 14,116 22,545 28 16 156
r = 0,12427 P 3 2,603 2,25 0,353 0,373 S 32 x 3 3 32 32 564
4 3 26,794 29,954 27,5
3,471 0,471 0,497 S 32 x 6 6 32 32 23 370
Veliki promjer navoja 5 4,339 3,75
21,586 27,909
0,589 0,621 S 32 x 10 10 32 32 17 168
- vijka d 6 5,207
14,644 25,181
4,5 0,707 0,746
-matice D =d 7 6,074 5,25 0,824 0,870 S 36 x 3 3 36 30,794 33,954 36 31,5 745
8 6,942 6 0,942 0,994 S 36 x 6 6 36 25,586 31,909 36 27 514
Mali promjer navoja 9 7,810 6,75 1,060 1,118 S 36 x 10 10 36 18,644 29,181 36 21 273
10
-vijka dl = d -2Hl 12
8,678
10,413
7,5
9
1,178
1,413
1,243 S 40 x 3 3 40 34,794 37,954 40 35,5 951
- matice Dl = D - 2H2 14 12,149 10,5 1,649
1,491
1,740
S 40 x 7 7 40 27,852 35,227 40 29,5 609
16 12 S 40 x 10 10 40 22,644 33,181 40 25 403
Srednji promjer 13,884 1.884 1,988
18 15,620 13,5 1,120 2,237 S 44 x 3 3 44 38,794 41,954 44 39,5 1182
d2 =d+1,05014P-H 20 17,355 15 S 44 x 7 7 44 44 797
2,355 2,485 31,852 39,227 33,5
= Dl - 0,91396 P + H 22 19,091 16,5 2,591 S 44 x 12 12 44 44 26 422
2,734 23,174 35,817
24 20,826 18 2,826 2,982
Presjek jezgre 26 S 48 x 3 3 48 42,794 45,954 48 43,5 1438
22,562 19,5 3,062 3,231
28 S 48 x 8 8 48 34,116 42,545 48 36 914
A = di rc/4 24.298 21 3,298 3,480
S 48 x 12 12 48 27,174 39,817 48 30 580
32 27,769 24 3,769 3,977
36 31,240 27 4,240 4,474 S 52 x 3 3 52 52 1720
40
46,794 49,954 47,5
34,711 30 4,711 4,971 S 52 x 8 8 52 38,116 52 40 1141
44 46,545
38 182 33 5182 5468 S 52 x 12 12 52 52 34 763
31,174 43,817
Viševojni pilasti navoji S 60 x 3 3 60 54,794 57,954 60 55,5 2358
S 60 x 9 9 60 44,380 53,863 60 46,5 1547
Korak navoja P n-vojnih pilastih navoja veci je n-puta od koraka S 60 x 14 14 60 35.702 50,453 60 39 1001
jednovojnog navoja, dok sve druge izmjere navoja ostaju nepromijenjene. S 70 x 4 4 70 70 64
63,058 67,272 3123
Pilasti navoj rabimo za vretena koja mnogo rade, a prenose velike sile, S 70 x 10 10 70 52,644 63,181 70 55 2177
ali samo u jednom smislu. S 70 x 16 16 70 70 46 1401
42,232 59,089
Razlikujemo tri prednosna stupnja pilastog navoja: prvi je za uobicaje-
nu uporabu, drugi za iznimne slucajeve, a treci još samo u starim kon-
strukcijama. 1) Ponajprije rabiti debelo oznacene navoje.

590 591
Pilasti navoji prve prednosti (nastavak) Pilasti navoji prve prednosti (konac)
P D A
Oznaka [)
mm
d
mm
d,
mm
d,
1mn mm
!2..
mm mm'
Oznaka [) I _P
mm
d
mm
d,
mm
d2
mm
D
mm
D,
mm
A
mm'
S 80 x 4 4 80 73,058 77,272 80 74 4192 8 340 x 12 12 340 319,174 331,817 340 322 80010
S 80 x 10 10 80 62,644 73,181 80 65 3082 8340 x 44 44 340 263,636 309,996 340 274
S 80 x 16 16 80 80 56 2143 54 588
52,232 69,089
8380 x 12 12 380 359,174 371,817 380 362 101321
S 90 x 4 4 90 83,058 87,272 90 84 5418
S 90 x 12 12 90 69,174 81,817 90 72 3758 8420 x 18 18 420 388,760 407,726 420 393 118701
S 90 x 18 18 90 58,760 77,726 90 63 2712 8460 x 18 18 460 428,760 447,726 460 433 144 384
S 100 x 4 4 100 93,058 97,272 100 94 6801
S 100 x 12 12 100 100 82 4923 8 500 x 18 18 500 468,760 487,726 500 473 172 580
79,174 91,817
S 100 x 20 20 100 65,290 86,362 100 70 3348 8 540 x 24 24 540 498,348 523,634 540 504 195 053
S 120 x 6 6 120 109,586 115,909 120 111 9432 8580 x 24 24 580 580 544
S 120 x 14 538,348 563,634 227 622
14 120 95,702 110,453 120 99 7193
8 120 x 22 22 120 81,818 104,998 120 87 5258 8 620 x 24 24 620 578,348 603,634 620 584 262 704
8 140 x 6 6 140 129,586 135,909 140 131 13 189 Pilasti navoji druge
prednosti [)
S 140 x 14 14 140 115,702 130,453 140 119 10514
8 140 x 24 24 140 140 104 7597 8 14 x 2 8 38 x 3 8 75 x 4 8 170 x 6 8 290 x 12
98,348 123,634 S 38 x 7 S 75 x 10 S 170 x 16
S 14 x 3 S 290 x 24
8 160 x 6 6 160 149,586 155,909 160 151 17574 8 38 x 10 8 75 x 16 8 170 x 28 S290x44
S 160 x 16 16 160 132,232 149,089 160 136 13 733
8 160 x 28 28 160 160 9747 8 18 x 2 8 42 x 3 8 85 x 4 8 190 x 8 8320x12
111,404 140,907 118
S 18 x 4 S42x 7 S 85x12 S 190 x 18 8 320 x 44
8 180 x 8 8 180 166,116 174,545 180 168 21673 8 42 x 10 8 85 x 18 8 190 x 32 S 360x12
S 180 x 18 18 180 148,760 167.726 180 153 17381 8 22 x 3
8 180 x 28 28 180 180 138 13 562 8 46 x 3 8 95 x 4 8 210 x 8
131,404 160,907 S 22 x 5 S46x 8 S 95x12 8 400 x 12
S 210 x 20
8 200 x 8 8 200 186,116 194,545 200 188 27 206 8 22 x 8 8 46 x 12 8 95 x 18 8 210 x 36 8 440 x 18
S200x18 18 200 168,760 187,726 200 173 22 368 8 26 x 3
8 200 x 32 32 200 200 152 16 391 8 50 x 3 8 110 x 4 8 230 x 8
144,462 178,179 S 26 x 5 S 50 x 8 S 110 x 12 S230x20 8480x18
8 220 x 8 8 220 206,116 214,545 220 208 33 367 8 26 x 8 8 50 x 12 8 110 x 20 8 230 x 36
S 220 x20 20 220 185,290 206,362 220 190 26 965 8 30 x 3
8220x36 36 220 220 166 19 488 8 50 x 14 8 130 x 6 8 250 x 12
157,520 195,451 S 30 x 6 S 55 x 3 S 130 x 14 S 250 x 22 8 520 x 24
8 240 x 8 8 240 240 228 40 156 8 30 x 10 855x98130x22 8 560 x 24
226,116 234,545 8 250 x 40
S 240 x22 22 240 201,818 224,998 240 207 31990 8 34 x 3
8 240 x 36 36 240 240 8 65 x 4 8 150 x 6 S 270 x 12
177,520 215,451 186 24 751 S34x6 8600x24
S 65 x 10 S 150 x 16 S 270 x 24
8260x12 12 260 260 242 44 928 8 34 x 10 8 65 x 16 8 150 x 24 8 270 x 40 8640x24
139,174 251,817
S260x22 22 260 221,818 244,998 260 227 38 644
8 260 x 40 40 260 190,578 232,724 260 200 28 526 Pilasti navoji trece prednosti 1)
8280x12 12 280 259,174 271,817 280 262 52756 8 105 x 4 8 125 x 6 8 145 x 6 8 165 x 6 8 185 x 8
S280x24 24 280 138,348 263,634 280 244 44618 S 105 x 12 S 125 x 14 S 145 x 14 S 165 x 16 S 185 x 18
8280x40 40 280 210,578 252,724 280 220 34 827 8 105 x 20 8125x22 8 145 x 24 8 165 x 28 8185x32
8300x12 12 300 300 8 115 x 6 8 135 x 6 8 155 x 6 8 175 x 8 8 195 x 8
279,174 291,817 282 61 213 S 115 x 14
S 300 x24 24 300 300 264 52 420 S 135 x 14 S 155 x 16 S 175 x 16 S 195 x 18
258,348 283,634 8 115 x 22
8 300 x 44 44 300 269,996 300 234 39 280 8 135 x 24 8155x24 S 175 x 28 8 195 x 32
223,636

1) Ponajprije rabiti debelo oznacene navoje. 1) Ponajprije rabiti debelo oznacene navoje.

592 20 - Kraut 593

Obli navoji (HRN M.BO.081 - 1952) Obli normalni navoji (HRN M.BO,081- 1952)
Profil oblih nava ja Oznaka n -P -d -d, -d, -D -D, A
mm mm mm mm mm mm mm'
Broj navoja na 25,4 mm
n Rd 8 x 1/10 10 2,540 8 5,460 6,730 8,254 5,714 23,4
Rd 9 x 1110 10 2,540 9 6,460 7,730 9,254 6,714 32,8
Korak navoja (mm) Rd 10 x 1/10 10 2,540 10 7,460 8,730 10,254 7,714 43,7
Rd 11 x 1/10 10 2,540 11 8,460 9,730 11 ,254 8,714 56,2
P = 25,4/n 12
Rd 12 x 1/10 10 2,540 9,460 10,730 12,254 9,714 70,3
Teorijska dubina navoja
Rd 14 x 1/8 8 3,175 14 10,825 12,412 14,318 11,142 92,0
H = 1,866 03 P Rd 16 x 1/8 8 16 129
3,175 12,825 14,412 16,318 13,142
Dubina navoja vijka i matice Rd 18 x 1/8 8 3,175 18 14,825 16,412 18,318 15,142 172
Rd 20 x 1/8 8 3,175 20 16,825 18,412 20,318 17,142 222
H1=0,5P 8 22 278
Rd 22 x 1/8 3,175 18,825 20,412 22,318 19,142
Nosiva dubina navoja
Rd 24 x 1/8 8 3,175 24 20,825 22,412 24,318 21,142 340
H2 = 0,083 50 P Rd 26 x 1/8 8 3,175 26 22,825 24,412 26,318 23,142 409
Rd 28 x 1/8 8 3,175 28 24,825 26,412 28,318 25,142 484
Zracnost a = 0,05 P 8
Rd 30 x 1/8 3,175 30 26,825 28,412 30,318 27,142 565
Rd 32 x 1/8 8 3,175 32 28,825 30,412 32,318 29,142 652
Zaobljenost - vijka r = 0,23851 P
- matice R = 0,255 97 P Rd 36 x 1/8 8 3,175 36 32,825 34,412 36,318 33,142 846
Rd 40 x 1/6 6 4,233 40 35,767 37,883 40,423 36,190 1005
R1 = 0,22105 P
Rd 44 x 1/6 6 4,233 44 39,767 41,883 44,423 40,190 1242
Rd 48 x 1/6 6 4,233 48 43,767 45,883 48,423 44,190 1505
Rd 52 x 1/6 6 4,233 52 47,767 49,883 52,423 48,190 1792
Izmjere profila oblog navoja
Rd 55 x 1/6 6 4,233 55 50,767 52,883 55,423 51,190 2024
n
P H, - ,. R a Rd 60 x 1/6 6 4,233 60 55,767 67,883 60,423 56,190 2443
mm nml mm mm mm mm mm Rd 65 x 1/6 6 4,233 65 60,767 62,883 65,423 61,190 2900
Rd 70 x 1/6 6 4,233 70 65,767 67,883 70,423 66,190 3397
10 2,540 1,270 0,212 0,606 0,650 0,561 0,12700 Rd 75 x 1/6 6 4,233 75 70,767 72,883 75,423 71,190 3933
8 3,175 1,588 0,265 0,757 0,813 0,702 0,158 75
6 4,233 2,117 0,353 1,010 1,084 0,936 Rd 80 x 1/6 6 4,233 80 75,767 77,883 80,423 76,190 4509
0,211 65
4 6,350 3,175 0,530 1,515 1,625 Rd 85 x 1/6 6 4,233 85 80,767 82,883 85,423 81,190 5123
1,404 0,31750
Rd 90 x 1/6 6 4,233 90 85,767 87,883 90,423 86,190 5777
Rd 95 x 1/6 6 4,233 95 90,767 92,883 95,423 91,190 6471
Veliki promjer navoja - vijka d
6
- matice D Rd 100 x 1/6 4,233 100 95,767 97,883 100,423 96,190 7203
=d+2a
- vijka Rd 110 x 1/4 4 110 8438
Mali promjer navoja dl =d -2H1
Rd 120 x 1/4 4
6,350 103,650 106,825 110,635 104,285
120 113,650 116,825 120,635 114,285 10 145
- matice Dl = D -2H1 I
4
6,350
Rd 130 x 1/4 6,350 130 123,650 126,825 130,635 124,285 12 008
Srednji promjer d2 =d -HI = dl + HI Rd 140 x 1/4 4
4
6,350 140
150
133,650 136,825 140,635 134,285 14 029
Rd 150 x 1/4 6,350 143,650 146,825 150,635 144,285 16 207
Presjek jezgre A = di rc/4
Rd 160 x 1/4 4 6,350 160 153,650 156,825 160,635 154,285 18 542
Rd 170 x 1/4 4 6,350 170 163,650 166,825 170,635 164,285 21 034
Rd 180 x 114 4 6,350 180 173,650 176,825 180,635 174,285 23 683
Rd 190 x 114 4 6,350 190 183,650 186,825 190,635 184,285 26 489
Rd 200 x 1/4 4 6,350 200 193,650 196,825 200,635 194,285 29 453

594 I 595
Obli grubi navoj za željeznicka vozila (HRN M.BO.082 - 1952) Navoji za bicikle (HRN M.BO,95 -1957)
Profil nava ja
Taj se navojni profil razlikuje od profila normalnoga oblog navoja time Broj navoja na 25,4 mm n
što mu kut nosivih površina teorijskog profila iznosi 15° 56 '. Korak navoja (mm) P = 25,4/n
Izmjere grubog oblog navoja: Dubina navojaHl = 0,5327P
Zaobljenost r = P/6 ""
P =7 mm
Veliki promjer d ,:iVlcol SS.
Hl = 4,5 mm Srednji promjer d2 = d - H 1
r = 1,65 mm
Mali promjer dl = d - 2 Hl -
,
R d P H, r d, .!!:1-
= 1,55 mm Oznaka n
lll111 lll111 lll111 lll111 111111 lll111

Rl = 1,75 mm
Bi 3/8 9,525 26 0,977 0,520 0,163 9,004 8,484
d d, d2 D D, D2 A Bi 0,415 10,550 26 0,977 0,520 0,163 10,029 9,509
Oznaka Bi 9/16 14,288 20 1,270 0,677 0,212 13,611 12,934
111111 111111 111111 111111 111lll lll111 111111'
Bi 1,29 32,766 24 1,058 0,564 0,176 32,202 31,638
Rd 34 x 7 34 25 Bi 1,37 34,798 24 1,058 0,564 0,176 34,234 33,670
29,5 34,4 25,4 31,143 491
Rd 39 x 7 39 30 34,5 39,4 30,4 36,143 707
Rd 44 x 7 44 35 39,5 44,4 35,4 41,143 962 Edisonovi navoji (HRN M.BO.086 - 1952)
Rd 49 x 7 49 40 44,5 49,4 40,4 46,143 1256
Rd 54 x 7 54 45 49,5 54,4 45,4 51,143 1590 Profil navaja
Broj navoja na 25,4 mm n
Rd 59 x 7 59 50 54,5 59,4 50,4 56,143 1963 Korak navoja (mm) P = 25,4/n
Rd 64 x 7 64 55 59,5 64,4 55,4 61,143 2376 Zaobljenost r
Rd 69 x 7 69 60 64,5 69,4 60,4 66,143 2827
Rd 74 x 7 74 65 3318 Veliki promjer vijka d
69,5 74,4 65,4 71,143
Rd 79 x 7 79 70 74,5 3848 Mali promjer vijka dl 1$ Q
79,4 70,4 76,143
Veliki promjer matice D
Mali promjer matice Dl
Obli navoj za željeznicke spojl/e (HRN M.BO,083 - 1952) 1) 1) 1)
Oznaka n -P -r -d -d, 1) -D -D,
lll111 111111 lll111 lll111 lll111
111111
Profil toga navoja u nacelu je isti kao u normalnoga oblog navoja s
promjerom vijka 50 mm i korakom navoja 7 mm: E 10 9,53 8,51 9,78 8,76
14 1,814 0,531
9,36 8,34 9,61 8,59
Oznaka: Rd 50 x 7 (odn. Rd 50 x 7 lijevi)
E 14 13,89 12,29 14,16 12,56
Izmjere: 9 2,822 0,822
13,70 12,10 13,97 12,37
P = 7mm d = 50 mm 26,45 24,26 26,85 24,66
E 27 7 3,629 1,025
26,15 23,96 26,55 24,36
Hl = 3,5 mm dl = 43 mm
E33 6 33,05 30,45 33,55 30,95
H2 = 0,75 mm d2 = 46,5 mm 4,233 1,187 33,15 30,55
32,65 30,05
r = 1,67 mm D = 50,6 mm 39,50 35,90 40,05 36,45
E40 4 6,350 1,850 39,05 35,45 39,60 36,00
R = 1,635 mm Dl = 43,6 mm
Rl = 1,704 mm D2 = 47,3 mm
1) Gornji i donji brojevi oznacuju granicne vrijednosti.
(D2je srednji promjer matice.)

596 597
Navoji za oklopne cijevi (HRN M.BO.090 - 1952) \ DOPUŠTENA NAPREZANJA
U konstrukcijama se ne smiju pojaviti trajne plasticne deformacije, vec
Profil navoja
cijel~\konstrukcija
Znaci, mora trajnou tvari
dopuštena naprezanja ostati neu smiju
podrucju
prijecielasticnih
granicu deformacija.
elasticnosti.
No, zbog sigurnosti (u slucaju pojavljivanja nepredvidivih dodatnih opte-
recenja, npr. dinamickih) tvar necemo naprezati ni do granice elasticno-
sti. (Iznimke su iznimni slucajevi, kad odredenom plasticnom deformacijom
postižemo djelomicno otvrruvanje tvari.)
U praksi su uvedena dopuštena naprezanja, odredena faktorom sigur-
nosti V, tj. omjerom (vlacne) cvrstoce i dopuštenognaprezanja tvari. Taj se
faktor mijenja - prema zahtijevanoj sigurnosti - od 2 do 10.
Dopušteno naprezanje
CTdop= Rn/v
ovisi o osnovnim vrstama opterecenja pa razlikujemo dopuštena napreza-
Izmjere profila navoja za oklopne cijevi nja na:
vlak CTdop
Oznaka n -p -d - dj -d2 Hj -r tlak CTdop
mm mm mm mm mm mm
savijanje CTf
dop
Re 7 20 1,27 12,50 11,28 11,89 0,61 0,14
Re9 18 1,41 15,20 13,86 14,53 0,67 smik (tangencijalno) Tsdop
0,15
Re 11 18 1,41 18,60 17,26 17,93 0,67 0,15 torziju (uvijanje) Tt dop
Re 13,5 18 1,41 20,40 19,06 19,73 0,67 0,15
Re 16 18 1,41 22,50 21,16 21,83 0,67 0,15 Dopušteno naprezanje, dakako, veoma ovisi o posebnim cimbenicima
Re 21 16 1,588 28,30 26,78 27,54 0,76 0,17 koji utjecu na cvrstocu tvari, napose o cimbeniku oblika te o trajnom
Re 29 16 1,588 37,00 35,48 36,24 0,76 0,17 (statickom i dinamickom) opterecenju (v. str. 604 i 609).
Re 36 16 1,588 47,00 45,48 46,24 0,76 0,17
Re42 16 1,588 54,00 Za odredivanje dopuštenog naprezanja iznimno je važno stanje tvari.
52,48 53,24 0,76 0,17
Re48 16 1,588 59,30 57,78 58,54 Zdrava tvar mora biti homogena i ne smije imati unutarnjih grješaka
0,76 0,17
(šupljina, mjehura, nakupina itd.), koje smanjuju nosive presjeke i mogu
izazvati znatna zarezna naprezanja.
Navoji samoreznih vijaka (HRN M.BO.100 - 1983)

_m
Osim toga, treba pri odredivanju dopuštenog naprezanja uzeti u obzir
još i druge okolnosti koje utjecu na cvrstocu, kao što je npr. smanjenje
d p In
presjeka zbog gubitka tvari pri trošenju, koroziji itd.
Oznaka --":.L
mm mm mm mm
Za proracunavanje konstrukcijskih dijelova jednostavnih i iskušanih
oblika, na koje djeluju potpuno poznata opterecenja, možemo uporabiti
. . .;;" Wblj"M NI '.' 2,2 1,6 0,79 0,1 dopušteno iskustveno naprezanje odredeno za slicne slucajeve. Tako po-
rf 600 , NI 2,9 2,9 2,2 1,06 0,1 stupamo u praksi pri proracunu jednostavnih strojnih elemenata uzima-
NI 3,5 3,5 2,6 1,27 0,1
NI 3,9 3,9 2,9 1,34 juci dopuštena naprezanja prema iskustvu (predoceno u tablicama na str.
0,1
Profil nava ja NI 4,2 4,2 3,1 1,41 0,1 600...602). Pri proracunu celicnih konstrukcija uzimamo za njih posebna
Veliki promjer d NI 4,8 4,8 3,6 1,59 0,15 dopuštena naprezanja (v. tablicu na str. 603).
NI 5,5 5,5 4,2 1,81 0,15 Medutim, za sve novooblikovane konstrukcijske dijelove, napose za
Mali promjer dl NI 6,3 6,3 1,81
4,9 0,15 složene oblike i opterecenja, takav nacin proracunavanja nije više dosta-
Korak navoja P N18 8 6,2 2,12 0,15
NI 9,6 9,6 tan. U takvim slucajevima treba cvrstocu i dopuštena naprezanja odrediti
Širina vrha navoja In 7,8 2,12 0,15
posebnim temeljitim proracunima i ispitivanjima.

598 599
Dopuštena naprezanja najvažnijih kovinskih tvari
/ Dopuštena naprezanja najvažnijih kovinskih naprezanja
Znacenje oznaka naprezanja - v. str. 600
Sva naprezanja vrijede pri temperaturi okolice.
(nastauah)

U sljedecim tablicama
Rp 0,2
Rm
- (dogovorno)
- cvrstocu na vlak
znace:
naprezanje tecenja
I
/ Oznaka
Rp o.' Rm °DC
I
Od"
II
Od"
III
Od"
HRN
aDf - trajnu dinamicku cvrstocu za savijanje (slucaj III) N/mm' N/mm2 N/mm2 N/mm2 N/mm' N/mm2
adop - dopušteno naprezanje na tlak, i to: Celici za cementiran}e (HRN C.B9.020 - 1974) - nakon kaljenja
I - pri mirnom opterecenju (Podatci vrijede za svojstva jezgre pri debljini ispitnog uzorka od 15 do 40 mm)
II - pri kolebanju opterecenja izmedu najvece vrijednosti i ništice
6 ii 1250... 300 I 420... 5201220...2801110... 150 I 90...120 I 70... 90
III - pri kolebanju opterecenja izmedu pozitivne i negativne
najvece vrijednosti. C 1220
Sva naprezanja vrijede pri temperaturi okolice. C 1221 1300... 360 I 500... 6501250...300 [ 140 ... 170 1120 ... 150 1 90...110
C 4120 400 ... 600 600... 850 300 ... 360 200... 260 140... 200 120... 170
Dopuštena naprezanja najvažnijih kovinskih naprezanja
I II III C 4320 600 ... 800 800 ... 1100 320...400 300...360 230 ... 320 150 ... 220
Oznaka C 4321 700... 950 1000 ... 1300 350 ... 420 320... 420 260 ... 360 180... 240
HRN Rp 0,2 Rm ODf °d,p °d,p °d,p
C 4721 750 ... 950 noo ... 1450 360 ... 460 320... 420 250... 350 160...250
N/mm2 N/mm' N/mm2 N/mm' N/mm' N/mm'
C 5420 650 ... 800 900 ... 1200 320...420 300... 380 240...330 160 ... 230
Sivi li}ev(HRNC.J2.020- 1973)- neobraen C 5421 800... 1000 1200 ... 1450 400 ... 480 340... 440 270... 370 190... 260
SL 15 -
SL20 - Celici za poboljšanje (HRN C.B9.021 - 1974) - poboljšani
160 ... 230 75 ... 110 55... 70 45 ... 60 25... 40
SL 25 - 210 ... 280 100... 140 80... 100 60... 80 40... 60
SL 30
lli_- ---1---1---1---
250...300 110...160 80...110 65... 90 40... 70 6i
C 1430
1300... 380 I 500... 6501220... 270 1140 ... 170 1120 ... 150 I 90... n5
Temperirani li}ev (HRN C.J2.021 - 1958)
C 1431 1330... 4501 550... 8001270...3201170...2001130... 170 1100...125
BTeL 35 320...360 110... 140 80... 110 50... 80 40... 50
BTeL 40 200... 240 380...410 130...170 90 ... 120 60... 90 45... 60 C 1530
CTeL 35 - 350 ... 380 80 ... 110 70... 85 40... 60 30... 40 C 1531 1360 ... 500 I 600 ... 8501300 ... 340 1190 ... 220 1150 ... 200 Ino ... 150
CTeL 38 200 ... 240 380... 400 100 ... 130 80 ... 100 50... 75 35... 50 C 1730
Celicni lijev (HRN C.J3.011 - 1973) - normalno žaren C 1731 1440... 600 I 700... 10001 340 ... 400 I220 ... 260 1170 ... 240 1130 ... 170
CL 0300 180 ...230 380...450 160... 190 100... 130 80 ... 110 C 3130 500... 650 750 ... 1000 360 ... 480 260... 330 200... 260 160 ... 230
50... 75
CL 0400 220 ... 280 450... 520 180... 220 110 ... 160 90 ... 120 60... 85
CL 0500 94130 550... 800 800 ... 1050 400... 500 280... 350 220... 280 180 ... 250
250 ... 320 520 ... 600 200... 240 130 ... 180 100 ... 130 70... 95 C 4131 550... 800 800 ... noo 400... 500 300... 360 230... 290 200 ... 250
CL 0600 280 ... 360 600... 700 220... 260 140 ... 200 110... 150 80 ... 110
94730 450... 700 700 ... 1050 320... 400 210 ... 270 150... 200 130 ... 180
Opci konstmkcijsld celici (HRN C.BO.500- 1970 i 1972) - normalno žareni <;:4731 550... 800 800 ... noo 380... 480 260... 330 200... 250 170...230
C 0261 200 ... 230 <;:4732 650... 900 950 ... 1200 460...550 300 ... 380 230... 280 200... 260
340... 420 160...200 110...130 90 ... 120 75... 95
C 0361 220 ... 250 370 ... 450 <;:4733 700... 950 1000 ... 1350 500... 580 320... 280 230... 280 120...260
170 ... 200 120... 140 100 ... 130 80 ... 100 C 4734 800 ... noo noo ... 1450 320 ... 400 240...300 220...280
C 0461 240...280 420... 500 190... 250 130... 150 110... 140 90... 110 520... 650
C 0561 340...420 520... 620 300 ... 350 180... 210 140... 180 110... 150 C 4830 650 ... 950 500 ... 1250 450 ... 580 310 ... 380 250 ... 300 200 ... 270
C 0545
C 0645
280 ... 340 500 ... 600 220 ... 270 150... 180 120 ... 160 95 ... 120 9 5430 650 ... 900 950 ... 1200 480...580 300... 380 230... 280 200 ... 260
320 ... 380 600... 720 280 ... 330 180 ... 210 150 ... 185 105... 140 <;:5431 700 ... 950 1000... 1350 500 ... 600 320...380 240 ... 280 210... 260
C 0745 340 ... 420 700...850 300 ... 380 210... 250 160 ... 200 115...170 C 5432 800 ... noo noo ... 1450 520 ... 620 320...400 250... 300 220... 280

600 601
Dopuštena naprezanja najvažnijih kovinskih naprezanja (konac) Dopušteno naprezanje za celicne konstrukcije
Znacenje oznaka naprezanja - v. str. 600 -.... - .._- -- kovinske diie!-
- -.-
Sva naprezanja vrijede pri temperaturi okolice.
Dopušteno naprezanje na Bocni tlak 1)
I II III vlak tlak srnik
Oznaka
HRN1) R,o,2 Rm °Dr °do, °do, °do, Sastavni dio konstrukcije °do, -Odo, Tdo, Pdo,
N/mm' N/mm' N/mm' N/mm' N/mm' N/mm' N/mm' N/mm' N/mm' N/mm'
a b a b a b a b
Celici za opmge (HRN C.BO.551 - 1984) - poboljšani
Nosaci od C 0000 120 120 120 120 96 96
C 2133 od C 0370 140 160 140 160 112 128
C 4830 1200.n1600 1350...1700 580...700 750...900 420... 520 320... 400
luoo", 140011300 u. 1500 1550...650 1720... 880 1420 u, 5001300...380 Zakovice od C 0246
Alwninijslre slitineza lijeuuuje(HRNC:C2.300- 1983) u nosacima od C 0000 120 120 240 240
AlSi 12.01 70... 90 140...200 60... 90 40. 70 30.n 60 20... 40 od C 0370 140 160 280 320
Al Si 12.02 90 ... 110 150 ... 200 70 ... 100 40.u 70 30... 60 20... 40 Vijci od C 0246
AlSi 6 Cu4.01 100... 150 160 ... 200 60... 90 40... 70 30... 60 20...40 u nosacima od C 0000 85 85 96 96 240 240
AlSi 6 Cu4.02 110... 160 170... 220 70 ... 100 40... 70 30... 60 20...40 od C 0370 100 110 112 128 280 320
90 ... 100 170... 250 60... 80 40... 70 30... 60 20...40 Temeljni od C 0000 85 85
Al Mg 5 SL01
vijci C 0370 100 110
Alwninijslre slitinezag1ljecenje(HRNC:C2.100-1967) od C 1430 200 220 200 220 950 1200
Dijelovi
80... 140 180...220 80 ... 120 50... 90 40... 60 30...40 ležaja CL 0501 180 200 180 200 850 1000
AlCu4SiMg ':: 220 ... 320 280... 450 120... 180 90 ... 130 60... 90 50... 70 i zglobova SL 15 45 50 100 110 500 600
m 50... 80 110... 150 50... 70 30... 50 20... 40 20...30 Vrijednosti u tablici vrijede pri temperaturi okolice 20 °C, i to:
Al Si1 Mg o 150... 210 170... 290 70 ... 130 60 ... 110 40... 70 30...60
a) za opterecenje glavnim silama: vlastitom težinom, korisnom
m 70 ... 120 180... 220 70... 120 50... 80 30... 60 30... 50 težinom, težinom snijega;
AlMg2 h 140 ... 180 230 ... 260 100... 170 70 ... 110 50... 70 40...60
b) za opterecenje koje se ne sastoji samo od glavnih sila (kao pod a), vec
Cisti balm,. (HRN C.D1.002 -1972) i od dodatnili: sile vjetra, kocne sile, horizontalnill bocnih sila, sile zbog
70... 120 40 ... 50 30 ... 40 2o.n 30 10 ... 20 toplinskog rastezanja.
Cu -l!e~an
- zalen 40... 80 140 ...2~0
200 ... 2DO 80 ... 110 30... 40 30... 50 20...40 Odlucujuci je onaj proracun opterecenja koji daje vece nosive presjeke.
- vucen 300... 40 380...440 100... 120 90 ... 120 40... 60 20 ... 40 .'
I 1 1 I 1 1

Bala'ene sWine za lijeuanje (HRN C.D2.300/301 - 1982) .e za nekovinske tvari

P.CuZn33Pb2.01 60... 80 150... 200 50... 70 20... 40 20... 30 20 Modul Dopuštena naprezanja na
K.CuZn40Pb.02 80 ... 150 250 ... 350 70 ... 100
I
30... 50 20 ... 40 20... 30 elasticnosti vlak tlak savijanje smik
1 1 1 1 1

Tvar
Bak,.ene slitine za g1ljece1lje(HRN C.D2. 100/101/102 - 1982) E °do, -Odo, O'do, T'do,
100... 150 370 ...480 130 ... 170 80... 90 60... 80 50... 60 N/mm2 N/mm' N/mm' N/mm' N/mm'
Cu Zn 39 Pb2
120... 160 510 ... 610 180... 220 120... 150 90 ... 110 70...80 Drvo
m 70 ... 100 250 ... 300 90 ... 120 50... 60 40... 50 30...40 hrast, bukva II 14 000 10,5 7... 12 8...14 1
eu Zn28 t 210 ...260 380 ... 460 140... 180 100... 130 70... 90 50...60 ..L 1000 0,5 3 - 2,5
zimzelen II 11 000 9 6...11 7...13 0,9
eu Zn10 m 70 ... 100 240 ... 290 80 ... 120 50... 60 40... 60 30...50
..L 550 0,3 2 - 1
t 220 ... 280 350 ... 430 140 ... 180 110... 140 70... 90 50... 70
Beton
Cu Sn6 - 360... 420 120... 150 90 ... 120 70... 90 50... 70 nero'miran I 14000... 36000 I - 1,5...8
1) Pod »bocnim tlakom« podrazumijevaJllo tlak zakovice ili vijka na dosjednu površinu
1) Posebne oznake znace: m - meko, t - tvnlo, o - oCV1"Snuto,h - hladno OCV1"Snuto. proVlta (mpe).

602

L 603
Utjecaj oblika predmeta
Kod predmeta, kojima se presjek znatno r Faktor oblika ak za h/D =
Vrsta N azivno
mijenja, nije razdioba naprezanja više jed- D
Oblik zareza Iopterecenja I naprezaIlje
nolicna po cijelom presjeku, vec se na mje- 0,025 0,05 0,1 0,2
stima promjene presjeka (osobito pri
naglim prijelazima), javlja znatno vece na- 0.01 2,1 2,4 2,6 2,64
4F 0,05 1,55 1,85 1,95 1,9
prezanje Gmaxkoje može biti nekoliko puta
vece od nazivnog naprezanja G, koje zami- 1<(D-2h)2 0,1 1,38 1,55 1,7 1,58
0,2 1,26 1,35 1,45 1,4
šljamo jednolicno raspodijeljenim po cjelo-
kupnom presjeku. 0,01 2,0 2,22 2,3 2,2
»Faktor oblika« ak 32Mr 0,05 1,5 1,7 1,78 1,65
Razdioba naprezanja 1«D-2h)3 0,1 1,32 1,43 1,48 1,42
pri vlaku jF Mr
,savijaIlJe 0,2 1,23 1,25 1,3 1,3
amax
ak=--;;- = 1...3 (... 10.) ~T 0,01 1,5 1,6 1,65 1,65
16 T 0,05 1,22 1,35 1,4 1,3
Faktor oblika ak prakticki ovisi samo o torzija 0,1 1,13 1,2 1,3 1,2
1<(D -2h)3
nacinu opterecenja i vanjskom obliku pred- 0,2 1,1 1,13 1,12 1,1
meta, a osobito o dubini zareza i zak-
rivljenosti njegova tjemena, dakle opcenito 0,01 2,2 2,5 2,8 2,9
F 0,05 1,65 1,95 2,1 2,15
o oštrini zareza. U obicnim slucajevima
b (n -2h) 0,1 1,45 1,6 1,8 1,7
faktor oblika dostiže vrijednost 3, a u iz- 0,2 1,35 1,45 1,55 1,5
nimnim slucajevima i do 10.
Veliki je porast naprezanja zbog oblika 0,01 2,05 2,3 2,5 2,3
doveo nužno do opsežnih sustavnih ispiti- 6Mr 0,05 1,55 1,8 1,85 1,8
savijanje 0,1 1,5 1,5 1,45
vanja »zarezne cvrstoce«. b (n -2h)2 1,4
0,2 1,25 1,3 1,3 1,28
Razdioba naprezanja Pri mirnom opterecenju vecina žilavih
pl'! saVlJffilJU tvari nije posebno osjetljiva na zarezna na- 0,025 1,8 2,0 2,15 2,18
prezanja, tako da vršna opterecenja cesto ne treba ni uzimati u obzir pa F 0,05 1,55 1,8 1,88 1,88
možemo racunati s nazivnim naprezanjem, koje zamišljamo jednolicno b (n -h) 0,1 1,32 1,55 1,6 1,6
0,2 1,23 1,28 1,4 1,4
raspodijeljenim po cijelom presjeku.
Osjetljivost celika prema zareznom naprezanju je veca ako mu je 0,025 1,92 2,2 2,45 2,58
6Mr 0,05
granica plasticnosti veca, pa je prema zarezima tvrdi celik više osjetljiv od jF savijaIlJe 1,6 1,95 2,15 2,25
mekog. " Mr ben -h)2 0,1 1,42 1,62 1,81 1,9
0,2 1,31 1,43 1,52 1,6
Lijevano željezo prakticki nije osjetljivo prema zareznim naprezanjima
zbog svojih »unutarnjih zareza« (grafitni listici!). F h
2,15 2,1 2,03
Zarezna se osjetljivost jako povecava ako opterecenje nije mirno, kao b (n -2h) n
što je to npr. pri djelovanju udaraca. U tom slucaju govorimo o »dina-
mickoj ili udarnoj zareznoj cvrstoci«. 3M,h
---:3 il
Opcenito se pri promjenljivom opterecenju znatno povecava os- savijaIlJe n
1,58 1,62 1,64

jetljivost za zarezna naprezanja, što nužno traži daljnje istraživanje o jF

~Mr 2b (~J -h3
razdiobi naprezanja.

604 605
 Da smanjimo zarezno naprezanje amax, u konstrukcijama se dosljedno Dijagrami dinamiche curstoce
klonimo oštrih zareza i prijelaza pa izvodimo što je moguce postupnije U dijagramirna dinamicke cvrstoce nekih konstrukcijskih celika
prijelaze: oznacene krivulje predocuju
- postupni prijelaz (parabolic-
nog ili barem kružnog oblika) od
aD vlak i tlak
- . -- . - . - aDf savijanje

, t-1}--I~ promjera d do promjera dl

- rastereceni prijelaz sa zaoblje-
nom udubinom na predmetima
-- - - Tm torziju
i to ovisno o srednjim naprezanjima amed, afmed, Tt med,
Sva su naprezanja u dijagramirna predocena u N/mm2.
gdje se ne može naciniti pristupni
prijelaz. O'D300 N/mm: N/mm2
Ne možemo li izbjeci oštar prije- O'Df
laz, valja takvo mjesto pojacati ve- 'Dt
200

.Er4. cim izmjerama ili uporabiti cvršcu

tvar, kako bismo uspješno sprijecili
zarezno djelovanje.

Utjecaj trajanja opterecenja .

300
Pri opterecivanju do odredenog naprezanja ne moraju se sve defor-
O'med
macije pojaviti odmah, vec djelomice tek nakon duljeg vremena. Tu poja- O'fmed 300
vu vremenskog zaostajanja deformacija iza opterecenja nazivamo puzan- Ttmed O'med
jem tvari. O'fmed
-200 Ttmed
Puzanje sprjecavanlO manjim opterecenjem tvari od dopuštenog za
kratkotrajno opterecenje. Cvrstoca tvari ovisi o trajanju opterecenja pa je Obicni konstrukcijski celik C 0361
ona to manja što opterecenje dulje traje. Svakom trajanju opterecenja
odgovara odredena cvrstoca tvari, a nazivan1o je uremenslwm staticlwm N/mm2 Obicni konstrukcijski celik C 0461
curstocom. -- -- --
O'D 400 I
;(
Pri manjem opterecenju puzanje može prestati. Odgovarajucu /' / N/mm2
O'Df O'D 400 J...-I- . +.-./
cvrstocu tvari koja više ne ovisi o trajanju opterecenja nazivamo trajnom 'DI
. / O'Df
staticlwm curstocom (v. str. 360 ) 300 1/ [71
,/1 'Dt 300
-- //Ii
Utjecaj promjenljivog opterecenja 1./ '7 ,I
2001/
II 200I
P
Cvrstoca tvari znatno opada ako opterecenje nije jednolicno, vec se / / t:7 7.
neprstano mijenja (koleba; titra). To kolebanje opterecenja uzrokuje i 1/ / /
100,
kolebanje naprezanja u tvari. / 1/' 100,
Pri promjenljivom naprezanju cvrstoca se smanjuje s povecanjem broja /
,/ / ili
titraja. Pri vrlo velikom broju titraja cvrstoca se približava vrijednosti pri O/ o/
kojoj više ne ovisi o broju titraja. Nazivamo je "dinamickom cvrstocom«
100 ,200 300 400 100) 200 300 40 o
(v.str. 361). .
-100 / .I /
/
O'med -100 O'med
Dinamicka cvrstoca ovisi o tome kako se kolebaju naprezanja. Najcešce O'fmed l.< O'fm"
odredujemo "pulsirajucu (titranju) dinan1icku cvrstocu«, pri kolebanju 'tmed '[tm"
naprezanja od O do neke vrijednosti vlaka ili tlaka, i "njihajnu (kolebljivu) -200 -200 1/
dinamicku cvrstocu«, pri kolebanju naprezanja izmedu apsolutno jedna-
kih vrijednosti vlaka i tlaka. -300 V -300
Dijagrami dinamike cvrstoce (Smithovi dijagarami, str. 361 ) za neke
Obicni konstrukcijski celik C 0561 Konstrukcijski celik C 0561
konstrukcijske celike predoceni su na str. 607 ". 609.

606 607
 N/mm2 __,__m-
N/mm2 1000
N/mm2
",,__m-
.--- ,- -- -./ -- - --7'
/- " "D 800I "D
"D 400 1/ (TDf / VJ ,
"Dr 1/ - - "Df 800
v11/
'Dt
600I
4' , 'Dt / i
'Dt 300 /,
/.. 600, /./
./ ./ /
- - V v v - 7' I / / / I I
/ I. 400IV
200
I/. 300 500 /. 400I
// ./

1/ 1/ III
(Jmed
200I
. / /
/'
1/ 1/ / .
"fmed
100
/ 'tmed / '/ 200I /1
/ 1/ V.
o
1/ 1/ / . Konstrukcijski celik C 0754 oV /.1/
200 400 600 800 /Vl/
100 200 300 400 o/ 200 ,400 600 800
"med
-100
/ "med -2001/ /. "rmed
/ / / "rmed
'tmed
'/
'tmed -200,/ / / "med
-200
7 / -400 I
r/ / / "rmed
'tmed
-400
-300 Legil'ani Cl' (elik za
poboljšanje C 4130 Legirani Cl'-V celik za poboljšanje C 4830
Konstrukcijski celik C 0645

------
N/mm2
...
"D 1200 /' --:J
900 Nfmm2
----- "Df / 1/
aD . I. 800 'Dt 1000 '/ .1
aDf 800 / J.--- . "D -/ V
'Dt 700 "Dr 800I
./ ,/' i 'V
600 'Dt 600 r- '-...,..
1/ 1/'
500 1/ I, 600I
1/
./ / -1
400 400 .1,7 1/
/ I II ' 400I
/
300
200 >- 1/ I / i 200 1/ 1/
/ 200I I)
100
1/ / 'i V 1/ 1//
O
100 300 500 700 9Co
o 600 800
oI 200 400 600 800 1000

(Jmed
-100
-200 //
/ am! d
afm d
-200 ~O
J
"med
"rmed
,
--200 .'
"med
"rmed
(Jfmed
-300 'tm d 'tmed
-400, 'tmed
'tmed -400 -400
-500 -600
Nelegi,ani c?lik za Malo legirani MI\.Si celik za Legil'ani Cl'-MQ celik za Legirani Cr-Mo:V celik za
poboljšanje C 1530 poboljšanje C 3130 poboljšanje C 4731 poboljšanje C 4734

608 609
 NERASTAVLJIVI SPOJEVI Zavari
Oblici zavarenih spojeva (HRN C.T3.001-1971)
Zakovicni spojevi

Za!wvice s poluokruglom glavom

~~ ~)~}'" ~~ ~ +
Fi=
- za celicne konstrukcije "'"
Suceoni spoj Preklopni spoj Priležni spoj
(HRN M.B3.021-1984), (lijevi dio slike)
- za kotlove pod tlakom (desni dio slike).
Nazivni promjer (sirove) zakovice d
~
Trokraki spoj
rt""""'"
Ugaoni spoj
~
Prirubni su-
ceoni spoj Prirubni ugaoni spoj
Promjer zakovane zakovice dl
Presjek zakovane zakovice A = di 1t/4 Vrste šavova i njihovi znakovi (HRN C.T3.011- 1980)
Izmjere zakovica se predocene su u tabli-
Naziva šava Presjek Znak Naziva šava Presjek Znak
ci. Duljina sirove zakovice I ovisi o ukupnoj
debljini limova Il I -šav wAk... II Šaviz
Zakovice za celicne
konstrnkcije Zakovice za kotlove pod tlakom priruba )l
d dl D h R l' D h R l' a A V -šav W V
mm mm mm mm mm mm nml mm mm mlll llllll mm' Polovicni
10 11 16 6,5 8 0,4 18 7 9,5 1 1 95 V-šav V Kutni
13 14 21 8,5 11 0,6 23 9 12 1,5 1,5 154 šav t:..

--
16 17 26 10 13,5 0,8 30 12 15,5 2 2 227
19 20 30 12 15,5 0,8 35 14 18 2 2 314
Y -šav W y
22 23 35 14 18 1 40 16 20,5 2 2 415
Polovicni %///,, Koritasti
25
28
26
29
40
45
16
18
20,5 1
23 1
45 18
20
23 2,5 2,5 531 Y-šav r- šav n
50 25,5 3 3 661
31 32 50 20 25,5 1,5 55 22 28 3 3 804
34 35 55 22 28 1,5 60 24 30,5 3,5 962
U -šav W"" y
3,5
37 38 60 24 30,5 1,5 67 26 34,5 4 4 1134 Tockasti
Proracun zalwvicnih spojeva
Polovicni
U -šav Wff r' šav O
Zakovice racunamo s obzirom na pre- X-šav W X
sjek A u zakovanom stanju, tj. prema
~V
~
Kolutni
promjeru rupe dl> što je zakovica pri za- Korijenski ::§:
W,'\S šav
kivanju gotovo sasvim ispuni. zavar 'IJ
Sila F, koju može prenositi limena
Dopunske oznake za oblik površine šava:
vrpca debljine s i širine, jednake razma-
ku t medu zakovicama u redu, je ravna: - ispupcena: n udubljena: u
F = (t - d1)s °dap = A Tsdap = d1s Pdop
gdje su: °dop dopušteno vlacno napreza-
-. Oznacivanje zavara na crtežima -
V- šav s ravnim
strjelicom

ii.
X - šav s ispupcenim
nje zakovice, Tsdopdopušteno smicno na-
prezanje zakovice, Pdop dopušteni bocni
tjemenom V tjemenom &
tlak (izmedu zakovice ilirna). Kutni šav s udubljenim U - šav s ravnim
tjemenom korijenskim zavarom

610 611
Oznacavanje zavara na crtežima - strjelicom Lemljeni spojevi
Prikaz I Oznacivanje O lemovima v. str. 469 i 470.
nad crtom strjelice, Proracun lemljenih spojeva

~E:j~ ako je tjeme zavara

na strani strjelice
pod crtom strjelice,
Lemljene spojeve racunamo uglavnom na smik, iznimno na vlak.
Sila F, koju prenosi lemljeni spoj opterecen na smik, iznosi
F = b Ilrs

BI ~~ ako je tjeme zavara

na suprotnoj strani strjelice
kroz crtu strjelice,ako
gdje su: b širina spoja, I duljina spoja.
Naprezanje rs u spoju, opterecenom na smik, ne smije biti vece od

S-f -tfs9~
dopuštenog naprezanja rs dap
je zavar na prekrivenim
plohama spoja rs ~ rs dap .
Cvrstoca na smikje najveca pri debljini lemnog sloja 0,05...0,2 mm.
Proracun zavarenih spojeva
Meki lemovi pri opterecenju puze; njihova cvrstoca s vremenom jako
Naprezanja na vlak (tlak) (J zbog djelovanja sile F i naprezanje na popušta (npr. meki lem S.Sn 40 ima kratkotrajnu cvrstocu na smik
savijanje (Jrzbog djelovanja momenta M iznose u temeljnim slucajevima
35 N/mm2, anakon 105 h samo još 2 N/mm2). Cvrstoca mekih lemova
zavarenih spojeva debljine zavara a i duljine I:
veoma ovisi o temperaturi (pa npr. pri 150 °C može iznositi još samo 15 %
F

~
IM od vrijednosti pri 20 °C).
F F ~I (J = al Cvrstoca lemljenih spojeva veoma ovisi takoder o dinamickom opte-
a 6M
~ (Jr = a2 I
recenju (npr. srebrni lem pri 104 titraja ima cvrstocu 210 N/mm2, a pri 107
titraja samo još 170 N/mm2).
Naprezanja u dvostranim zavarima:
Lijepljeni spojevi
F
(J= Lijepljeni se spojevi rabe pri spajanju kovina inekovina (drveta, umjet-
alll + a2 12 nih tvari, gume, stakla, porculana itd.). Za medusobno spajanje kovina
F
al = al' + al" dolazi u obzir lijepljenje narocito tamo gdje treba sprijeciti gubitak svoj-
az = az' + az" stava postiguutih termickom obradbom (npr. kod termicki obradenog
M duraluminija ili kod vrlo tankih dijelova).
(Jr= W Kao ljepila se rabe tvari na temelju umjetnih smola (trgovacka imena:
gdje je W moment otpora zavara. araldit, reduks, bostik, metaIon itd.). Pri njihovoj uporabi treba se strogo
pridržavati proizvodacevih uputa.
Dopuštena naprezanja u zavaru (Jdapzavznatno su manja od normalnih
dopuštenih naprezanja (Jdap: (Jdapzav =a (Jdap' Cvrstoca lijepljenih spojeva posljedica je adhezije izmedu ljepila i slije-
Faktor zavarivanja a veoma ovisi o statickom i dinamickom opte- pljenog dijela (dok je znacenje mehanickog usidrenja mnogo manje). De-
recenju, vrsti zavarenog spoja i izvedbi zavara. Njegove su vrijednosti
približno u sljedecim granicama: blji sloj lj~ila ima manju cvrstocu (pri debljini 0,05 mm može iznositi npr.
38 N/mm , a pri debljini 1 mm još samo 15 N/mm2).
Vlak (tlak) Savijanje Smik
Cvrstoca lijepljenog spoja veoma se smanjuje pri višim temperaturama
Staticko opterecenje: suceljeni spoj 0,7...1,0 0,8...1,0 0,65 (ako npr. izmedu - 50 i + 80 °C iznosi oko 25 N/mm2, pri + 150 °C može se
T-spoj 0,6...0,7 0.6...0,7 0,65 smanjiti na samo 2 N/mm2).
Dinamicko opterecenje: suceljeni spoj 0,5...0,9 0,6...0,9 0,6
T-spoj - jednostram 0,2...0,6 0,1...0,3 0,4 Nadalje, cvrstoca lijepljenog spoja veoma ovisi o broju titraja (pa se
- dvostrani 0,3...0,7 0,6...0,8 0,6 može izmedu 103 i lOs titraja smanjiti za 80 %, a da pri 109 titrajajoš nije
Pri obicnoj izvedbi zavarenog spoja vrijednosti se mogu smanjiti i do 50 %. doseguuta trajna dinamicka cvrstoca).

612 613
Stezni spojevi RASTAVLJIVI SPOJEVI
Stezne spojeve dobivamo navlacenjem !dl Klinasti spojevi
obruca unutarnjeg promjera d2 na rukavac Razlikujemo klinove (s nagibom 1 : 100) i pera.
veceg vanjskog promjera Dl> i to - obicno - 1D:
--.- Klinovi Pera
hladenjem rukavca i zagrijavanjem obruca. D.d
d promjer osovine
Relativna deformacija E rukavca i obru-
b ši.rina \ klina odn. pera ~
ca (s obzirom na prvobitni promjer rukav-
ca) iznosi
E = (Dl - d2)/Dl = D.d!Dl.
Tlak p na plohi izmedu rukavca i obruca u stegnutom stanju
~,D2
I
ovisi o
h Vlsma I
dubina utara:
t na osovini
~
~

1 c\ p
..:::

tI na glavini za klinove
dupuštenim naprezanjima u rukavcu al dopi obrucu a2 dop: t2 na glavini za pera ~Hi~'
p O;al dop [1 - (dJDl)2]/2 pO; a2dop [1 - (d2!D2)2]/2
Temeljni normirani klinavi i pera prema HRN: Klinovi (HRN
Po Hookeovu zakonu vrijedi za rukavac i obruc
M.C2.020 - 1957). - Plosnati klinovi (HRN M.C2.021 - 1957). - Pera,
E 1 1 + (dl/Dl)2 1 1 1 + (d2!D2)2 1 visoka (HRN M.C2.060 - 1957). - Pera, niska (HRN M.C2.061- 1957).
P= El [ 1 - (dl!Dl)2 - Jll ] + E2 [ 1 - (d2/D2)2 Jlz]
cl
HRN
M.C2.020
HRN
M.C2.060
HRN
M.C2.021
HRN
M.C2.061
b
gdje su: El i E2 moduli elasticnosti za rukavac i obruc, Jll i Jl2 Poissonovi mm mm
omjeri za rukavac i obruc. IL t t ..!2... IL t I, t ..!2...
mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm
Stezna deformacija 6)... 8 2 2 1,1 0,6 1,1 1,0 - - - - -
8)... 10 3 3 1,7 1,0 1,7 1,4 - - - - -
D.d = DlP (E/p). 10)... 12 4 4 2,4 1,3 2,4 1,7 - - - - -
12)... 17 5 5 2,9 1,8 2,9 2,2 3 - - 1,9 1,2
Temperaturne razlike, potrebne pri navlacenju: 17).. 22 6 6 3,5 2,1 3,5 2,6 4 - - 2,5 1,6
Hladenje rukavca za temperaturnu razliku To - TI uzrokuje suženje 22).. 30 8 7 4,1 2,4 4,1 3,0 5 1,3 3,2 3,1 2,0
rukavca za D.dl> dok zagrijavanje obruca za temperaturnu razliku T2 - To 30)... 38 10 8 4,7 2,8 4,7 3,4 6 1,8 3,7 3,7 2,4
38)... 44 12 8 4,9 2,6 4,9 3,2 6 1,8 3,7 3,9 2,2
uzrokuje proširenje obruca za D.d2: 44)... 50 14 9 3,6 6
5,5 2,9 5,5 1,4 4,0 4,0 2,1
D.dl = all Dl (To - TI) D.d2 = al2 d2 (T2 - To) 50)... 58 16 10 6,2 3,2 6,2 3,9 7 1,9 4,5 4,7 2,4
58)... 65 18 11 6,8 3,5 6,8 4,3 7 1,9 4,5 4,8 2,3
gdje su: To temperatura okolice, TI temperatura ohladenog rukavC3, T2 tem- 65)... 75 20 12 7,4 3,9 7,4 4,7 8 1,9 5,5 5,4 2,7
peratura zagrijanog obruca, all i al2 koeficijenti toplinskog rastezanja 75)... 85 22 14 8,5 4,8 8,5 5,6 9 1,8 6,5 6,0 3,1
rukavca i obruca (v. str. 187). 85)... 95 25 14 8,7 4,6 8,7 5,4 9 1,9 6,4 6,2 2,9
Ukupna promjena promjera mora biti veca od tražene stezne deforma- 95) ... 110 28 16 9,9 5,4 9,9 6,2 10 2,4 6,9 6,9 3,2
110) ... 130 32 18 11,1 6,1 11,1 7,1 11 2,3 7,9 7,6 3,5
cije 130) ... 150 36 20 12
12,3 6,9 12,3 7,9 2,8 8,4 8,3 3,8
D.dl + D.d2 > D.d 150) ... 170 40 22 13,5 7,7 13,5 8,7 14 4,0 9,1 - -
170) ... 200 45 25 15,3 8,9 15,3 9,9 16 4,7 10,4 - -
Prijenosna sila F steznog spoja je 200) ... 230 50 28 17,0 10,1 17,0 11,2 18 5,2 11,7 - -
F = f1Dl1t lP 230)... 260 56 32 19,3 11,8 19,3 12,9 - - - - -
260)... 290 63 32 19,6 11,5 19,6 12,6 - - - - -
gdje je l duljina korisne prijenosne površine rukavca. 290) ... 330 70 36 22,0 13,1 22,0 14,2 - - - - -
Faktor trenja Jl na plohi izmedu rukavca i obruca u stegnutom stanju 330)... 380 80 40 24,6 14,5 24,6 15,6 - - - - -
iznosi 0,05 ... 0,19 (za srednje tvrdi celik približno 0,16). 380)... 440 90 45 27,5 16,6 27,5 17,7 - - - - -
440) ... 500 100 50 304 187 304 198
Prijenosni moment Mt steznog spoja je
Za klinove i pera rabimo celik cvrstoce Rm ~ 600 N/mm2.
Mt = (d2/2) F.

614 615
 Vijcani spoje vi
Utorni spojevi
Normiranih vijaka i matica ima mnogo. Najobicniji su vijci sa šestero-
Utorni spojevi s ravnim bokovima (HRN M.C1.410 - 1958) kutnom glavom i maticom (ISO).
Unutarnji promjer d ~ b Nazivne duljine tijela vijlw i duljine navoja (HRN M.B1.019 - 1972)
Vanjski promjer D Duljine tijela I (mm):
- za laku izvedbu Dl ..:::
2 (7) 14 (28) 45 75 (105) 140 200
- za srednju izvedbu D2 2,5 8 16 30 50 80 110 150 220
Širina utora b 3 (9) (18) (32) 55 85 (115) 160 240
4 10 20 35 60 90 120 170 260
Broj utora n 5 (11) (22) (38) 65 (95) (125) 180 280
6 12 25 40 70 100 130 190 300
-d -D, -D2 -b 11 -d -D, -D2 -b 11
mm mm mm mm mm mm mm mm Treba se kloniti duljina u zagradama! .
11 - 14 3 6 42 46 48 8 8 Duljinenavojab: za I :o;125mm b = 2d + 6 mm I-Q..
13 - 16 3,5 6 46 50 54 9 8 za I = 125) ... 200 mm b = 2d + 12 mm

<ftI
- 52 60 10 8 e
16 20 4 6 58 za I > 200 mm b = 2d + 25 mm '. '"
18 - 22 5 6 56 62 65 10 8
21 - 25 5 6 62 68 72 12 8 Ako je I :o;b, navoj se izvodi do glave vijka. .
23 26 28 6 6 72 78 82 12 10 Vijci sa šesterolwtnom glavom - izradbe C i B (HRN M.B1.0601051-1976)
26 30 32 6 6 82 88 92 12 10 Šesterolwtne matice za opce svrhe (HRN M.B1.600 -1965)
28 32 34 7 6 92 98 102 14 10 Tvar: celik ili mjed - bez propisanih mehanickih svojstava.
32 36 38 6 8 102 108 112 16 10
36 40 42 7 8 112 120 125 18 10 Nazivni Duljina navoja vijka 1) Glave vijka i matice
promjer b
Spojevi sa svornjacima i zaticima d
mm
1, ~ ~ IL II! s e
mm nlm mm mm lmn
Svornjaci M 5 20... 50 16 - - 3,5 4 8 8,63
Normirani promjeri d M 6 25... 80 18 - 4 5 10 10,89
M 8 30 ... 100 22 - 5,5 6,5 13 14,20
3 4 5 6 8 ro ~ U W W W ~ ~ ~ W MIO 35...200 26 32 7 8 17 18,72
32 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 M 12 40 ...220 30 36 8 10 19 20,88
(M 14) 45 ...220 34 40 - 9 11 22 23,91
Obradeni j bez glave (HRN M.C3.040 -1954) d = 3 ...100 mm M 16 50...220 38 44 57 10 13 24 26,17
svornjaci \ s malom glavom (HRN M.C3.020 -1954) d = 3 ... 100 mm (M 18) 55 ...220 42 48 61 12 15 27 29,56
M 20 60 ... 220 46 52 65 13 16 30 32,95
Poluobradeni I s velikom glavom (HRN M.C3.021-1954) d = 6 ... roo mm (M 22) 60 ...220 50 56 69 14 18 32 35,03
svornjaci \ s malom glavom (HRN M.C3.022 -1954) d = 5 ...100 mm M 24 60 ...220 54 60 73 15 19 36 39,55
Zatici (M 27) 70 ...220 60 66 79 17 22 41 45,20
Normirani promjeri d M 30 80 ...220 66 72 85 19 24 46 50,85
(M 33) 100 ...220 72 78 91 21 26 50 55,37
0,6 0,8 1 1,5 2 2,5 3 4 5 6 8 10 13 16 20 25 30 40 50 M 36 100...220 78 84 97 23 29 55 60,79
Cilindricni zatici (M 39) 100 ...220 84 90 103 25 31 60 66,44
- u tolerancijskom polju h 8 (HRN M.C2.201-1952) d = 0,8 ... 50 mm M 42 120 ...220 90 96 109 26 34 65 72,09
(M 45) 140... 220 102 115 28 36 70 77,74
-u tolerancijskom polju h 11 (HRN M.C2.202 -1952) d = 0,8...50 mm M 48 150 ...220 - 108 121 30 38 75 83,39
- u tolerancijskom polju m 6 (HRN M.C2.203 -1952) d = 1 ... 50 mm (M 52) 180 ...220 116 129 33 42 80 89,04
Zakaljeni cilindricni zatici (60 HRC) ViJci sa šestel'Olwtnomglavom - izradbe A: HRN M.B1.052-1976, s navojem
- u tolerancijskom polju m 6 (HRN M.C2.204 -1952) d = 0,8 ... 20 mm do glave: HRN M.B1.053;O55 -1976, s finim lwvojem: HRN M.B1.057;O60 -1976.
Stožasti zatici (1 : 50) (promjer d mjeri se na
d = 0,6 ... 50 mm 1) Prema HRNM.Bl.019 - 1972:1,~ 125mm,Iz = 125)... 200mm, /, > 200 mm.
užem kraju) (HRN M.C2.205 -1952)

617
616
Kvalitetni vijci i matice (HRN M.B1.023 - 1983 i 028 - 1975) . -.---.----- --'--'_H -.w,
Matice Oznaka Promjer Oznaka Promjer Oznaka Promjer
Vijci
navoj a provrta 11 navoja proV1ta 1) navoja proV1'ta 1)
Naprezanje Vlacna Produ - Cvrs-
Razred toca Tvrdo- d d d
Razred tecenja cvrstoca ljenje
Tvrdoca cvrstoce ca mm mm mm
cvrstoce R, Rpo" Rm Rm HV f S g f S f S
g g
N/mm' N/mm2 N/mni' % N/mni' M 1 1,1 1,2 1,3 M 14 15 15,5 lG,5 M G4 GG 70 74
M 1,2 1,3 1,4 1,5 MIG 17 17,5 18,5 M G8 70 74 78
4.6 240 25 110...170 HB 4" 400 302
400... 550 14 M 1,4 1,5 I,G 1,8 M 18 19 20 21 M 72 74 78 82
4.8 11 320 2
M I,G 1,7 1,8 M20 21 22 24 M 7G 78 82 8G
5.6 300 20 140...215 HB 5" 500 302 M 1,8 2,0 2,1 2,2 M22 23 24 26 M 80 82 8G 91
500... 700
5.8 11 400 10 M 2 2,2 2,4 2,G M24 25 2G 28 M 85 87 91 96
lG M 2,5 2,7 2,9 3,1 M27 28 30 32 M 90 93 9G 101
6.6 3GO
170...245 HB 6" GOO 302 M 3 3,2 3,4 2,G M30 31 33 35 M 95 98 101 107
6.8 11 480 GOO... 800 8
540 12 M 3,5 3,7 3,9 4,2 M33 34 3G 38 M 100 104 107 112
6.9
M 4 4,3 4,5 4,8 M3G 37 39 42 M 105 109 112 117
8.8 G40 800... 1000 12 225...300 HV 8 800 302 M 4,5 4,8 5 5,3 M39 40 42 45 M 110 114 117 122
10.9 900 1000 ... 1200 9 280 ... 370 HV 10 1000 353 M 5 5,3 5,5 5,8 M42 43 45 48 M 115 119 122 127
12.9 21 1080 1200... 1400 8 330 ... 440 HV 1241 1200 353 M G G,4 7 M35 4G 48 52 M 120 124 127 132
G,6
14.9 12GO 1400... lGOO 7 400...510 HV 14 1400 380 M 7 7,4 8 M48 50 52 5G M 125 129 132 137
7,G
M 8 8,4 9 10 M52 54 5G 62 M 130 134 137 144
MIO 10,5 11 12 M5G 58 G2 GG M 140 144 147 155
Preporuceni promjeri svrdla za rupe pred narezivanjem navoja M 12 13 135 145 MGa G2 GG 70 M 150 155 158 lG5
(HRN M.B1.003 - 1972)
Proracun vijaka
Oznaka Promjer Oznaka Promjer Oznaka Promjer Oznaka Promjer
navoja svrdla navoja svrdIa navoja svrdIa navoja svrdIa a) Vijci za pricvršcivanje
Maksimalna sila F max' koje može prenositi vijak presjeka A (s promje-
d, d, rom jezgre navoja dl), iznosi
mm mm mm mm
Fmax::: A udap A = di rc/4 .
Ml 0,75 M3,5 2,9 M12 10,2 M36 32 Dopušteno naprezanje udap za vijke odreujemo obicno ovisno o napre-
M1,1 0,85 M4 3,3 M14 12 M39 35 zanju tecenja Re (Rp 0,2)
M1,2 0,95 M4,5 3,7 M16 14 M42 37,5
M1,4 1,1 M5 4,2 M 18 15,5 M45 40,5 Udap = O,3Re-
M1,6 1,25 M6 5 M20 17,5 M48 43 Za prednapregnute vijke uzimamo Fmax = (1,3 ... 1,6) F, gdje je
F vanjska sila, kojom opterecujemo vijak na vlak.
M1,8 1,45 M7 6 M22 19,5 M52 47 b) Vijci za prijenos gibanja (obicno s trapeznim ili pilastim navoje)
M2 1,6 M8 6,8 M24 21 M56 50,5
M27 24 Nosiva sila F odreuje se - osim proracunom cvrstoce (kao pod a) - još
M2,2 1,75 M9 7,8
MIO M30 i s obzirom na bocni tlakp dodirnih ploha u navoju
M2,5 2,05 8,5 26,5
M3 2,5 Ml1 9,5 M33 29,5 (d2 - di) rc
Fmax ::: 4 p n
11 Nelegirani celici (P ,; O,OG%, S,; 0,07 %) i celici za automate (P ,; 12 %, S ,; 0,34 %, gdje su: d vanjski promjer vijka; n broj nosivih navoja.
PB,; 0,35 %). Bocni tlak p kod broncanih matica iznosi:
21 Poboljšani celici, ne!egirani (C = 0,32 ... 0,5 %) i !egirani (C = 0,19 ... 0,52 %): za vijke od mekog celika p::: 7,5 N/mm2
Razred cvrstoce: 8.8 10.9 12.9 14.9
za vijke od tvrdog celika p::: 16 N/mm2
Cl' + Mo + Ni + V;o, 0...0,5 0...0,9 0,9...1,5 1,5...2,5.
" Nelegirani ce!ici (C'; 0,5 %, P'; 0,110 %, S,; 0,150 %).
41 Mn - celici (C,; 0,58 %, Mn'; 0,30...0,45 %).

618
 STROJNI DIJELOVI ZA PRIJENOS KRUŽNIH GIBANJA Obodna sila F
Vratila F = F1 - F2 = (F1 - Fc)(el'a - 1)/el1a = (F2 - Fc)(el'a - 1)

Okrugla vratila promjera d mogu prenositi moment vrtnje T Snaga P, koju remen prenosi pri obodnoj brzini u =d 1t n
P = = Fu (F1 -F2) d 1t n
T = Wp 'I dop Sila Fl> kojom je remen napregnut (u vucnom dijelu):
gdje je Wp polarni moment otpora okruglog vratila F1 = (F1 - F2) epa/Cepa - 1) + Fc = A O'dop
Wp = (1t/16) d3 ~ 0,2 d3 gdje su: A presjek remena, O'dopdopušteno naprezanje remena.
a 'I dopje dopušteno naprezanje na torziju. Prijenosni omjer i je omjer brzine vrtnje n1 pogonske remenice i brzine
Za vratila uzimamo celik cvrstoceRm = 420...700 N/mm2. Ako dodatni vrtnje n2 gonjene remenice: i = n1/n2'
momenti savijanja nisu poznati, racunamo s dopuštenim naprezanjem a) Plosnati remeni izraduju se od kože, gume, tekstila, umjetnih tvari itd.
uslijed opterecenja na torziju 'I dopovisno o promjeru vratila d Širine remena i remenica (HRN M.C1.231 - 1965)
d/mm ...25 25...50 50...80 80... -- b b' b b' b b' b b' b b'
mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm b
'ldop/(N/mm2) 10 20 30 40

qj
Ako su, medutim, momenti savijanja poznati, treba vratilo racunati 16 20 50 63 100 112 180 200 315 355 '"
20 25 63 71 112 125 200 224 355 400
pomocu sastavljenih opterecenja (v. str. 150). 25 32 71 80 125 140 224 250 400 450
Za prijenos momenta vrtnje T promjer vratila d treba biti 32 40 80 90 140 160 250 280 450 500
40 50 90 100 160 180 280 315 "'" b' "tj

500 I 560
630
d - 4161t T
'do!, - Y'do!'
~~
Promjeri remenica d (mm) (HRN M.C1.241 - 1965)
Moment vrtnje možemo izraziti snagom P, koju vratilo prenosi, i
40 56 80 112 160 224 315 450 630 900 1250 1800
brzinom vrtnje vratila n 45 63 90 125 180 250 355 500 710 1000 1400 2000
T = ---E- 50 71 100 140 200 280 400 560 lliill 1120 1600
21tn'
Izhocenost vijenca remenice iL(HRN M.C1.242 - 1965)
Remenski prijenos d iL d iL d h
Zbog trenja izmedu remena i remenice sila F1 u vucnoj strani remena mm mm uu un mm mm
veca je od sile F2 u povratnoj strani 40 ... 112 0,3 160, 180 0,5 250, 280 0,8
125 140 04 2 224 06 315
1.0 - 5
Fl - Fc .
Izbocenost za d = 400...2000 mm iznosi izmedu 1 i 6 mm (ovisi o širini
F1>F2 -=ePo Fc = Rl UZ = R A u2
Fz - Fc remenice b').
gdje su: e baza prirodnih logaritama, Il faktor trenja, a obuhvatni kut Reducirana snaga P/A, tj. prijenosna snaga remena P po jedinici
(rad) remena na remenici, Fc sila u remenu zbog centrifugalne sile, presjeka A, ovisi o tvari remena, obuhvatnom kutu a, relativnoj debljini
Rlduljinska gusto ca remena (kg/m), Rgustoca remena, A presjek remena, s/d (s = debljina remena, d = promjer remenice) i o obodnoj brzini u.
u brzina remena.
Snaga redncirana na pIoštinn presjeka remena P/A za pIosnati
Vrijednosti izraza e"" kožni remen pri ohuhvatnom kutu a = 1800
u/Cm/s)
a s/d P/A / (kW/mm2)

1200 1400 1600 1800 2000 2200 5 10 15 20 25 30 ---2L ~

L 1:400 I 0,013 0,025 0,036 0,047 0,056 0,063 0,065 0,063
0,2 1,52 1,63 1,75 1,88 2,01 2,16 1:200 0,012 0,023 0,034 0,045 0,053 0,060 0,062 0,059
0,4 2,31 2,66 3,06 3,51 4,04 4,65 1:100 0,011 0,021 0,032 0,042 0,049 0,055 0,057 0,053
0,6 3,51 4,33 5,34 6,59 8,12 10,0 1:50 O 010 O 019 O 029 O 037 O 043 0047 0.048 0.042
0,8 5,34 7,06 9,34 12,4 16,3 21,6
Prijenosni je omjer kod plosnatih remena: i :s 5.

620 621
 b) Beslwnacni klinasti remeni. Profil klinastih remenaje trapez širine
Lancani prijenos
(dulje) osnovice avisine h, dok bocne stranice zatvaraju kut od 40°. Obodna sila Fo proizlazi iz snage što je prenosi lanac pri brzini u,
odnosno iz momenta vrtnje T lancanika (lancanog zupcanika) i promjera
Normalni klinasti remeni (HRN G.E2.053 - 1964)
njegove diobene kružnice do
Oznaka
Drofila
a
mm
h
mm
b
mm
!:l
mm

~ P 2T
Fo = - =-

~
200... 1250 v do
y
Z
6
10
4
6
1,6
2,4
5,3
8,5 400... 2 800 I I
8 11 560... 4000 ..Q pri cemu brzina lanca, koja je jednaka obodnoj brzini na diobenom valjku,
A 13 3,1 "" ovisi o brzini vrtnje n
B 17 11 4,1 14 800... 6300
C 22 14 5,6 19 1400... 9 000 v = doTtn.
D 32 19 8,2 27 22400 ... 18000 I U lancu djeluje još i komponenta centrifugalne sile
E 38 25 9,7 32 3 150 ... 18000
Fc = fit u2
Uski klinasti remeni
gdje je fit duljinska gusto ca lanca (kg/m).
Oznaka a h b !:l
mm mm mm mm Ukupna sila, kojom je opterecen lanac, iznosi
profila mm
SPZ 9,7 8 2 8,5 630... 3 550 F = Fo + Fc.
SPA 12,7 10 2,75 11 800... 4500 Bocni tlakp na dodirne plohe clanakaA
SPB 16,3 13 3,5 14 1 250 ... 8 000
F
SPC 22 18 4,8 19 2000 ... 12500
p = :A<Pdop'
Racunske duljine Lp/mm (HRN G.E2.053 - 1964) Dopušteni bocni tlak Pdop ovisi o brzini lanca u i pri uobicajenim
200 355 630 1120 2 000 3 550 6 300 11 200 pogonskim je prilikama:
224 400 710 1 250 2 240 4 000 7 100 12500 u /(m/s) 0,1 0,5 1,0 1,5 2 3 4 5,5 7 9 12
250 450 800 1 400 2 500 4 500 8 000 14 000
280 500 900 1 600 2 800 5 000 9 000 16 000 p/(N/mm2) 3100 2800 2600 2400 2250 2050 1850 1600 1400 1250 1000
315 560 1 000 1 800 3 150 5 600 10 000 18 000 Lancanici
Snaga P, što je prenosi klinasti remen, ovisi o obuhvatnom kutu a, o Promjer diobenog valjka do
najmanjem promjeru remenice dmin i o obodnoj brzini u. h 180°
do = --:--- = h N a=-
Snaga P klinastog remena pri ohuhvtnom kutu a = 180° SI1la z
v/(m/s)
Oznaka -dmin gdje su: h korak lanca; a eJ polovicni kut medu susjednim zupcima;
min P/kW z broj zubaca lancanika.
profila
2 4 6 10 14 18 22 26
Vrijednosti N
Y 32 0,037 0,074 0,11 0,16 0,19 0,19 0,15 0,058
Z 63 0,14 0,27 0,41 0,64 0,81 0,88 0,88 0,74 z N z N z N z N z N
A 90 0,27 0,55 0,81 1,25 1,6 1,9 2,0 1,9 6 16 26 36 46
B 125 2,9 3,4 3,5 3,3 2,000 O 5,125 8 8,296 2 11,473 7 14,653 7
0,51 0,96 1,4 2,3 7 2,304 8 17 5,442 2 27 8,6138 37 47
C 210 2,6 4,1 5,3 6,1 6,4 5,9 11,7916 14,971 7
0,89 1,75 8 2,613 1 18 5,7588 28 8,9314 38 12,109 6 48
D 345 1,7 4,8 7,7 10,0 11,5 12,1 11,2 15,289 8
3,3 9 2,923 8 19 6,0755 29 9,249 1 39 12,427 5 49 15,607 9
E 490 2,6 5,2 7,7 11,9 15,4 18,1 18,9 17,5 10 20 30
3,236 1 6,392 5 9,566 8 40 12,7455 50 15,926 O
Pri manjem obuhvatnom kutu a valja vrijednosti za snagu P množiti s 11 3,549 5 21 6,709 5 31 9,8845 41 13,0635 51 16,244 1
faktorom k 12 3,863 7 22 7,026 7 32 10,202 3 42 13,3815 52 16,562 2
a 170° 160° 150° 140° 130° 120° 110° 100° 90° 13 4,1786 23 7,3439 33 10,520 1 43 13,6995 53 16,880 3
14 4,494 O 24 7,6613 34 10,838 O 44 14,0176 54 17,1984
k 0,58 0,95 0,92 0,89 0,86 0,82 0,78 0,73 0,68 15 25
4,809 7 7,978 7 35 11,1558 45 14,3356 55 17,5166
Prijenosnije omjer kod klinastih remena i O;10 (... 15).
623
622
 b" Clankasti lanci su lanci s valjcima, tuljcima i svornjacima.
b -
h korak
. '"<:j

i!
b nosiva širina clanka
d nosivi promjer clanka
e razmak medu clancima
- . -

z = 7 ... 12 = do +
z = 13 ... 25
dk (0,5 ... 0,6) d
dk = do + (0,6...0,7) d
~
Clankasti lanci s valjcima (HRN M.C1.820 - 1960), jedno-, dvo-, i troredni
Tjemeni valjak { zS 26 dk = do + (0,7...0,8) d
Prekidna sila Dnljinska gustoca
jednoredni dvoredni troredni jednoredni dvoredni troredni
Lancanici za clankaste lance svalicima d F
Lancanil,
h bmin e F F
Lanac mm mm mm mm kN kN kN kg/m kg/m kg/m
h e b, b2 b3 Il h, min 6 2,8 4 - 3 - - 0,12 -
mm mm nun mm llUn mm mm 8 3 5 5,64 5 9 - 0,18 0,36
12,7 3,3 7,75 - 8 - - 0,40
6 2,5 8 1,3 3,5 - 8 - - 0,44
5,5 5 12,7 4,88 7,75
8 5,64 2,7 8,3 1,5 25,4 17,02 15,88 31,88 45 80 115 2,7 5,4 8
- 3 2 8 - - - - -
12,7 8 (30) 17,02 15,88 45 2,5
12,7 - 4,4 3
31,75 19,56 19,05 36,45 55 100 140 3,6 7,2 11
79 11 17 38,1 25,4 25,4 48,36 120 215 300 6,7 13,5 21
31,88 15,4 47
25,4 11 17 44,45 30,99 27,94 59,56 140 250 360 8,3 16,6 25
25,4 31,4 15,4 53 90,2
91 13 19 50,8 30,99 29,21 58,55 180 320 450 10,5 21 32
31,75 36,45 18 54,5
120 16 25 63,5 38,1 39,37 72,29 270 480 680 16 32 48
38,1 48,36 23 71,4
762 4575 4826 9121 400 700 1000 25 50 75
28 87,6 147 20 28
44,45 59,56 31
58,55 28 86,6 145 20 Clankasti lanci s valjcima:
50,8
63,5 72,29 34 106 178 24 41 - za povecano opterecenje (HRN M.C1.821-1960)
41 132 233 29 48 - s dugim clancima (HRN M.C1.822 - 1960)
76,2 91,21
- za poljoprivredne strojeve (HRN M.C1.827 - 1967).
Lancanici za clanlwste lance s tuljcima i svornjacima
Clankasti lanci s tuljcima (HRN M.C1.830 -1960) - iednoredni
Tjemeni valjak lancanika: Prekidna Dnljinska Prekidna Dnljinska
- za lance s tuljcima
h b d
sila gustoca
h b d
sila
F
gustoca
--- F
dk = do + (0,8 ... 1) d
mm mm mm kN kg/m mm mm mm kN kg/m
- za lance sa svornjacima 15 14 9 55 45 30 125
12,5 1,20 13,6
dk = do + (3 ... 4 mm) 20 16 12 25 2,15 60 50 32 160 14,9
25 18 15 31,5 2,55 65 55 36 200 18,9
" 30 20 17 40 4,00 70 65 42 250 24,7
35 22 18 50 4,30 80 70 44 315 31,0
b1 ~ 0,9 b u ~ 0,6 b 40 25 20 63 5,50 90 80 50 400 41,8
45 30 22 80 7,55 100 90 56 500 48,4
bje nosiva širina lanca (v. str. 624 i 625) 50 35 26 100 904

624 21- Krant 625

Clankasti (Gallovi) lanci sa svornjacima Normalni profil evolventnih zupcanika (HRN M.C1.016 - 1958) - s
(HRN M.C1.840/841-1960) - jednoredni novijim oznakama po ISO (DIN 876) osim oznaka po HRN:
Prekidna Duljinska Prekidna Duljinska
sila gustoca sila gustoca ;;;O'O2rn
h F ~

f\
b d h b d F tjemena linija
OD
mm mm mm '"
u

kN kg/m mm mm mm kN kg/m
Laki lanci ,",-
""
,.!ii
~ središnjica proIDa
..::::normalnog
I
~ --
t
20 8 7 2,5 0,26 50 20 40 2,76 ..::::
korijenska linija
25 12 5 5 0,35 60 22 12 60 3,14
35 15 8 12,5 0,69 70 25 14 80 3,31 Korekcija profi-
40 18 10 25 1,25 80 30 17
111 100 4,50 la koja se, pre-
Teški lanci ma potrebi,
izvodi samo na
Normalni profil koji treba rabiti pri projektiranjn i izradbi glavi zupca
3,5 2 2 0,75 0,07 45 30 17 100 6,4 evolventnih celnika (ci!indricnih zupcanika)
6 4 3 1,25 0,16 50 35 22 150 10,6
8 6 3,5 1,5 0,25 55 40 24 200 15,5
10 8 4 2,5 0,40 60 45 26 250 18,0 Oznaka
15 12 5 5 0,70 70 50 32 375 33,5 Velicina
ISO HRN
20 15 8 12,5 1,10 80 60 36 500 38,2
25 18 10 25 1,75 90 70 40 750 53,0 normalni modul m = dlz mn
30 20 11 40 3,4 100 80 45 1000 76,6
35 22 12 60 4,5 110 90 50 1250 90,0
korak p = mit tn
40 25 14 80 4,7 120 100 55 1500 112 hk
visina zubnog vrha haP= m
Broj clanaka lanca x
2 visina zubnog korijena hfP=m+cp hr

x=2-+-+-
a ZI + Z2
-
h Z2 - ZI hn
visina ravnoga dijela hwp= 2 m
h 2 a
( 2 ) ep = 0,17 m; 0,25 m; 0,3 m enmn
gdje su: a razmak osi; h korak lanca; ZI broj zubaca malog lancanika; Z2 visina zaokruženja
broj zubaca velikog lancanika. polumjer zaokruženja RfP = 0,25 m; 0,38 m; 0,45 m Rn
Zupcani prijenos visina zuba hp =2m + ep h
Prijenosni omjer il) je omjer brzine vrtnje pogonskog zupcanika nI i
gonjenogzupcanika n2, odnosnobroja zubaca gonjenogzupcanika z2 i nagibni knt ap = 200 an
malog pogonskog ZI bocni Imt 2ap
i = nl/n2 = - Z2/Z1
i > 1 - prijenos na manju brzinu; i < 1 - prijenos na vecu brzinu Normalni moduli m (mm) po ISO (HRN M.Cl.015 - 1965):
Zubni omjer u je omjer broja zubi velikog zupcanika z22)ima]ogzupcanikazl: 1 1,375 2 2,75 3,5 4,5 6 8 11 16 22 32 45
U = z2Izl 1,125 '1,5 2,25 3 (3,75) 5 (6,5) 9 12 18 25 36 50
prema tome je: u> 1.
1,25 1,75 2,5 (3,25) 4 5,5 7 10 14 20 28 40
Ponajprije valja rabiti debelo tiskane vrijednosti modula (1. prednost),
1) Negativni predznak: smjerovi vrtnje su razliciti (vanjsko ozubljenje), pozitivni predznak: tanko tiskane u slucaju opravdanih razloga (2. prednost), a vrijednosti u
smjerovi vrtnje su isti (unutarnje ozubljenje).
zagradama samo iznimno (3. prednost).
2) Broj zubaca zupcanika s unutarnjim ozubljenjem ima predznak -.

627
626
Celnicki parovi (cilindricnih zupcanika) Velicine ce!nickih parova ravno ozubljenje koso ozubljenje
(HRN M.Cl.012 - 1958) (s oznakama po ISO) Promjeri tjemen8kih cilindara
- pri vanjskom ozubljenju
-
d.. = 2 (a 0,5 du - c.)
za pogonski zupcanik
za gonjeni zupcanik d.. = 2 (a - 0,5 d" - c,)
- pri unutarnjem ozubljenju
d.. = d" - 2 (a + C2)
za pogonski zupcanik
za gonjeni zupcanik d.. = d" - 2 (a + c,)

Promjeri kinemotickih cilindaro a = razmak osi

- pri vanjskom ozubljenju
dw' = 2 a I (i + 1)
za pogouski zupcanik
za gonjeni zupcanik dw2= 2 ai I (i + 1) = idw'
- pri unutarnjem ozubljenju
za pogonski zupcanik dw' = 2 a / (i - 1)
za gonjeni zupcanik dW2= 2 ai / (i - 1) = idw'

ravno ozubljenje koso ozubljenje pod kutom p Pomak profila temeljne ozubnice predocuje se umnoškom faktora po-
maka proma temeljne ozubnice x (koji je ovisan o broju zuba i upadnog
kuta a) i modula:
Velicine celnickih parova ravno ozubljenje koso ozubljenje - ravno ozubljenje xm (xmin=1 - 0,5 Z sin2 a)
Modul III =mn 1) mt = mn/cos P - koso ozubljenje xt mt = Xumu (Xt min= 1 - 0,5 z sin2 at)
Zahvalni 'wt a = (ap = 20') = an a, = are tan (tan an/COS p) Pomakom profila temeljne ozubnice povecava se nosivost, sprjecava
podrezivanje pri malom broju zubaca (z < 17), a smanjuje relativna brzi-
Diobeni cilindar na klizanja.
-- promjer
korak
d=mz d = m,z = mnzlcosp Jednadžbe vrijede za vanjsko i unutarnje ozubljenje; kod posljednje
p=l1m p, = m,lt = mnlt/cosp
-temeljni korak P.=P cos a treba paziti na predznake zbog negativnog predznaka broja zubi zupcani-
Pb' = p, cos a,
- korak medu evolventnim ka s unutarnjim ozubljenjem.
bokovima p, = p cos a = Pb p" = p, cos at = Pb' Osni razmak
Debljina zuba ZI + Z2 cosa
- pri vanjskom ozubljenju 8 = pI2 + 2 :>:/Iltan a s, = p,/2 + 2 :>:m, tan a, - ravno ozubljenje a=m-.-
- pri unutarnjem ozubljenju 8 = p/2 - 2:>:/Iltan a s, = p,/2 - 2 :>:111,tan a,
2 cos aw
zI + z2 cos at
Širina meduzublja e =p-8 e,=p,-s, - koso ozubljenje a=m
t
-.-
2 cos awt
Promjeri korijen8kih cilindara dok za pogonski zalIVatni kut aw odnosno awt vrijedi za:
- pri vanjskom ozubljenju
za pogonski zupcanik d" = d, - 2 (h,p -:>:,111) d" = d, -2 (h,p -:>:" ml) . 2 (xI + X2) .
za gonjeni zupcanik du =d2 - 2 (h,p -:>:2111) I du= d2 -2 (h,p -:>:Ulll,) - ravno ozubljenje mv aw = tan a + 1nva
- pri unutarnjem ozubljenju ZI + Z2
za pogonski zupcanik -
d" =d, - 2 (h,p -:>:,111) d" =d, 2 (h,p -:>:" m,)
- koso ozubljenje
. 2 (xtl + Xt2) .
za gonjeni zupcanik du =d2+ 2 (h,p+:>:2111) d" =d. +2 (1.,p+:>:,.ml)
I mv awt = tan a. + mv a.
"'1 -r z2
Promjeri temeljnih cilindara d. = dcosa db=dcosa, 2 (xn1 + xu2) .
= tanau + mv at
ZI + z2
D IIIn - normalni modul (modul u normalnoj ravuini presjeka). (xu = xtl costJ)

628 629
 Zbroj faktora pomaka profila (za poznati osni razmak) Izmjera preko zubi:
- ravno ozubljenje W = m cos a [11(k - 0,5) + z inv a + 2 X tan al
- ravno ozubljenje - inv a - koso ozubljenje W =mt cos at [11(k - 0,5) + z iuv at + 2 Xt tan at] ros .6b
XI + X2 = inv 2 lXW
tau lXW
(zI + Z2)
Izmjera preko mjernih elemenata:
DM
- koso ozubljenje inv awt - inv at (ZI + z2)
Xu + Xt2 = 2 tau awt

dok za pogonski zahvatni kut aw odnosno awt vrijedi za:

ZI + Z2
- ravno ozubljenje aw = arc cos
(~
ZI + Z2
m cos a
)
- koso ozubljenje awt = arc cos (~ mt cos at
) parni broj zubi
Izmjera izmedu mjernih elemenata:
neparni broj zubi

Promjeri kinematickih kružnica

- ravno ozubljenje dw1= dl cos a dw2= d2 ~

cos lXW ros lXW
~.
cos at cos at MiY dK
- koso ozubljenje

Mjerni broj zuba

- ravno ozubljenje
dw1=d1

Z
-
cos lXWt
dW2=d2-
ros lXWt

2xtau a
~ ~
parni broj zubi
1Jf
~
!

neparni broj zubi

k =; (tan ax-inv a)--;--+O,5 Formule za izracunavanje velicina vrijede za vanjsko i unutarnje ozu-
bljenje, poštuju li se definicije predznaka za broj zubi, te pomaka profIla.
- koso ozubljenje k=-
Z
(
tau axt.
~-mvatl-
'\ 2 Xt tau at
+0,5 - ravno ozubljenje
=d
1Ilcos.6b ) 11 - koso ozubljenje } M
d K
.f + D
K M
gdje je Za parni broj zuba je fK = 1, za neparni broj zuba je fK = COS 11 /(2 z);
DMje promjer mjernog elementa (valjak ili kuglica)
- ravno ozubljenje tau ax = j tau 2 a + 4 (x / z)cos2(1 a+ X / z) - ravno ozubljenje dK=-
db
cos aK
- koso ozubljenje tau axt = J tau 2 a t + 4 (Xt / z) (12 + Xt / z) . S. DM 11
cos at kut aK dobije se iz:
mv aK=d"+mv a+d;;-~
db
- ravno ozu~lje~je
- koso ozublJenJe } .6b = arc siu (sin.6 cos an) - koso ozubljenje dK=-
cos aKt
Mjerni broj zuba k zaokružujemo na najbliži cijeli broj. . ~. DM 11
Ako je x = O,dobivamo: kut aKt dobije se iz: mv aKt=-+ mv at +---
d dbCOS.6b z
- ravno ozubljenje k = (z ii he) + 0,5 Izmjera Md i promjer dK imaju negativan predznak, dok kut aj\, aKt i
- koso ozubljenje k = z (at tau at . tan 2 .6b)/1I + 0,5
promjer DM imaju uvijek pozitivan predznak.

630 631
Tolerancijski sustav za zupcanike s evolventnim ozubljenjem B'
Norma DIN 3961 ima za cilindricne zupcanike 12 tolerancijskih razre- K B
da (stariji naziv: kvaliteta). Finiji razredi su predvideni za etalonske e" c;rA
zupcanike iznimnih namjena. BH
Tolerancije se izracunava ju po formulama. Vrijednost izracunana po B'- fHP IFp
formuli spada u tolerancijski razred n = 5. Za grublje tolerancijske razre- C~ e"
de ta se vrijednost mora pomnožiti s korekcijskim faktorom 'P (geometrij- Bi\- A
ski razlozi). Kod racunanja je za mu i d potrebno rabiti geometrijske B'"
srednje vrijednosti predocene u tablici na str. 636; tako je d = WI;de, te b(LpJ
mu = ..Jmui mue' Izracunanu vrijednost u I1m treba zaokružiti na normalnu b(Lf) podrucje mjerenja izvodnice bloka
vrijednost (tablica na str. 541).
Pojedinacna odstupanja Ukupno odstupanje bocne linije Fp = 0,8 . {b + 4
B' Odstupanje kuta bocne linije fHP = 4,16 bO,l4
A
e'- Odstupanje oblika bocne linije fPf= -,JF~- ifIp
C'fA
,Ff Korekcijski faktori: za vrijednosti n do 6 je 'P = 1,32, za vrijednosti n
e" iznad 6 do ukljucujuci 8 je rp = 1,4 te za vrijednosti niznad 8 do ukljucu-
A A juci 12 je rp = 1,55.
La Odstupanja sprezanjem (ukupna odstupanja)
La podrucje mjerenja bocne crte Funkcionalne metode ispitivanja:
Ukupno odstupanje pri tangencijalnom
Odstupanje oblika bol,a fr= 1,5 + 0,25 (mu + 9 ..Jmu) ispitivanju
Fi' = 0,8 (Fp + Ft)
Odstupanje kuta profila fHa = 2,5 + 0,25 (mu + 3 -rm;:)
Skok odstupanja pri tangencijalnom is- --+
Ukupno odstupanje boka pitivanju +-
Fr= -,JfJa + fl
ti' = 0,7 (fp + Ff).
Pojedinacno odstupanje koraka Korekcijski faktor: za vrijednosti n do
fp = fpe = 0,b = 4 + 0,315 (mu + 0,25 . (d) ukljucujuci 9 je 'P = 1,4, a za vrijednosti n
Tangencijalno ispitivanje
iznad 9 je 'P = 1,6.
Slwk odstupanja koraka fu =5 + 0,4 (mu + 0,25 . (d)
dlf3 Ukupno odstupanje pri radijainom
Ukupna odstupanja koralw Fp = 7,25 !ii ispitivanju
z
Fi" = 2 + 2,57 . -rm;: + (0,432 log mu) dl!4
Korekcijski faktori: za vrijednosti n do 9 je 'P = 1,4; za vrijednosti n
iznad 9 je 'P = 1,6. Skok odstupanja pri radijalnom ispitiva-
nju
-t-. -+
Odstupanje kružnosti
Fr = 1,68 + 2,18 -rm;:+ (2,3 + 1,2 log mu) . d1/4 fi" = 1,8 -rm;:+ 1,6 d1/4 - 1
gdje je korekcijski faktor za sve vrijednosti
pri cemu je faktor za sve vrijednosti n =6 - 12 jednak, 'P= 1,4. n = 6 - 12 jednak, 'P = 1,4. Radijalno ispitivanje

632 633
Dosjedni sustav za prijenosnike Osni otklon (devijacija) hp je odstupanje paralelnosti osi zupcanika
Razlikujemo dva dosjedna sustava: sustav debljine zuba i sustav 2 (2-2) od osi zupcanika 1 (1-1) u ravnini II, pravokutnoj na ravninu 1.
meduosnog razmaka. Pri prvom je temelj stalna tolerancija debljine zuba Tolerancije fLp i fIo (predvideni to-
Tsn, tj. položaj tolerancijskog polja h s obzirom na nul-liniju, te mu hp=0,02/200 lerancijski razredi su (n=I-12) na
dodajemo toleranciju meduosnog razmaka Ta, prema položaju tolerancij- II hb=0,032/200 AB crtežu treba pisati u troredni okvir s
skih polja JS, K, M, N, P itd. Pri drugom je temelj stalno jednaka po DIN 3964 referentnim strjelicama u smjeru
tolerancija meduosnog razmaka Ta, tj. položaj tolerancijskog polja JS s kotne linije za otvore ležaja (na slici
obzirom na nul-liniju, te mu pridodajemo toleranciju debljine zuba Tsn, lijevo; ili kao što je, na slici desno).
prema položaju tolerancijskih polja h, g, f, e, d, c itd.
U primjeru su fLo = 0,02 mm za
Položaj polja izabran je tako da sustav mora osiguravati bocni razmak tolerancijski razred 5 i fIo = 0,032 mm
(iznimka je sustav JS!h).
za tolerancijski razred 7 (v. tablicu
Za prijenosnicki dosjedni sustav u DIN normi preuzet je sustav meduo- Primjer oznacavanja na crtežima niže).
zaLG = 195 mm
snog razmaka.
Tolerancije položaja osi:
Tolerancije za osni otkIon frjii osni nagib fm u !lm
Osni nagib (inklinacija) fLo je odstupanje paralelnosti osi zupcanika
2 (2-2) od osi zupcanika 1 (1-1) u ravnini 1. Tolerancijski razredi položaja osi
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
do 50 5 6 8 10 12 16 20 25 32 40 50 63
od 50 12 16 20 25 32 40 50 63 80
'" 6 8 10
> do 125
cl)
: S od
S do
125
280
8 10 12 16 20 25 32 40 50 63 80 100
g","
:g.!!!, od 280 10 12 16 20 25 32 40 50 63 80 100 125
fn S do 560
".
a; od 560 12 16 20 25 32 40 50 63 80 100 125 160
. '[:3
'" do 1000
E od 1000 16 20 25 32 40 50 63 80 100 125 160 200
do 1600
fLo S
od 1600 20 40 50 63 80 100 125 160 200 250
25 32
do 2500
od 2500 40 50 63 80 100 125 160 200 250 320
do 3150 25 32

Za gornje odstupanje mjere meduosnog razmaka Aae i donje odstupanje

Aai rabe se tolerancijski razredi JS5 do JSll (po ISO),u ovisnosti o
1
nazivnoj izmjeri meduosnog razmaka a (tablica na str. 636).
Još su dodatno predoceni tolerancijski razredi za položaj osi.

634 635
Vrijednosti gornjeg odstupanja A",( + ) i donjeg odstupanja Am(-) izmjere Gornje odstupanje debljine zuba Asne biramo u ovisnosti o izmjeri
meduosuog razmaka u Ilm
razdjelne kružnice i stupnja temeljne tolerancije (a, ab, b, bc, c, cd, d, e, f,
Tolerancijskirazredi1-'3zapoložajosi I g, h); tolerarlcijski se razred nije poštivao. Pravila za gornje odstupanje
Tolerancijskirazredi4-6 za položajosi izmjere debljine zuba za oba su zupcanika vidljiva iz jednakog stupnja
Tolerancijskirazredi7-9 zapoložajosi I temeljne tolerancije. Zato je dopušten izbor vrijednosti iz razlicitih stup-
Tolerancijskirazredi10-12za položajosi njeva temeljnih tolerancija.
TolerancijskopoljeJS po ISO Vrijednosti I>'orniel>'odstuDania izmiere debliine zuba iLn, 1tum:
5 6 7 8 9 10 11 Diobeni
od 10 +4 +5,5 +9 +13,5 +21,5 +35 +55 promjer Stupnjevi temeljnih tolerancija
do 18 -4 -5,5 -9 -13,5 -21,5 -35 -55 d/mm
od 18 +4,5 +6,5 +10,5 +16,5 +26 +42 +65
do 30 -4,5 -6,5 -10,5 -16,5 -26 -42 -65 od do a ab b bc c cd d e f g h
od 30 +5,5 +8 +12,5 +19,5 +31 +50 +80 - 10 -100 -85 -70 -58 -48 -40 -33 -22 -10 -5 O
do 50 -5,5 -6 -12 -19,5 -31 -50 -80
10 50 -135 -110 -95 -75 -65 -54 -44 -30 -14 -7 O
od 50 +6,5 +9,5 +15 +23 +37 +60 +95
do 80 -6,5 -9,5 -15 -23 -37 -60 -95 50 125 -180 -150 -125 -105 -85 -70 -60 -40 -19 -9 O
od 80 +7,5 +11 +17,5 +27 +43,5 +70 +110 280
-11 -27 -70 -110 125 -250 -200 -170 -140 -115 -95 -80 -56 -26 -12 O
do 120 -7,5 -17,5 -43,5
od 120 +9 +12,5 +20 +31,5 +50 +80 +125 280 560 -330 -280 -230 -190 -155 -130 -110 -75 -35 -17 O
do 180 -9 -12,5 -20 -31,5 -50 -80 -125
560 1000 -450 -370 -310 -260 -210 -175 -145 -100 -48 -22 O
'" od 180 +10 +14,5 +23 +36 +57,5 +92,5 +145
'"k do 250 -10 -14,5 -23 -36 -57,5 -92,5 -145 1000 1600 -600 -500 -420 -340 -290 -240 -200 -135 -64 -30 O
"
'Ef od 250 +11,5 +16 +26 +40,5 +65 +105 +160 1600 2500 -820 -680 -560 -460 -390 -320 -270 -180 -85 -41 O
. do 315 -11,5 -16 -26 -40,5 -65 -105 -160
'" od 315 +18 +70 +115 +180
2500 4000 -1100 -920 -760 -620 -520 -430 -360 -250 -115 -56 O
+12,5 +28,5 +44,5
. do 400 -18 -70 -115 -180
-12,5 -28,5 -44,5 4000 6300 -1500 -1250 -1020 -840 -700 -580 -480 -330 -155 -75 O
..s od 400 +13,5 +20 +31,5 +48,5 +77,5 +125 +200
6300 10000 -2000 -1650 -1350 -1150 -940 -780 -640 -450 -210 -100 O
" do 500 -13,5 -20 -31,5 -48,5 -77,5 -125 -200
od 500 +14 +22 +35 +55 +87 +140 +220
S do 630 -14 -22 -35 -55 -87 -140 -220 Donje odstupanje izmjere debljine zuba Asni dobivamo kombiniranjem
k od 630 +16 +25 +40 +62 +100 +160 +250 gornjeg odstupanja mjere debljine zuba Asne i tolerancije debljine zuba Tsn.
'aUJ do 800 -16 -25 -40 -62 -100 -160 -250
o od Buduci da oba odstupanja vidljivo imaju negativne predznake, potrebno je
800 +18 +28 +45 +70 +115 +180 +280 tolerancijsku vrijednost oduzeti od gornjeg odstupanja:
" do
..§
1000 -18 -28 -45 -70 -115 -180 -280
;:;: od 1000 +21 +33 +52 +82 +130 +210 +330
-21 -33 -52 -82 -130 -210 -330
Asui = Asne - Tsn .
do 1250
od 1250 +25 +39 +62 +97 +155 +250 +390 Izbor tolerancije debljine zuba Tsn nije ovisan o tolerancijskom razre-
do 1600 -25 -39 -62 -97 -155 -250 -390
du. Zbog jasnijeg razlikovanja medu razredima, tolerancijski redovi su
od 1600 +30 +46 +75 +115 +185 +300 +460
do 2000 -30 -46 -75 -115 -185 -300 -460 oznaceni brojevima 21 ... 30; redovi s prednošcu su 24 ... 27 (tablica na
str. 638).
od 2000 +35 +55 +87 +140 +220 +350 +550
do 2500 -35 -55 -87 -140 -220 -350 -550 Bocni razmak
od 2500 +43 +67 +105 +165 +270 +430 +675
do 3150 -43 -67 -105 -165 -270 -430 -675
. Asn1 + Asn2 tan an
J = +A -
t cos fJ a cos fJ
636 637
Vrijednosti tolerancije debljine zuba T.. u I1m
Proracun cvrstoce celnika (po DIN 3990 - 1987)
Diobeni promjer Nazivni okretni moment
dl mm Tolerancijski redovi
p
od I do 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 T1=21tn1'
10 3 5 8 12 20 30 50 80 130 200 Nazivna obodna sila
10 50 5 8 12 20 30 50 80 130 200 300
2T1 ~.
50 125 6 10 16 25 40 60 100 160 250 400
Ft=d;= d11tn1
125 280 8 12 20 30 50 80 130 200 300 500
Projektni proracun 1)
280 560 10 16 25 40 60 100 160 250 400 600
560 12 20 80 130 200 300 500 800 Promjer diobene kružnice na pogonskom zupcaniku
1000 30 50
1000 1600 16 25 40 60 100 160 250 400 600 1000
1600 2500 200 300 500 800 1300 dI~ .J2 TI u +1 SHmin ZE QH
20 30 50 80 130 b u UHlim ZNT
2500 4000 25 40 60 100 160 250 400 600 1000 1600 gdje su:
4000 6300 30 50 80 130 200 300 500 800 1300 2000 b širina korisnog dijela zubnog boka
6300 10000 40 60 100 160 250 400 600 1000 1600 2400 u odnos broja zubi (= z2/z1)
* SHmili najmanji faktor sigurnosti boka (SHmili = 1,3;u iznimnim
slucajevima SHmili = 1,6)
Da bi meu odstupanjima ozubljenja lako razluciti samo one odlucu- UHmili dinamicka cvrstoca za bocni tlak (Hertzov tlak), (v. sliku
juce za predvienu funkciju, u tolerancijskom sustavu ozubljenja defInir- na str. 640).
ane su cetiri skupine s razlicitim funkcijskim znacenjima.
Smjernice za odredivanja uH lim u ovisnosti od površinske tvrdoce HE:

Funkcijska skupina Pojedina odstupanja

700
G Jednolicnost prijenosa gibanja Fi' f;' FpFiu F, fiu N/mm2
L Mirni rad i dinamicka nosivost Ii' {p((P,)r.uFf fF{!Fp (F,) 600
T Staticka nosivost fpcfF{!TRA 1) a - sivi lijev s
N Bez podataka o funkciji kuglastim grafitom 500
Fiu fF{!Ff f;" b - temperirani
(crni)
lijev

c - sivi lijev s UHlim400 E(d .'

Pored pojedinih odstupanja nazocne su i druge velicine, koje utjecu na ljuskastim grafitom ~.....
pogonske znacajke (npr. mirni je rad ovisan o frekvenciji vrtnje, nosivost d - ugljicni celik I---
(normalno žaren) ~L.
o kakvoci površine bokova zuba, tvari i njegova stanja, itd). e - celicni lijev
U praksi se najcešce zahtijeva samo pogonska znacajka bez funkcijskih 300 1=i ej;~"'"

zadaca (funkcijska skupina N). Tada se napiše samo jedan tolerancijski 200
razred ozubljenja, npr. n = 8; podatak: N8. Možemo udružiti i dvije 100 150 200 250 300 350
funkcijske skupine s razlicitim tolerancijskim razredima npr. G8, L7, itd. HE
Za napomenuti je da ce tada odabrane velicine za mirni rad tolerancijske
fmoce (n = 7) biti fmije nego za ravnomjernost prijenosa (n = 8). ZE - koeficijent elasticnosti (v. tablicu na str. 640)

D Nosiva površina.
D Primjenjenaje metoda C (Druge metode: A, B, D.)

638
639
Smjernice sa GHlimU ovisnosti od površinske tvrdoce HV1: ZNT - faktor vremena trajanja
Vrijednosti ZNTza staticku i dinamicku cvrstocu
1700
Faktor vremena
N/mm2 a Tvar Broj promjena
trajanja
1500
a - legirani celik za NL ZNT
1400 cementiranje celik (Rm< 800 N/mm2) N" 6.105
1300 (površinski otvrdnut) celik (poboljšan, Rm"' 800 N/mm") staticki 1,6

GHlim
Jj b - celik za nitriranje temperirani lijev (crni, perlitna struktura)
c- celik za poboljšanje celici za cementiranje NL",lO" 1
1100 (plameno ili indukcij- celici (površinsko otvrdnut) dinamicki
1000 sko kaljen)
d- celik za poboljšanje NL" 105
900 (površinski otvrdnut celici (poboljšani, Rm", 800 N/mm2) staticki 1,6
potapanjem u kupelj, sivi lijev (s kuglastim grafitom; perlitna,
800 bainitna, feritna struktura)
ili nitriran u plinu) NL",5.107 1
700 dinamicki
300 400 500 HV 1 700 800 900 QHA QHB
QH=- = ...[KA Kv KHp
Q HD QHA

QH ~ 1,7 QHB = "HHa . ZB ZH Ze Z{3

Vrijednosti ZEza razlicite kombinacije tvari
QHD=ZL Zv ~ Zw ZK
Kombinacije tvari Normalni modul
ZE
ZI Z. "N/mm2 2TI SFmin YFs
- mu2:
dlb GFlim YSTYvr
QF
celik 189,8
SFnrin - faktor sigurnosti za naprezanje kori jena (Sr nrin2: 1,7)
celicni lijev 188,9 GFlim - dinamicka cvrstoca za savojno naprezanje
celik
sivi lijev s kuglastim grafitom 181,4
Smjernice za izbor GFlimu ovisnosti o površinskoj tvrdoci HB:
sivi lijev sa ljuskastim grafitom 165,4
-
celicni lijev 188,0
celicni lijev sivi lijev s kuglastim grafitom 180,5 a
a- sivi lijev s kuglastim
grafitom
sivi lijev sa ljuskastim grafitom 161,4 GFlim
- b- temperirani lijev
c- konstrukcijski celik
sivi lijev s kuglastim grafitom 173,9 d - celicnilijev
sivi lijev s kuglastim grafitom
sivi lijev sa ljuskastim grafitom 156,6 it e - sivi lijev s ljuskastim
grafitom o
- 100 150 200 250 300 350
sivi lijev sa ljuskastim grafitom sivi lijev sa ljuskastim grafitom -
146,0 143,7 HB

640 641
 YFS za vanjsko ozubljenje sa normalnim ]Jrofilom (an = 20°,hap/mn= 1,
Smjernice za izbor GFlimU ovisnosti o površinskoj tvrdoci HV 1:
hfp /mn = 1,25, Qfp/mn = 0,25); zn = Z/(cos2 f3b cos f3) ~ z/cos3 f3:
600 T 5,2 -.
N/mm2 T I I
j----i
500 a
5,1 I--
I ~J.., I\ I r--
400
/ , I T 5,0
\ I
GFlim
\
300
( , L b 0,5
i cl ! c ' 4,9 .lO
1- '2 -0,4
200 ~ ...c::::'
4,8
XiL;\O,I -0,3
1 I .- j.<: Xn O \ \
100 ::1111"" ,I,,1,,111',I ," ""1,,,,1 ,I"
900 a I 1\0,1 \ \
300 400 500 600 700 800 4,7 y I\: 0,2 \
HVl 1\ \
4,6 ...-/
" "03
a -legirani celik za cementiranje (površinski otvrdnut) I'\; \ \
b - celik za nitriranje
c - celik za poboljšanje (plameno ili indukcijski kaljen)
YFs
""" 0,4 " 1\ \
d - celik za poboljšanje (površinski otvrdnut potapanjem u kupelj, u plinu) 4,5 " \
""'-
\
- faktor 0,5

II
YFS oblika 4,4
r--.... .'"
YST - korekcijski faktor naprezaja (YST = 2) "
Y vr - faktor vremena trajanja (broja promjena) 4,3 0,6
'/'
-
Y NT za staticku i dinamicku cvrstocu: 4,2 - =
0,7 / I
Broj Fal<tor vremena r---r 0,8
Tvar promjena trajanja '- I --
NL YNT
4,1
'1>-- 7f;,o
N'; 104 -t-f ......
celik (Rm< 800 N!mm2) 2,5 4,0 J
celik (poboljšan, Rm'; 800 N/mm2)
staticki I
sivi lijev (crn, perlitna bainitna struktura) NL> 3.106 1 I 1111 J
temperirani lijev (cru , perlitna struktura) dinamicki 3,910 11 12 13 1415 20 25 30 40 50 100200
NL,; 103 Zn
2,5
staticki a - granica podrezanosti zubnih bokova, b - granica zašiljenosti zubnih vrhova
celici za cementiranje (površinski otvrdnuti)
celici (plameno ili indukcijski kaljenD NL> 3.106 1
dinamici Za nutarnje ozubljenje s QF = Qfp/2 (uobicajni primjer) ih = hfp + haP
je YFS = 5,793; pri punom zaobljenju korijena je YFS= 4,63.
NL,; 103 1,6
celici za nitriranje i poboljšanje (nitriranD staticki
sivi lijev (feritna struktura) QF = QFA QFB QF ~ 0,6
QFD
sivi lijev s kuglastim grafitom NL > 3.106 1
dinamicki QFA = KAKvKFP QFB = Y, Yp YFa QFD = YorelT YR rel T Ys

643
642
 gdje su
Provjeravanje podataka iz prvog proracuna
ZI
Faktor sigurnosti SR u odnosu na bocni tlak
ea = z;;- [tan aal + u tan aa2 - (u + 1) tan awt]
ZNT ZL Zv ZR Zw Zx DR lim .
>- S Rmm
SR b sin f3
ZB ZR ZE Z, Zp --IKAKv KRP HRa tan aa = ~(da I c1b)2 -1
~2Tl.U+l ep= mu 1t
b di u
ZjJ faktor zubnog nagiba
ZL faktor podmazivanja Postupkom C je
Zv faktor brzine ZL Zv ZR = 0,85 za odvalno Zp=--Icos f3
ZR faktor hrapavosti ~odaneilidubljenezube
KA faktor primjene
Zw faktor sparivanja tvari (Zw = 1) ZL Zv ZR = 1 za grecane ili
Zx faktor velicine brušene zube KAza razlicite slucajeve opterecenja
z ,,--- taticku i dinamicku cvrstocn Opterecenja od gonjenog stroja
Normalni faktor velicine Zx Opterecenja od pogonskog stroja
Tvar modul mu umjereno srednje jako
jednolicna udarna udarna udarna
celici (RM< 800 N/mm2)
jednolicna (elektromotor, parna i
celici za poboljšanje
svi moduli Zx= 1 plinska turbina) I 1,00 1,25 1,50 1,75
(poboljšani, RM;"800 N/mm2)
sivi lijev
"
sivi lijev s kuglastim grafitom :8 umjereno udarna (parne
turbine, hidromotori, i plinske
elektromotori) 1) I 1,10 1,35 1,60 1,85
celici za cementiranje 'tJ
mulO Zx= 1
(površinski otvrdnuti) ]
.
'tJ 10 < m" < 30 Zx = 1,05 - 0,005 mu
srednje udarna
s unutarnjim (višecilindricni
izgaranjem) motori I 1,25 1,50 1,75 2,00
celici i sivi lijev
s kuglastim grafitom 30 mu Zx = 0,9
.:: jalw udarna (jednocilindricni motori 2,25
(plameno ili indukcijski kaljeni) :.s 1,50 1,75 2,00 i više
s unutarnjim izgaranjem)
11 mu7,7 Zx= 1
celici za nitriranje (nitrirani) 7,5 < mu < 30 Zx = 1,08 - 0,011 mu
30 mu Zx = 0,75
(Kl ZI V I u2
sve tvari za staticku cvrstocu svi moduli Zx= 1
KV=I+lKAFtlb +K2) 100' l/""1;u2
ZB faktor zal1vata (ZB = 1) Ako je vrijednost KA . Ft Ib < 100 N/mm, treba je staviti približno
ZR koeficijent oblika zubnog boka 100 N/mm.
cos f3b {2
Z- -- Faktori K1i K2
R - ~ tan awt' cos at K1 K2
Vrsta
ZE koeficijent elasticnosti tolerancijski razred ozubIjenja po DIN 3962 Za sve tolerancijske
ozubljenja razrede ozubIjenja
Z, faktor stupnja prekrivanja 6 7 8 9 10 11

4 -ea ep ravno 9,6 15,3 24,5 34,5 53,6 76,6 0,0193

1 za ejJ~ 1
Z, = ~ [ a- (1 - ep)+;;; ] cosf3b
koso 8,5 13,6 21,8 30,7 47,7 68,2 0,0087

1) Sa cešcim ukljucivanjem.
za ejJ<=1
Z,= ~~
645
644
 Yj3- faktor zubnog nagiba

m~
KHf3 - faktor razdiobe sile po širini zuba f3
Yj3= 1 - 'p 120°
akoje Ej3> 1, uzimamo Ej3= 1
akoje f3 > 30°, uzimamo f3 = 30°
YST korekcijski faktor naprezanja (HST = 2)
YNT faktor broja promjena (v. tablicu na str. 642)
Y;5relT relativni pomocni broj (YorelT = 1)
b b,al 2 b,all b YRrelT relativni pomocni broj (YRrelT= 1)
K =- za -< 1 K = za b,al > 1 faktor velicine
Hp b,al b - Hp 2 (brni I b) - 1 b - YX
Faktor YX
KHa - faktor razdiobe sile u ravnini profila
Normalni
Faktor KR<, Tvar Faldor velicine YX
modul Inli
!:'lKA > 100 N/mm :>100 N/mm celici CRm800 N/mm2)
b celici za pobo1jšavanje
Tolerancijski razred ozubljenja 6 (poboljšan, Rm'?:800 N/mm2) Inu o::5 YX = 1,0
6 7 8 9 10 11
DIN 3961 i više sivi lijev sa kuglastim grafitom 5 < Inu < 30 YX = 1,03 - 0,006 Inli
(perlitna, bainitna struktura) 300:: Inu YX = 0,85
Toplinska obradba ravno ;, 1,2 ;, 1,2 "
1,0 1,0 1,1 1,2 ;, 1,2 temperirani lijev '0
(cementiranje, ozubljene (cm, perlitna struktura)
površinsko kaljenje, koso ...
nitriranje) 1,0 1,0 1,2 1,4 ;, 1,4 ;, 1,4 ;, 1,4 celik za cementiranje 'o>
ozubljenje
ravna (površinski otvrdnut), " lnuO::5 YX= 1,0
1,0 1,0 1,0 1,1 1,2 ;' 1,2 ;, 1,2 celicii sivi lijev s kuglastim grafitom @
ozubljene 5 < Inu < 25 YX = 1,05 - 0,01 Inn
Bez toplinske obradbe (indukcijski ili plameno kaljen), § 250:: Inu YX = 0,8
koso 1,4 ;' 1,4 ;, 1,4 celici za nitriranje i poboljšanje ."
1,0 1,0 1,1 1,2
ozubljenje (nitrirani)
N
sivi lijev InliO::5 YX = 1,0
aH lim dinamicka bocna cvrstoca (v. slike na str. 639 i 640) sivi lijev s kuglastim grafitom 5 < Inu < 25 YX = 1,075 - 0,015 Inu
Faktor sigurnosti zubnog korijena 8F (feritna struktura) 250:: Inu YX = 0,7
sve tvari za staticko opterecenje YX = 1,0
aFlim YST YNT YOl'elT YRl'elT YX
~= . >~. KA faktor primjene (v. tablicu na str. 645)
F,lb mn YFs Y, Yp KA Kv KFfJKFa llUn
Kv dinamicki faktor (v. formulu i tablicu na str. 645)
aFlim dinamicka cvrstoca za savojno naprezanje (v. slike na str. 641 i 642) faktor razdiobe sile uzduž zubne širine
KFj3
YFs faktor oblika (v. slike na str. 643) KFj3 = (Kr!j3)N
Y, faktor stupnja prekrivanja gdje je:
(blh)2
Y, = 0,25 + 0,75 N=
'an
1 + bih + (blh)2
pri cemu je KFa faktor razdiobe sile u ceonoj ravnini
'a (KFa = KRa (v. tablicu na str. 646)
'an = COS2
f3.
647
646
Parovi stožnika (DIN 3971 - 1980) Parovi hiperboloidnih zupcanika
Prijenosni omjer i = na Omjer broja zubaea u =~ Evolventni hiperboloidni parovi zupcanika
~ ~
gdje su: na i nb brzine vrtnje pogonskog i gonjenog zupcanika Prijenosni omjer i = na Omjer broja zubaea u = ~
ZI i Z2 brojevi zubaea pogonskog i gonjenog zupcanika. ~ ~
gdje su: na i nb brzine vrtnje pogonskog i gonjenog zupcanika
Kutovi kinematickih stoŽGea (JI i (j2 ovise o prijenosnom omjeru i te o ZI i z2
brojevi zubaca pogonskog i gonjenog zupcanika.
meduosnom kutu 1: = (JI + (j2: Meduosni kut je
sin L:
=
1: fJ1+ fJ2

~
(JI = are tan u + cosL:
gdje su: fJ1i fJ2 kutovi nagiba bocnih
i sin L: linija u pogonskog i gonjenog zupca-
(j2 = are tan 1 + u eos L: nika.
Promjeri diobenib kružnica:
sin (j2 Z2
- pogonskog zupcanika
sin (JI = u =:;;:
ZI m.
Izmjere stožnika. Promjeri kinematickih kružniea dl = 2 cos/31
K vanjski de = 2 Re sin (j - gonjenog zupcanika
unutarnji di = 2 Ri sin (j z2m. i '
\ .\._'
~ i
gdje su duljine izvodniee stošca d2 = 2 cos /32 ~.

Re - vanjska, Ri - unutarnja Za kut medu osima /~/ \ I. % . ',i

de Z mte
L = fJI + fJ2 = 90° iznose: \l,l./
" I ~
R ----
.J1~1.g1 e-2sin(j-2sin(j - razmak osi a "rk/
Promjeri tjemenih kružniea
dae = de + 2 haeeos (j dl + d2 mn ZI Z2 ZI mu lu
dai = di + 2haieos(j
Promjeri korijenskih kružnica
dre = de- 2 hreeos (j - kutovi
a=~=2
nagiba bocne
(cosfJl + sinfJ2]
linije fJ1 i fJ2
=~ ( cos/31+ sinfJI
)
dfi = di - 2 hfi eos (j /31~arctan~ . 1 u 2a
/32=90° - /31 akoJe
-+-=-
hae (hr.) i hai (hfi) su visine vrha cos fJ1 Sinf:i1 zI m.
}
(odn. korijena) zubaea za vanjske i unutarnje duljine izvodniee stošca.
Udaljenost vanjske tjemene kružniee
- razmak osi za prijenosni omjer u =1
K = Re eos (j -hae sin (j = d.12 -ha. sin (j zIm.
Kut tjemenog stošea (ja = (j + iJa iJa= are tan (haelR.) a = sin 2/31 (sin fJ1 + eos fJI)
gdjeje
Kut podnožnog stošea (jr = (j - iJr iJr = are tan (hrelR.)
Korak - kutni 'I'= 21t!z '1'1/'1'2
= Z<J!Zl
=i
fJI=arc sin ~(1
2K +,jl+4~)
-lucni Pt = 'I'de!2= de 1t!Z= mt 1t
Modul mt = Pt!1t= d.!z K = a!(ZI mn)

648
649
 Pužno kolo
Cilindricni pužni prijenos (ISO) (DIN 3975 - 1976)
S obzirom na oblik bokova zubaca pužnog vijka, koji je ovisan o Promjer diobene kružnice d2 = z21n
postupku obradbe, razlikuju se parovi cilindrickog pužnog prijenosa ZA
Korak P2 = In 1t = d21t/Z2 = Px
(oblika bokova A), ZN (oblika bokova N), ZI (oblika bokova I) i ZK (oblika Promjer tjemene kružnice
bokova K).
Z2
da2 = d2 + 2 m (1 + x)
Omjer broja zubaca u=- Promjer tjemenog valjka de2 = da2 + m
Prijenosni omjer i = na Zl
nb Polumjer anuloidne kružnice rK = a - (da2/2)
gdje je: na i nb brzina vrtnje pužnog vijka i pužnog kola Promjer podnožne kružnice
Zl i Z2 broj zubaca pužnog vijka i pužnog kola. df2 = da2 - 2 m (2 + C2)
,"
Kut medu osima }; je po volji, uobicajeno je }; = 90°. Visina zupca h2 = ha2 + hf2 ~I
Moduli m (mm): Visina zupcanog vrha ha2 m (1 + x) =
2 2,5 3 4 hf2 = m (l-x + C2)
1 1,25 1,5 Visina zupcanog kori jena
8 10 12 16 20
5 6 gdje su: C2 = 0,1... 0,3 (C2 = 0,2)
x faktor pomaka profila.
Pužni vijak
b1 Razmak osi a = 0,5 (dml + d2) + x m
Promjer središnjeg
Izbor velicina za pužni prijenos
pužnog valjka

~
Broj zubaca pužnog vijka Zl i mehanicka korisnost Tlmovise o prijeno-
dml =m q snom omjeru i:
i 5 ... 10 10 ... 15 15 ... 30 > 30
Širina pužnogzuba
Zl 4 3 2 1
bl:2: 2 m ~Z2 + 1 Tlm 0,78...0,90 0,75...0,88 0,65...0,85 0,55...0,80
Okretni moment na pužnom kolu T2 proizlazi iz okretnog momenta na
pužnom vijku T h prijenosnog omjera i i mehanicke korisnosti lIm
T2=iT1Tlm.
Pužna znacajka q 1. prednost: 8 10 12 16 20
Modul procjenjujemo premajednadžbi
2. prednost: 7 9 11 14 18 m/mm
3 2
Kut središnje
Osni korak
zavojnice Ym
Px
= arc tan
= m 1t
(Zl/q) = arc tan (m zl/dml> In = 0,43
f!f -
P Z2
T2/(N
p/(N/mm2)
mm)

Debljina zupca (širina meduzubija) na središnjem valjku uravnini pre- pri cemu ocjenjujemo bocni tlak s obzirom na tvar pužnog kola:
sjeka kroz os Smx = emx = m 1t/2 Tvar p/{N/mm2)
Korak zavojnice Pzl = ZlPx = Zlm 1t sivi lijev 2...3
bakrene slitine s kositrom 5...8
Visina zupcanog vrha hal = m aluminijske slitine 4... 7
U posebnim slucajevima može visina vrha zupca biti nešto veca ili
manja od m. Promjer središnjeg valjka pužnog vijka dml ocjenjujemo s obzirom na
Visina zubnog korijena hf1 =m (1 + Cl) modul In i broj zubaca pužnog vijka Zl:
za puni pužni vijak dml = 2 In (1,4 + 2iž;')
gdje je Cl = 0,1...0,3 (Cl =0,2).
Promjer tjemenog valjka dal = dml + 2 hal za navuceni pužni vijak dml =2 In (5,3 + 0,1 Zl)
Promjer podnožnog vljka df1 = dml - 2 hf1 a zatim ga odabiremo s obzirom na dml = Inq (v. 650)

651
650
 LEŽAJI Valjni ležaji (ISO)

Klizni ležaji
Kuglicni ležaji (Nizovi BC, BN i BG)
U stanju mirovanja klizne se plohe rukavca i blazinice (HRN M.C3.601/611/621- 1966)
ležaja dodiruju izravno. Zbog toga se u pocetku pogona Niz BC: jednoredni kuglicni ležaji, obic-
pojavljuje »suho trenje« s razmjerno velikim faktorom ni (a = O, v. str. 674) QI -j---t-::J- +-,,;,,-+
trenja {! = 0,1 .., 0,2. U tom je stanju potrebno ulje Niz BN: jednoredni kuglicni ležaji s ko-
utiskivati pod tlakom u ležaj. sim dodirom
Kako se brzina vrtnje n povecava, stvara se izmedu
Niz BG: dvoredni kuglicni ležaji s kosim

el rukavca i blazinice uljni film i podmazivanje prelazi po-

stupno u hidrodinamicko,

opet raste).
u kojem se faktor trenja snizu-
je na{! = 0,05...0,01 (a zatim s povecanjem brzine vrtnje
dodirom

Jednoredni kuglicni ležaji

G
Srednji tlak Pmed U ležaju je Pmed = F/d 1 Nosivost
gdje su: F sila, koja djeluje okomito na ležaj, d promjer rukavca, 1 nosiva
duljina rukavca: 1 = (0,5 ". 1) d.
Srednji tlak Pm za razlicite tvari blazinica približno je u sljedecim
::J
Niz BC 10
10 BC 10
d
mm

10
I
D
mm

26 8
I
I'
mm

0,5
I
Co
kN

1,9
C
kN

3,4
granicama:
12 12 28 8 0,5 2,2 3,75
tvar ~ tvar Pmed 15 15 32 9 0,5 2,55 4,2
N/mm2 N/mm2 17 BC 10 17 35 10 0,5 2,85 4,5
20 20 42 12 1 4,5 6,95
bijela kovina 5 ". 15 sivi lijev S 0,8 25 25 47 12 1 5 7,5
olovna bronca 15...35 guma (u vodi) S 0,4 30 BC 10 30 55 13 1,5 7 10
Potrebna relativna zracnost 1/Ju ležaju za stvaranje uljnog filma: 35 35 62 14 1,5 8,6 12
40 40 68 15
1/J= (D -d)/d 45 BC 10 45
1,5 9,4 12,7
75 16 1,5 12,4 16,3
gdje su: D promjer blazinice, d promjer rukavca. 50 50 80 16 1,5 13,3 17
Relativna zracnost 1/Jovisi o srednjem tlaku Pmedi brzini vrtnje n. 55 55 90 18 2 17,3 22
60 BC 10 60 95 18 2 19,3 22,8
Vrijednosti relativne zracnosti 65 65 100 18 2 21,2 24
Relativna zracnost 70 70 110 20 2 24,5 30
Brzina vrtnje n malen Pm,d velik Pmw 75 BC 10 75 115 20 2 26,6 31,5
80 80 125 22 2 32 37,5
22 2 34 39
velika
malena \ (2 ".
(0,7 ". 1,2)
3) 10-3
10-3 (1,5
(0,3...." 2,5) 10-3
0,6) 10-3
85
90 BC 10
95
85
90
95
130
140
145
24
24
2,5
2,5
40
43
45,5
48
Uzimajuci u obzir razlicite koeficijente toplinskog rastezanja, prepo- 100 100 150 24 2,5 43 48
rucljivo je odabrati sljedece relativne zracnosti prema tvari blazinice: 1/J 105BC 10 105 160 26 3 56,5 57
tvar 1/J tvar 110 110 170 28 3 59 64
(1,5 ... 2) 10-3 120 120 180 28 3 62,5 67
bijela kovina (0,5 ...1) 10-3 sinterirano željezo (3 ...4) 10-3 Niz BC 02
olovna bronca (1... 1,5) 10-3 umjetne tvari 10BC 02 10 30 9 1 1,98 3,4
aluminijske slitine (2 ...3) 10-3 12 12 32 10 1 3 5,3
15 15 35 11 1 3,6 5,85
Toplina tren ja 17BC02 17 40 12 1,5 4,4 7,2
Toplinski tok <P,koji nastaje trenjem pri obodnoj brzini rukavca v, iznosi 20 20 47 14 1,5 6,55 9,8
<P={!Fv, 25 25 52 15 1,5 7,1 10,4
a prelazi uglavnom na mazivo, zbog cega se ono mora hladiti.
653
652
Jed u_n dni kug1icni 1ežaji (nastavak) Jednoredni kuglicni 1ežaji (1wnac)
Nosivost Nosivost
Oznaka r C Oznaka d D b r
d D b C
mm mm mm mm kN kN mm mm mm mm kN kN
30 BC 02 30 62 16 1,5 10 14,6 50 BC 04 50 130 31 3,5 53 70
35 35 72 17 2 13,7 19,6 55 55 140 33 3,5 63 79
40 40 80 18 2 16 22,4 60 60 150 35 3,5 71 86
45 85 19 2 18,3 25 65 BC 04 65 160 37 3,5 79,5 90
45 BC 02
50 90 20 2 21 27 70 70 180 42 4 106 118
50
55 100 21 2,5 26 32,5 75 75 190 45 4 116 127
55
60 110 22 2,5 32 40 80 BC 04 80 200 48 4 127 137
60 BC 02
65 120 23 2,5 35,5 44 85 85 210 52 5 138 143
65
70 125 24 2,5 39 46,5 90 90 225 54 5 148 153
70
75 130 25 2,5 42,5 50
75 BC 02
80 140 26 3 45,5 55
80 Jednoredni knglicni 1ežaji (s kosim dodirom)
85 150 28 3 55 63
85
90 160 30 3 63 71 Nosivost Nosivost
90 BC 02
95 170 32 3,5 72 80 Oznaka
95 d, D, b C Oznaka d, D, b Co C
100 180 34 3,5 81,5 90
100 mm kN kN mm kN kN
Niz BC 03
10 BC 03 10 35 11 1 3,6 6,55 Niz BN 02 Niz BN 03
12 37 12 1,5 4,3 8
12 15BN 02 17 BN 03
15 42 13 1,5 5,2 8,8 4,15 6,2 7,8 11,8
15 17 5,3 20
47 14 1,5 6,3 10,4 7,65 9,3 13,7
17 BC 03 17 20 25
15 2 7,65 12,5 7,35 10,4 14,3 19,6
20 20 52
25 62 17 2 10,4 16,6 25 BN 02 8,8 11,6 30 BN 03 19,3 25
25
72 19 2 14,6 22 30 12,7 16,3 35 23,2 30
30 BC 03 30
35 80 21 2,5 17,6 26 35 17,3 21,6 40 '" 29 35,5
35
22 '" o
40 40 90 23 2,5 31,5 40 BN 02 o 21,2 26 45 BN 03 39
c) c) 46,5
45 100 25 2,5 30 40,5 45 29 50
45 BC 03
50 50 110 27 3 35,5 47,5 50
>Q
,,
N
24,5
26,5 30,5 55 "
>Q
N
45,5
54
54
62
55 120 29 3 42,5 54 'S
55 55 BN 02 'S 33,5 38 60 BN 03 62 69,5
60 130 31 3,5 48 61 .", .",
60 BC 03 60 o 41,5 45,5 65 o 72 78
65 65 140 33 3,5 55 69,5 "'" "'"
65 49 51 70 o 83 88
63 78
70 70 150 35 3,5
85 70BN02 "o
"'" 53 56 75 BN 03
"
"'" 93
75 BC 03 75 160 37 3,5 72 96,5
80 93 75 57 58,5 80 104 106
80 80 170 39 3,5
41 4 88 102 80 64 65,5 85 116 116
85 85 180
90 190 43 4 98 110 85 BN 02 73,5 72 90 BN 03
90 BC 03 129 127
95 200 45 4 112 120 90 86,5 85 95
95 143 137
100 215 47 4 132 137 95 100 95 100
100 170 156
Niz BC 04 100 106 102
17 BC 04 17 62 17 2 12,1 19,3 105BN 02 105 BN 03 d = 105
26 d = 105
20 20 72 19 2 16,9
29 D = 190 120 112 D = 225 186 170
25 25 80 21 2,5 19,7
34,5 b = 36 b = 49
30 30 90 23 2,5 24,3
35 100 25 2,5 31,5 43 110BN 02 110 BN 03 d = 110
35 BC 04 d = 110
40 40 110 27 3 37,5 51,5
D = 200 134 122 D = 240 216 190
45 120 29 3 47 61,2
45 b = 38 b = 50

654 655
Dvoredni kuglicni ležaji (s kosimdodirom)
Valjkasti ležl\ii (Nizovi RU, RN, RJ, RT, RA i RD-K)
Nosivost (HRN M.C3.631/632/635/636/637/641/642 -1966)

::J
Niz BG 32
10BG 32
d
mm

10
D
mm

30
b
mm
/'
mm

1
I
kN
C
kN
Niz RU: u oba smjera aksijaIno pomic-
ni ležaji s vodecim vanjskim prstenom 1)
Niz RN: u oba smjera aksijaIno pomic-
RU '

14,0 4,55 6,95 ni ležaji s vodecim unutarnjim prstenom 1)

12 12 32 15,9 1 5,6 7,8
15 15 35 15,9 1 5,6 7,8 Niz RJ: u jednom smjeru aksijaIno po-
17BG 32 17 40 11 micni ležaji s vodecim vanjskim prste- 'i i---T i---+"1:;
17,5 1,5 8,5 nom 1)
20 20 47 20,6 1,5 11 15,3
25 25 52 20,6 1,5 13,7 17,3 Niz RT: aksijaIno nepomicni ležaji 1)
30 BG 32 30 62 23,8 1,5 20,4 25
35 35 72 27,0 2 28 33,5
40 40 80 30,2 2 32,5 38
45 BG 32 45 85 30,2 2 37,5 42,5
50 50 90 30,2 2 43 47,5
55 55 100 33,3 2,5 49 54

Dr
60BG32 Niz RA: u oba smjera aksijaIno po-
60 110 36,5 2,5 63 66,5
65 65 120 71 micni dvoredni ležaji s vodecim vanj-
38,1 2,5 69,5 skim prstenom 1)
70 70 125 39,7 2,5 71 71 "1:; 1:12
75 BG 32
80
75
80
130
140
41,3 2,5
3
80 78
95
Q
-RA- ""'"
RD-k
Niz RD-K: u oba smjera aksijaIno
pomicni dvoredni ležaji s vodecim nu-
44,4 96,5
85 85 150 49,2 3 106 102 tarnjim prstenom i stožastom rupom 1)
90 BG 32 90 Jednoredni valjkasti ležaji
160 52,4 3 127 118
95 95 170 55,6 3,5 150 137 Nosivost
100 100 180 60,3 3,5 160 146 d D b /.
Niz BF 33 -'i.. Co C
Oznaka I mm mm mm mm
15BG 33 15 42 mm I kN kN
19,0 1,5 9,3 13,7 Niz RU 10
17 17 47 22,2 1,5 12,9 18,6 25 RU 10
20 20 52 2 14 25 47 12 1
22,2 18,6 30 30 0,5 7,5 10
25 BG 33 25 55 13 1,5 0,8
62 25,4 2 20 26 35 35 62 10,4 13,2
30 30 72 2 27 14 1,5 0,8 13,2 16
30,2 34,5 40 RU 10 40 68
35 35 80 34,9 2,5 36 43 15 1,5 1 15,3
45 45 75 16 18,6
40 BG 33 40 90 36,5 2,5 45,5 55 1,5 1 18,6 22,4
50 50 80 16 1
45 45 100 39,7 2,5 56 65,5 1,5 21,2 24
55RU 10 55 90 18 2
50 50 110 44,4 3 73 80 60 1,5 24 27,5
60 95 18 2 24
55 BG 33 55 120 49,2 3 80 86,5 65 65 1,5 28,5
100 18 2 1,5
60 60 130 54,0 3,5 96,5 100 70RU 10 26,5 29
70 110 20 2
65 65 140 58,7 3,5 112 114 75 75 1,5 37,5 42,5
115 20 2 1,5 39 44
70 BG 33 70 150 63,5 3,5 129 132 80 80 125 22
75 75 160 2 1,5 47,5 53
68,3 3,5 140 137 85RU 10 85 130
80 80 170 68,3 3,5 160 156 22 2 1,5 55 58,5
90 90 140 24
85 BG 33 85 180 4 180 173 95 2,5 2 60 65,5
73,0 95 145 24 2
90 90 190 73,0 4 212 196 2,5 63 68
100RU 10 100 150 24
95 95 200 77,8 4 240 216 110 2,5 2 65,5 69,5
110 170 28 3 2 93
100BG 33 100 215 82,6 4 265 236 120 120 102
180 28 3 2 102 110
105 105 225 87,3 4 300 255
110 110 240 92.1 4 320 275
1) Za sve mzove je a =O(v.str. 674)
656 I 22 - Kraut
657
 Nosivost Nosivost
Oznaka I d D b r C. c
Oznaka -d -D -b -r -rl C. C
..!i... I mm mm mm mm mm I kN kN
mm mm mm mm mm I kN kN
Niz RU 04
Niz RU 02
30 RU 04 30 90 23 2,5 2,5 32 51
20 RU 02 20 47 14 1,5 1 8 11,8 35 35 100 25
25 15 2,5 2,5 41,5 63
25 52 1,5 1 9,65 13,2 40 40 110 27 3 3 53 80
30 30 62 16 1,5 1 12,9 17,6 45 RU 04 45 120 29 3 3 60 90
35 RU 02 35 72 17 2 1 18,6 25,5 50 50 130 31 112
40 80 2 2 3,5 3,5 73,5
40 18 24,5 33,5 55 55 140 33 3,5 3,5 81,5 118
45
50 RU 02
45
50
85
90
19
20
2
2
2
2
27
29
34,5 I' 60RU 04 60 150 35 3,5 3,5 98 143
36,5 65 65 160 37 3,5 3,5 108 156
55 55 100 21 2,5 2 34,5 44 70 70 180 42 4 4 137 200
60 60 110 22 2,5 2,5 41,5 53
75 RU 04 75 190 45 4 4 160 232
65 RU 02 65 120 23 2,5 2,5 49 62 I 80 80 200 48 4 4 183 265
70 70 125 24 2,5 2,5 52 64 85 85 210 52 5 5 208 305
75 75 130 25 2,5 2,5 61 75 !. 90RU 04 90 225 54 5 5 232 345
80 RU 02 80 140 26 3 3 69,5 85 95 95 240 55 5 5 255 365
85 85 150 28 3 3 80 98 100 100 250 58 5 5 285 405
90 90 160 30 3 3 93 118
110RU 04 110 280 65 5 5 320 455
95 RU 02 95 170 32 3,5 3,5 110 137 120 120 310 72 6 6 355 500
100 100 180 34 3,5 3,5 122 153
Niz RU 22
Niz RU 03
25 RU 22 25 52 18 1,5 1 13,2 16,6
20 RU 03 20 52 15 2 1 10,6 16,6 30 30 62 20 1 19
25 25 62 17 2 2 15 1,5 23,2
22,4 35 35 72 23 2 1 28,5 35,5
30 30 72 19 2 2 20,4 30
40 RU22 40 80 23 2 2 34,5 41,5
35 RU 03 35 80 21 2,5 2 25 36 45 45 85 23 2 2 44
40 40 90 23 37,5
2,5 2,5 32,5 45,5 50 50 90 23 2 2 40,5 45,5
45 45 100 25 2,5 2,5 40 58,5 55RU 22 55 100 25 2,5 2 47,5 54
50 RU 03 50 110 27 3 3 51 71 60 60 110 28 62 71
55 120 3 85 2,5 2,5
55 29 3 58,5 65 65 120 31 2,5 2,5 75 85
60 60 130 31 3,5 3,5 72 102
70RU22 70 125 31 2,5 2,5 80 90
65 RU 03 65 140 33 3,5 3,5 81,5 114 75 75 130 31
70 70 150 35 90 125 2,5 2,5 86,5 96,5
3,5 3,5 80 80 140 33 3 3 102 114
75 75 160 37 3,5 3,5 108 158
85RU 22 85 150 36 3 3 118 132
80 RU 03 80 170 39 3,5 3,5 118 160 90 90 160 40 3 3 134 153
85 85 180 41 4 4 129 180 95 95 170 43 163 183
90 90 190 43 4 4 153 208 3,5 3,5
100RU 22 100 180 46 3,5 3,5 186 204
95 RU 03 95 200 45 4 4 166 224 110 110 200 53 224 255
100 4 193 260 3,5 3,5
100 215 47 4 120 120 215 58 3,5 3,5 265 300
--
110 110 240 50 4 4 220 300
120 120 260 55 4 4 270 355

- -
Nizovi RN 04, RJ 04 i RT 04 imaju iste izmjere i nosivosti po tablici kao niz RU 04.
Nizovi RN 02, RJ 02 i RT 02 imaju iste izmjere i nosivosti po tablici kao niz RU 02.
Nizovi RJ 22 i RT 22 illli\iu iste izmjere i nosivosti po tablici kao niz RU 22.
Nizovi RN 03, RJ 03 i RT 03 iml\iu iste izmjere i nosivosti po tablici kao niz RU 03.

659
658
 Dvoredni valjkasti ležaji
Nosivost Nosivost
Oznaka I d -D -b -r -r, Co C I
Oznaka -d -D -b - ,. C
nnn nnn nnn nnn nnn kN kN
Niz RU 23
I
! I
nnn nnn nnn nnn I kN kN
Niz RA49
25 RU 23 25 62 24 2 2 23,2 31,5
30 30 72 27 2 2 100 RA 49 100 140 40 2 104 98
28,5 37,5 105 145
35 35 80 31 2 34 44 105 40 2 108 100
2,5 110 110 150 40 2 110
40 RU 23 40 90 33 49 61 102
2,5 2,5 120 RA 49 120 165 45 2 137
45 45 100 36 2,5 2,5 57 75 125
50 50 110 40 3 3 93 130 130 180 50 2,5 166 153
73,5 140 190 50
43 3 140 2,5 176 160
55 RU23 55 120 3 83 108
60 60 130 46 106 132 150 RA 49 150 210 60 3 224 208
3,5 3,5 160 160 220 60 3
65 65 140 48 3,5 3,5 110 143 236 216
170 170 230 60 3 245 220
70 RU 23 70 150 51 3,5 3,5 134 170
75 75 160 55 166 212 180 RA 49 180 250 69 3 305 285
3,5 3,5 260 69
80 80 170 58 3,5 3,5 183 224 190 190 3 325 290
4 200 200 280 80 3,5 390 365
85 RU 23 85 180 60 4 196 245
90 90 190 64 4 4 220 270 220 RA 49 220 300 80 3,5 415 380
95 95 200 67 4 4 255 310 240 240 320 80 3,5 455 400
100RU 23 100 215 73 4 4 300 365 260 260 360 100 3,5 640 600
110 110 240 80 4 4 405 500 280 RA 49 280 380 100 3,5 680 620
120 120 260 86 4 4 510 620 300 300 420 118 4 900 830
Niz RU 49 320 320 440 118 4 915 850
10RU 49 10 22 13 Niz RD 30 K 1)
0,5 4,3 5,3
12 12 24 13 0,5 5,1 5,85 30RD30K 30 55 19 1,5 21,2 25
15 15 28 13 0,5 6,55 7,5 35 35 62 20 1,5 26,5 31
17RU 49 17 30 13 40 40 68 21 1,5 34,5 39
0,5 6,55 7,5
20 20 37 17 0,5 12 13,7 45RD30K 45 75 23 1,5 42,5 46,5
22 22 39 17 0,5 12 13,7 50 50 80 23 1,5 46,5 49
25 RU 49 25 42 17 0,5 13,7 15 55 55 90 26 2 57 62
28 28 45 17 0,5 15,6 16,3 60 RD 30 K 60 95 26 2 63 65,5
30 30 47 17 0,5 15,6 16,3 65 65 100 26 2 67 67
32 RU 49 32 52 20 1 22 24 70 70 110 30 2 83 85
35 35 55 20 1 24,5 26 75 RD 30 K 75 115 30 2 86,5 88
40 40 62 22 1 31 32,5 80 80 125 34 2 102 106
45 RU 49 45 68 22 1 34,5 35,5 85 85 130 34 2 110 110
50 50 72 22 1 38 37,5 90 RD 30 K 90 140 37 2,5 129 132
55 55 80 25 1,5 47,5 35,5 95 95 145 37 2,5 134 134
60 RU 49 60 85 25 1,5 52 49 100 100 150 37 2,5 140 137
65 65 90 25 1,5 76 51 110RD30K 110 170 45 3 200 208
70 70 100 30 1,5 78 73,5 120 120 180 46 3 216 216
75 RU 49 75 105 30 1,5 85 78 130 130 200 52 3 275 275
80 80 110 30 1,5 85 78 140 RD 30 K 140 210 53 3 285 285
85 85 120 35 2 108 98 150 150 225 56 3,5 335 325
90 RU 49 90 125 35 2 116 104 160 160 240 60 35 337 365
95 95 130 35 2 116 10L-
1) NizRD 30 Kima stožastu rupu s stošcem 1:12.Vdjednostiza nutarnji promjer d odnose
NizoviRJ 23i RT 23 imaju iste izmjerei nosivostipo tablici kao niz RU 23. I se na užu stranu rupe.

660 I 661
 Jednoredni bacvasti ležaji (konac)
Bacvasti ležaji '

Nizovi SR, SE i SD (HRN M.C3.651/655/657 - 1966)'

Niz SR: jednoredni samopodesivi le-
I

I
Oznaka

Niz SR 03
I
d
mm
D
mm
b
mm
r
mm ~~
kNNOSIVOSt
.
2-
kN

žaji ~.radijalnim dodirom i vodecim nu-' 20 SR 03 20 52 15 2 14,6 16

tarnJIm prstenom (a = O, v. str. 674) 25 25 62 17 2 20 216
Niz SE: dvoredni samopodesivi ležaji 30 30 72 19 2 28 30'
!:::il -\-'-1- "tJ[ +---1---+ "tJ1 s kosim dodirom i prstenastim uloškom 35SR03 35 80 21 2,5 34,5 36,5
Niz SD: dvoredni samopodesivi leža- 40 40 90 23 2,5 46,5 50
ji s radijalnim dodirom i vodecim nutar- 45 45 100 25 2,5 53 56
njim prstenom 50 SR 03 50 110 27 3 68 71
55 55 120 29 3 78 81,5
60 60 130 31 3,5 96,5 100
65 SR 03 65 140 33 3,5 112 116
70 70 150 35 3,5 122 129
75 75 160 37 3,5 146 146
Jednoredni bacvasti ležaji 80 SR 03 80 170 39 3,5 163 166

Oznaka d D b ,. Co C 90 90 190 43 4 204 212

mm mm mm mm kNNosivostkN %~~
85 %
85 ~
180 ~
41 44 m
183 ~186
. 100 100 215 47 4 245 250
I

N!z SR 02 '110 110 240 50 4 290 300

25 SR 02
30
25
30
52
62
15
16
1,5
1,5
14,3
16,3
15
17,3
i 120 SR 03
130
120
130
260
280
55
58
4
5
345
400
355
400
35 35 72 17 2 24,5 25 140 140 300 62 5 475 475
40 SR 02 40 80 18 2 30 30 150 150 320 65 5 530 540
45 45 85 19 2 32 32 Niz SR 04
50 50 90 20 2 38 37,5 25 SR 04 25 80 21 2,5 34,5 36,5
55 SR 02 55 100 21 25 48 475 30 30 90 23 2,5 46,5 48
60 60 110 22 2:5 56 55' i 35 35 100 25 2,5 53 58,5
65 65 120 23 25 64 62 40 SR 04 40 110 27 3 68 73,5
, 45 45 120 29 3 78 85
70 SR 02 70 125 24 2,5 73,5 71 50 50 130 31 3,5 96,5 106
75 75 130 25 2,5 78 75 I. 55 SR 04 55 140 33 35 112 120
80 80 140 26 3 90 85 'I 60 60 150 35 3:5 122 129
85 SR 02 85 150 28 3 112 100 I 65 65 160 37 3,5 146 150
90 90 160 30 3 122 120 I 70 SR 04 70 180 42 4 183 190
95 95 170 32 3,5 146 140 75 75 190 45 4 204 212
100 SR 02 100 180 34 3,5 160 156 80 80 200 48 4 224 250
110 110 200 38 3,5 208 196 85 SR 04 85 210 52 5 255 280
120 120 215 40 35 228 216 90 90 230 54 5 270 310
, 95 95 240 55 5 290 335
130 SR 02 130 230 40 4 245 232
140 140 250 42 4 290 275 100 SR 04 100 250 58 5 340 375
150 150 270 45 4 335 310 110 110 280 65 5 380 430

663
662
 Stožasti ležaji Niz KB (HRN M.C3. 735 - 1966)

I
Nosivost

Oznaka d D b l'
~ ~
mm mm mm mm kN kN
Niz SE 13
20 SE 13 20 52 15 2 19 28,4 II
25 25 62 17 2 27 30,5 Niz KB: Stožasti ležaji podnose velika sa-
~
30 30 72 19 2 38 43 stavljena (radijalna i aksijalna) opterecenja.
35 SE 13 35 80 21 2,5 45 49 Vanjski i nutarnji prsten mogu se montirati Q ~
40 40 90 23 2,5 60 63 posebice.
45 45 100 25 2,5 78 76,5
50 SE 13 50 110 27 3 83 88
55 55 120 29 3 98 104
60 60 130 31 3,5 114 118
65 SE 13 65 140 33 3,5 137 140
70 70 150 35 3,5 156 160
75 75 160 37 3,5 176 180
80 SE 13 80 170 39 3,5 196 196
85 85 180 41 4 220 220 Stožasti ležaji
90 90 190 43 4 245 240 Nosivost
95 SE 13 95 200 45 4 265 260 Oznaka I d D b b, l' 1', C
100 100 215 47 4 310 300 mm mm mm mm mm mm kN kN
105 105 225 49 4 340 325
110 110 240 50 4 375 360 Niz KB 02
Prema HRN M.C3.655 -1966 normirani su još i dvoredni bacvasti leža- 20 KB 02 20 47 14 12 1,5 0,5 12,9 18,3
ji (samopodesivi): niz SD 22: d = 25 ... 200 mm 25 25 52 15 13 1,5 0,5 15,6 19
D = 52 ... 360 mm 30 30 62 16 14 1,5 0,5 20,8 26
b = 18 ... 98 mm 35 KB 02 35 72 17 15 2 0,8 26,5 32,5
niz SD 23: d = 40 .., 200 mm 40 40 80 18 16 2 0,8 31 38
D = 90 ... 420 mm 45 45 85 19 16 2 0,8 36 42,5
b = 33 ... 138 mm 50 KB 02 50 90 20 17 2 0,8 40,5 46,5
niz SD 30: d = 110 ... 400 mm 55 55 100 21 18 2,5 0,8 52 56
D = 170 .., 600 mm 60 60 110 22 19 2,5 0,8 56 62
b = 45 ... 148 mm 65 KB 02 65 120 23 20 2,5 0,8 65,5 73,5
niz SD 31: d = 110 ... 360 mm 70 70 125 24 21 2,5 0,8 71 78
D = 180 ... 600 mm 75 75 130 25 22 2,5 0,8 81,5 85
b = 56 ... 192 mm 80 KB 02 80 140 26 22 3 1 88 96,5
niz SD 32: d = 90 ... 500 mm 85 85 150 28 24 3 1 106 114
90
D = 160 ... 920 mm 90 160 30 26 3 1 120 127
b = 52,4... 336 mm 95 KB 02 95 170 32 27 3,5 1,2 132 137
niz SD 40: d = 120 ... 360 mm 100 100 180 34 29 3,5 1,2 156 160
105 105 190 36 30 3,5 1,2 170 176
D = 180 ... 540 mm
b = 60 ... 180 mm 110 KB 02 110 200 38 32 3,5 1,2 196 196
120 120 215 40 34 3,5 1,2 216 220
niz SD 41: d = 110 ... 300 mm 130 232 240
130 230 40 34 4 1,5
D = 180 .., 500 mm
b = 69 ... 200 mm 140 KB 02 140 250 42 36 4 1,5 280 280
150 150 270 45 38 4 1,5 325 310
Norme HRN za te ležaje ne propisuju nosivost Coi C.

664 665

11
 NOSivost AksijaIni kugIicni ležaji Nizovi TA i TDC (HRN M.C3.701fiO5 -1966)

S~iOznaka
Niz KB 03
~0-)
mm J;L
mm ~mm ~mm !:.-
mm ...!L
mm I. Co
kN C
kN I -'
r'-..Y { r D
~d

20 KB 03 20 52 15 13 2 0,8 16 22,4
25 25 62 17 15 2 0,8 21,6 30
30 30 72 19 16 2 0,8 28,5 37,5
35 KB 03 35 80 21 18 2,5 0,8 37,5 48
40 40 90 23 20 2,5 0,8 45 56
45 45 100 25 22 2,5 0,8 57 68
50 KB 03 50 110 27 23 3 1 67 78
M M WEU 3 1 W 00
60 60 130 31 26 3,5 1,2 91,5 108
65 KB 03 65 140 33 28 3,5 1,2 108 125 . . TA . .. . TDC
70 70 150 35 30 3,5 1,2 122 140 N TA dn d ak al
75 75 160 37 31 3,5 1,2 137 156 .l~. ~ ~~ ore lli ~~J lli Niz TDC: dvoredni aksijalni
80 KB 03 80 170 39 33 3,5 1,2 153 173 kughc~l l:zaJl. (podnose ~slJalna kuglicni ležaji (podnose aksijalna
85 85 180 41 34 4 1,5 170 193 opterecenJa u Jednom smjeru). opterecenja u oba smjera).
90 90 190 43 36 4 1,5 190 212
95 KB 03 95 200 45 38 4 1,5 228 250 Jednoredni
100 100 215 47 39 4 1,5 255 275 .
41 4
Oznaka I dD" I' -Co
N OSIVOSt
-C
Niz TA 11
mm mm mm mm L kN kN

. I) mm mm kN kN. 2' mm kN kN 10 TA 11 10 24 9 0,5 11,4 5,7

N!zKB22 N!zKB23 12 12 26 9 05 125 61
30 KB 22 20 17 27,5 32 20 KB 23 21 18 22,8 29 15 15 28 9 0'5 13'7 6'5
35 23 19 36,5 43 25 24 20 32 40 ' , ,
40 23 19 40,5 47,5 30 27 23 43 52 17 TA 11 17 30 9 0,5 16 7,2
45 KB 22 23 19 465 52 35 KB 23 31 23 54 64 20 20 35 10 0,5 22 9,65
50 23 19 48' 53 40 33 27 67 75 25 25 42 11 1 29 12,2
55 25 21 63 67 45 36 30 81,5 90 30 TA 11 30 47 11 1 32,5 13,2
60 KB 22 28 24 76,5 80 50 KB 23 40 33 102 110 35 35 52 12 1 39 14 6
65 31 27 93 98 55 43 35 120 127 40 40 60 13 1 52 19:6
70 31 27 93 98 60 46 37 140 146 45 TA 11 45 65 14 1 57 208
75 KB 22 31 27 102 104 65 KB 23 48 39 160 170 50 50 70 14 1 62 22'4
80
85 33
36 28
30 116
137 120
137 70
75 51
55 42
45 183
212 190
216 55 55 78 16 1 765
' 27'

90 KB 22 40 34 166 163 80 KB 23 58 48 236 240 ~~ TA 11 60 85 17 1,5 93 32

95 43 37 186 186 85 60 49 275 275 65 90 18 1,5 96,5 33,5
100 46 39 212 208 90 64 53 315 315 70 70 95 18 1,5 104 34,5
105 KB 22 50 43 245 240 95 KB 23 67 55 345 345 75 TA 11 75 100 19 15 112 365
110 53 46 275 260 100 73 60 405 390 ~O 80 0,0 105 19 1:5 116 37:5
120 58 50 340 305 105 77 63 450 430 5 85 110 19 1,5 125 39
90 TA 11 90 120 22 15 156 50
I) PromjeridiDtepolumjeril'inistisukao 21 PromjeridiD te polumjeril'in isti su kao 100 100 135 25 1:5 220 69,5
kododgovarajucihvelicinaniza KB02. kododgovarajucihvelicinaniza KB03. 110 110 145 25 1,5 236 73,5

I
~ ' ~
Jednoredni aksijalni kuglicni ležaji (nastava") Jednoredni aksijalni kuglicni ležaji ("onac)
Nosivost OSivost
d D h r C Oznaka d D h r
Oznaka
kN
-2-
mm mm mm mm \ kN I
mm mm mm mm kN kN
I

Niz TA 12 Niz TA 14
10 TA 12 10 26 11 1 14 7,2 25 TA 14 25 60 24
1 7,8 1,5 73,5 33,5
12 12 28 11 15,6 30 30 70 28 1,5 104 44
15 15 32 12 1 20,4 9,5 35 35 80 32 2 127 53
17TA12 17 35 12 1 22 10
1 31 14 40 TA 14 40 90 36 2 170 68
20 20 40 14 45
15 1 18 45 100 39 2 200 78
25 25 47 41,5 50 50 110 43 250
48 2,5 95
30 TA 12 30 52 16 1 19,6
35 62 18 1,5 64 26,5 55 TA 14 55 120 48 2,5 300 108
35 60 60 130 360
40 40 68 19 1,5 76,5 30,5 51 2,5 127
65 65 140 56 3 405 140
45 TA 12 45 73 20 1,5 86,5 32,5
50 50 78 22 1,5 91,5 34,5 70 TA 14 70 150 60 3 455 153
55 90 25 1,5 132 49 75 75 160 65 3 510 170
55
60 TA 12 60 95 26 1,5 146 53 80 80 170 68 3,5 560 183
65 65 100 27 1,5 156 55
57 85 TA 14 85 180 72 3,5 620 196
70 70 105 27 1,5 163 90 90 77 680
173 190 3,5 212
75 TA 12 75 110 27 1,5 58,5 100 100 210 85 4 880 260
80 80 115 28 1,5 180 61
85 125 31 1,5 220 72 110 TA 14 110 230 95 4 1020 290
85 120 120 250 102 5 1100 310
90 TA 12 90 135 35 2 270 86,5
150 38 2 340 108 130 130 270 110 5 1460 380
100 100
110 110 160 38 2 375 114 140 TA 14 140 280 112 5 1460 380
Niz TA 13 150 150 300 120 5 1630 415
18 51 22,8 160 160 320 130 6 2000 480
25 TA 13 25 52 1,5
30 60 21 1,5 65,5 28
30
35 35 68 24 1,5 86,5 36
40 78 26 1,5 112 45
40 TA 13
45 45 85 28 1,5 134 53
50 50 95 31 2 166 63
55 TA 13 55 105 35 2 204 76,5
60 60 110 35 2 220 81,5
65 65 115 36 2 236 85
70 TA 13 70 125 40 2 280 98
75 75 135 44 2,5 325 112
80 140 44 2,5 355 116
80
85 150 49 2,5 405 132
85 TA 13
90 90 155 50 2,5 405 132
100 100 170 55 2,5 490 156
110 TA 13 110 190 63 3 585 180
120 210 70 3,5 720 216
120
130 130 225 75 3,5 780 232
140 TA 13 140 240 80 3,5 930 260
150 150 250 80 3,5 1000 270
160 160 270 87 4 1200 320

668 II 669
Dvoredni aksijalni kuglicni ležaji Dvoredni aksijalni kuglicni ležaji (honac)
Nosivost Nosivost
C Oznaka
Oznaka d d, D h a ~2 Co
kN
d ~ D h ~ ~2 Co C
mm mm mm mm mm mm mm kN mm mm mm mm mm mm mm kN kN

Niz TDC 22 Niz TDC 23

15 10 32 22 5 1 0,5 20,4 9,5 70 TDC 23 70 55 125 72 16 2 1,5 280 98

15 TDC 22 31 14
20 20 15 40 26 6 1 0,5 75 75 60 135 79 18 2,5 1,5 325 112
20 47 28 7 1 0,5 41,5 18 80 80 65 140 79 18 1,5 355 116
25 25 2,5

25 52 29 7 1 0,5 48 19,6 85 TDC 23 85 70 150 87 19 2,5 1,5 405 132

30 TDC 22 30
35 30 62 34 8 1,5 0,5 64 26,5 90 90 75 155 88 19 2,5 1,5 405 132
35
40 40 30 66 36 9 1,5 1 76,5 30,5 100 100 85 170 97 21 2,5 1,5 490 156

45 TDC 22 45 35 73 37 9 1,5 1 86,5 32,5 110 TDC 23 110 95 190 110 24 3 1,5 585 180
50 50 40 78 39 9 1,5 1 91,5 34,5 120 120 100 210 123 27 3,5 2 720 216
90 45 10 1,5 1 132 49 130 130 110 225 130 30 780 232
55 55 45 3,5 2
46 10 146 53 140 TDC 23 140 120 240 140 31 3,5 2 930 260
60 TDC 22 60 50 95 1,5 1
100 47 10 1,5 1 156 55 150 150 130 250 140 31 3,5 2 1000 275
65 65 55
105 47 10 1,5 1,5 163 57 160 160 140 270 153 33 4 2 1200 320
70 70 55

60 110 47 10 1,5 1,5 173 58,5 Niz TDC 24

75 TDC 22 75
65 115 48 10 1,5 1,5 180 61
80 80 72
85 70 125 55 12 1,5 1,5 220 25 TDC 24 25 15 60 45 11 1,5 73,5
85 33,5
30 30 20 70 52 12 1,5 104 44
90 75 135 62 14 2 1,5 270 86,5 35 35 25 80 59 14 2 127 53
90 TDC 22 2 340 108
100 100 85 150 67 15 1,5
15 2 1,5 375 114 40 TDC 24 40 30 90 65 15 2 1 170
110 110 95 160 67 68
45 45 35 100 72 17 2 1 200 78
68 15 2 2 390 118 50 50 40 110 78 18 255
120 TDC 22 120 100 170 2,5 1 95
190 80 18 2,5 2 510 150
130 130 110
200 81 18 2,5 2 540 156 55 TDC 24 55 45 120 87 20 300
140 140 120 2,5 1 108
60 60 50 130 93 21 2,5 1 360 127
Niz TDC 23 65 65 50 140 101 23 3 1,5 405 140

25 20 52 34 8 1,5 0,5 51 22,8 70 TDC 24 70 55 150 107 24 3 1,5 455 153

25 TDC 23 28
30 25 60 38 9 1,5 0,5 65,5 75 75 60 160 115 26 3 1,5 510 170
30 86,5 36 80
35 35 30 68 44 10 1,5 0,5 80 65 170 120 27 3,5 1,5 560 183

78 49 12 1,5 1 112 45 85 TDC 24 85 65 180 128 29 620 196

40 TDC 23 40 30 3,5 2
35 85 52 12 1,5 1 134 53 90 90 70 190 135 30 3,5 2 680 212
45 45 63
50 40 95 58 14 2 1 166 100 100 80 210 150 33 4 2 880 260
50
45 105 64 15 2 1 204 76,5
55 TDC 23 55 220 81,5
60 50 110 64 15 2 1
60 236 85
65 55 115 65 15 2 1
65

670 671
 Aksijalni
bacvasti ležaj (konac)
Aksijalni bacvasti ležaji Nosivost
Nizovi TS i TSA (HRN M.C3.7111715 -1966)
Oznaka d D h C
Niz TS: samopodesivi tj mm mm mm mm mm a r
mm I kN kN
aksijalni ležaji S nesime- Niz TS 93
tricnim bacvastim valjcici- 280 TS 93 280 440 95 32 46 158 6 3750 1500
ma. 300 300 480 109 37 50 168 6 4500 1800
320 320 500 109 37 53 180 6 4750 1830
Niz TSA: samopodesivi 340TS 93 340 540 122 41 59 192 6 5600 2200
aksijalni ležaji sa simetric- 360 360 560 122 41 59 202 6 5850 2240
nim bacvastim valjcicima. D 380 380 600 132 44 63 216 8 7100 2700
400 TS 93 400 620 132 44 64 225 8 7350 2800
Aksijalni bacvasti ležaji 420 420 650 140 48 68 235 8 7650 2900
Nosivost 440 440 680 145 49 70 245 8 8500 3250
Oznaka I -d D h -c 460 TS 93
480
460
480
710
730
150
150
51
51
72
72
257
270
8
8
9500
9650
3550
3600
mm mm mm mm mm u: ,:1 kN kN
500 500 750 150 51 74 280 8 10 200 3650
Niz TS 92 Niz TS 94
200 280 48 15 24 108 3 1140 425 60 TS 94 60 130 42 15 20 38 404 232
200 TS 92 2,5
220 220 300 48 15 24 117 3 1250 430 65 65 140 45 16 21 42 3 520 275
240 240 340 60 19 30 130 3,5 1800 630 70 70 150 48 17 23 44 3 570 300
260 TS 92 260 360 60 19 30 139 3,5 1860 640 75 TS 94 75 160 51 18 24 47 3 670 345
280 380 60 19 30 150 3,5 2000 680 80 80 170 54 19 26 50 720 375
280 2450 850 3,5
300 300 420 73 21 38 162 4 85 85 180 58 21 28 54 3,5 830 425
320 TS 92 320 440 73 21 38 172 4 2600 880 90 TS 94 90 190 60 22 29 56 3,5 965 490
340 340 460 73 21 38 183 4 2700 915 100 100 210 67 24 32 62 4 1160 585
360 500 85 25 38 194 5 3250 1160 110 110 230 73 26 35 69 4 1370 680
360 1270
380 TS 92 380 520 85 27 42 202 5 3800 120 TS 94 120 250 78 29 37 74 5 1600 780
400 400 540 85 27 42 212 5 4050 1320 130 130 270 85 31 41 81 5 1860 915
420 420 580 95 30 46 225 6 4900 1600 140 140 280 85 31 41 86 5 2000 950
440 TS 92 440 600 95 30 46 235 6 5000 1660 150 TS 94 150 300 90 32 44 92 5 2280 1080
460 460 620 95 30 46 245 6 5200 1660 160 160 320 95 34 45 99 6 2600 1220
480 480 650 103 33 55 259 6 5700 1900 170 170 340 103 37 50 104 6 2900 1370
500 670 103 33 55 268 6 6000 1930 180 TS 94 109 52 110 6 3250 1530
500 180 360 39
Niz TS 93 190 190 380 115 41 55 117 6 3600 1660
100 170 42 14 20,8 58 2,5 585 280 200 200 400 122 43 59 122 6 4050 1860
100 TS 93 220
110 110 190 48 16 23 64 3 750 345 220 420 122 43 59 132 8 4250 1900
120 210 54 18 26 70 3,5 950 430 240 TS 94 240 440 122 43 59 142 8 4500 1960
120 260 260 480 132 48 64 8
130 TS 93 130 225 58 19 28 76 3,5 1080 490 154 5500 2360
140 240 60 20 29 82 3,5 1250 550 280 280 520 145 52 68 166 8 6400 2800
140 570 O 4 14 2 1 4 2
150 150 250 60 20 29 87 3,5 1290
160 TS 93 160 270 67 23 32 92 4 1500 655
170 280 67 23 32 96 4 1560 670 Normirani su (HRN M.C3.715 - 1966) još i sljedeci nizovi aksijalnih
170 800
180 180 300 73 25 35 103 4 1860 bacvastih ležaja:
190 320 78 27 38 110 5 2160 930 niz TSA 92: d = 240 ... 500 mm, D = 340 ... 670 mm,
190
29 41 116 5 2800 1060.
200 TS 93 200 340 85
29 41 125 5 2550 1080 niz TSA 93: d = 120 ... 500 mm, D = 210 ... 750 mm,
220 220 360 85
240 240 380 85 29 41 135 5 2650 1120 niz TSA 94: d = 60... 300 mm, D = 130... 540 mm.
260 420 95 32 45 148 6 3600 1460
260 Norme HRN za te nizove ležaja ne propisuju nosivosti Co i C.

673
672
-'
 Dinamicka nosivost ležaja (HRN M.C3.852 -1963)
Nosivost valjnih ležaja (prema ISO)
Staticka nosivost ležaja (HRN M.C3.851-1963). Trajnost va1jnog ležaja odredena je brojem okretaja (ili radnim satima
Staticka nosivost je nosivost u mirovanju, tj. radijalno odnosno aksija1- uz stalnu brzinu vrtnje) pri kojem se pojavljuju prvi znakovi umora tvari.
no (centricno) opterecenje radija1nih odnosno aksija1nih ležaja pri kojem Nazivno trajanje skupine jednakih ležaja je onaj broj okretaja (ili
nastaje ukupna plasticna deformacija od 10-4 promjera va1jnog tijela. radnih sati uz stalnu brzinu vrtnje) što ga dostigne ili premaši 90 % ležaja
Proracun staticke nosivosti (HRN M.C3.853 ... 856 - 1965). iz te skupine prije pojave prvih znakova umora tvari.
Staticka nosivost Co za pojedine vrste ležaja predocena je u tablicama Dinamicka nosivost radijalnog odnosno aksijalnog ležaja je cisto radi-
(str. 657 do 673) jalno odnosno aksija1no stalno opterecenje kojim možemo opteretiti sku-
Ekviva1entno staticko opterecenje Fo ovisno je o radijalnom opterece- pinu jednakih ležaja s nazivnim trajanjem od 1O6okretaja.
nju Fr i aksija1nom opterecenju Fa.
a) Ekvivalentno staticko opterecenje za radijaine ležaje Proracun dinamicke nosivosti (HRN M.C3. 857/858(759/860 -1964)
- pri cistom radijalnom opterecenju (Fa = O) Dinamicka nosivost C za pojedine vrste ležaja predocena je u tablicama
Fo = Fr (str. 657 do 673).
-
- uz istodobno radijalno i aksijalno opterecenje uzimamo vecu od a) Ekvivalentno dinamicko opterecenje F pri radija1nom opterecenju Fr
sljedecih dviju vrijednosti
Fo = XoFr + YoFa Fo = Fr -
i aksijalnom opterecenju Fa za aksijalne ležaje

Vrijednosti za Xo i Yo F= V.XRr+ YFa

Jednoredni ležaji Dvoredni ležaji
Vrsta radijalog ležaja pri cemu faktor V iznosi:
Xo YO Xo YO
Unutarnji prsten
Kuglicni ležaji Vrsta radijalnog ležaja
s radijalnim dodirom 0,6 0,5 0,6 0,5 se okrece miruje
Kuglicni ležaji kuglicni ležaji
s kosim dodirom - s radijalnimdodirom 1 1,2
a=20. 0,5 0,42 1
1
0,84
0,76
- s kosim dodirom 1 1,2
a = 25. 0,5 0,38 - samopodesivi 1 1
a = 30. 0,5 0,33 1
1
0,66
0,58
-jednoredni s radijalnim dodirom, rastavljivi 1 1
a = 35. 0,5 0,29
a = 40. 0,5 0,26 1 0,52 valjkasti ležaji 1 1,2
Samopodesivi
kuglicni ležaji 0,5 0,22 cot a 1 0,44 cot a Vrijednsti X i Y za radijalne kuglicne ležaje s radijalnim dodirom
Valjkasti ležaji 0,5 0,22 cot a 1 0,44 cot a Jednoredni ležaji Dvoredni ležaji
F. e
b) Ekvivalentno staticko opterecenje za aksijalne ležaje Co F.!V F, > e F.!VF,";'e Fn!VF > e
- istodobno aksijalno i radijalno opterecenje1) X Y X Y X Y
Fo=Fa+2,3Frtana 0,014 0,19 2,30 2,30
(Za jednoredne aksija1ne ležaje ta jednadžba više ne vrijedi tocno ako je 0,028 0,22 1,99 1,99
0,056 0,26 1,71 1,71
Fr> 0,44 Fa cot a.)
* 0,084 0,28 1,55 1,55
0,11 0,30 0,56 1,45 1 O 0,56 1,45
Staticka nosivost Co ne smije biti manja od ekviva1entnog statickog 0,17 0,34 1,31 1,31
opterecenja Fo 0,28 0,38 1,15 1,15
Co:2:Fo 0,42 0,42 1,04 1,04
0,56 0,44 1,00 1,00
1) a je kut dodira (kut izmedu dodllue osi i okomice na os ležajngo provrta).

675
674
 Za rastavljive jednoredne radijalne kuglicne ležaje s radijalnim dodi-
rom vrijedi Vrsta radijalnog ležaja Fa/V F, > 1,5 tan a
X Y X Y
F JV Fr > 0,2 {X
Y =
= 2,5
0,25 Samopodesivi
kuglicni ležaji
Vrijednosti X i Y za radijalne kuglicne ležaje s kosim dodirom --jednoredni
dvoredni
0,40 0,4 cot a
1) Jednoredni ležaji 0,42 cot a 0,65 0,65 cot a
Dvoredni ležaji
.F,
a 1'- e FnN F, > e
Samopodesivi
Co FnNF,,;,e F,NF, > e
valjkasti ležaji

0,014
0,028
0,23
0,26
X Y X Y

2,78
2,40
X Y

3,74
3,23
-- jednoredni
dvoredni
Za a = O : Fa = O,
LJ X = 1
1
o
0,45cota
0,4
0,67
0,4 cot a
0,67 cot a

0,056 0,30 Zae,Xi Yvrijed- 2,07 2,78

nosti su iste kao b) Elwivalentno dinamiclw opterecenje F pri radijalnom opterecenju Fr
0,34 1,87 2,52 i aksijalnom opterecenju Fa - za aksijalne ležaje
50 I 0,085
0,11 0,36 kod kuglicnih le- 1 1,75 0,78 2,36
0,17 0,40 žaja s radijalnim 1,58 2,13
dodirom F = X Fr + Y F.
0,28 0,45 (str. 677) 1,39 1,87 Vrijednosti X i Y
0,42 0,50 1,26 1,69'
0,56 0,52 1,21 1,63 Jednosmjerui ležaji Dvosmjerni ležaji
0,014 0,29 1,88 2,18 3,06
Vrsta aksijalnog e
0,029 0,32
ležaja Fa/F, > e Fa/F,';'e Fn/F, > e
1,71 1,98 2,78
0,057 0,36 1,52 1,76 2,47 X Y X Y X Y
0,38 1,41 1,63 2,29
100 I 0,11
0,86 0,46 1 0,75 Kuglicni ležaji
0,40 1,34 1,55 2,18
0,17 0,44 1,23 1,42 2,00
s kosim dodirom
a = 450 1,25 0,66 1 1,18 0,59 1
0,29 0,49 1,10 1,27
0,66
1,79 a = 600 2,17 0,92 1 1,90 0,54 1
0,43 0,54 1,01 1,17 1,64
0,92
a = 750 4,67 1,66 1 3,89 0,52 1,66 1
0,57 0,54 1,00 1,16 1,63
0,015 0,38 1,47 1,65 2,39 Samopodesivi
0,029 0,40 1,40 1,57 2,28 valjkasti ležaji 1,5 tan a tana 1 1,5 tan a 0,67 tana 1
0,058 0,43 1,30 1,46 2,11
0,46 1,23 1,38
Za a = 900 : Fr = O, Y=1
2,00
W I 0,12
0,087 0,47 0,44 1,19
1
1,34 0,72 *
1,93
0,17 0,50 1,12 1,26 1,82
Trajnost ležaja L ovisi o dinamickoj nosivosti C i ekvivalentnom opte-
0,29 0,55 1,02 1,14 1,66 recenju F te iznosi
0,44 0,56 1,00 1,12 1,63
0,58
'"
0,56 1,00 1,12 1,63 C
L-- -
200
250
300 -
0,57
0,68
0,80
0,43
0,41
0,39
1,00
0,87
0,76 1
1,09
0,92
0,78
0,70
0,67
0,63
1,63
1,41
1,24
pri cemu je eksponent m:
F
(j (106okretaja)

350 0,95 0,37 0,66 0,66 0,60 1,07 za kuglicne ležaje m =3

400 1,14 0,35 0,57 ) 0,55 0,57 0,93 za valjkaste ležaje m = 10/3
1) i broj redovakuglicau jednomležaju. U praksi se trajnost ležaja obicno racuna u radnim satima.

676 677
 raturama (npr. u vrucim prosto-
MAZIVA 200
rijama) potrebno je ulje vece vi- '"
S obzirom na izvor maziva razlikujemo sljedece vrste:
skoznosti, a za promjenljive po- mm2
--š-- '" .
gonske prilike potrebno je ulje s
blago položenom krivuljom vi- v
100 "'" ""
Mineralna ulja se najcešce rabe kao maziva u tehnici. Dobivamo ih
destilacijom iz sirovog zemnog ulja (nafte). Vecinu destilata treba još i skoznosti. Te temeljne upute 70 "'"
valja uskladiti s uvjetima koji "a
rafinirati. Rafinati su skuplji, no ujedno i trajniji te imaju dobru mazivost
ako nisu previše rafinirani.
ukupno odlucuju o konacnom iz-
1
50 "
b '"
boru najpravilnijeg maziva.
Biljna i životinjsha ulja (koštano, ricinusovo, repicino ulje) veoma su Plamište je temperatura pri 30 " '"
masna i bolje mazivosti od mineralnih, ali se pri uporabi pretvaraju kojoj se uljne pare prvi put zapa- 20
djelomice u smolu i razgraduju. Stoga se vrlo rijetko rabe posve sama. le kad im se približavamo s otvo- 15
renim plamenom. Ako ulje 10
Zamašcena (lwmpaundirana) ulja mješavina su mineralnih i biljnih ili ......
nastavi samo gorjeti, dosegli 5
životinjskih ulja. Zato je njihova mazivost osobito dobra, ali brže stare
nego cista mineralna ulja. smo gorište, koje je 30 do 40 ac 1
više od plamišta. Plamište mora- 20 30 40 50 60 70 ac 100
Mineralna ulja s dodatcima (aditivima) imaju bolja svojstva od cistih
mo uzeti u obzir samo ako su Dijagram ovisnosti viskoznosti v
mineralnih. Dodatci se rabe za poboljšanje mazivosti i viskoznosti, sprje- pogonske temperature blizu pla- o temperaturi T
cavaju autooksidaciju, koroziju, pjenjenje i rdanje, te omogucuju detergent- mišta. Ono veoma ovisi o tlaku; a poluteš.1w(srednje) ulje
no djelovanje i mazanje pri visokom tlaku. Tzv. »detergenti-disperzanti« pri povecanom tlaku (npr. u b lako ulje
osobito su nužni za motorna ulja, jer sprjecavaju nakupljanje taloga i
kompresorima) plamišteje znatno više, dokje pri sniženom tlaku (npr. u
izgorjelih cestica u motoru. vakuum skim pumpama) znatno niže.
Neka sintetska ulja (silikoni i sl.) sve se više rabe u suvremenoj tehnici Kapljište je temperatura na kojoj se pojavi prva kap tekuce masti kad
zbog iznimnih svojstava. se ona zagrijava u odredenoj posudio Mnoge se masti razgraduju vec
mnogo prije nego dosegnu kapljište, pa stoga ono mora biti znatno više od
Masti (za strojeve i valjne ležaje) su smjese sapuna i mineralnih ulja.
pogonske temperature ležaja.
Uglavnom razlikujemo litijeve i natrijeve masti; poznat je, medutim, cijeli
niz posebnih masti izradenih npr. na temelju aluminij eva ili drugog Kmtište je temperatura pri kojoj ulje više ne tece. Time ocjenjujemo
sapuna. N atrijeve masti tvore s vodom emulziju pa izdrže više temperature. uporabljivost ulja pri niskim temperaturama.
Kahvocu maziva i mazivost prosudujemo s obzirom na vlaženje i pria- Penetracijom se iskazuje tvrdoca masti (tj. dubina do koje se, uz odre-
nj anje na kovinske površine i otpornost prema starenju. Pri izboru mazi- dene uvjete, u uzorak masti utisne stožac odredenih izmjera).
va za odredenu svrhu odlucujuca su fizikalna i kemijska svojstva: gustoca,
viskoznost, plamište, krutište, kapljište, neutralizacijski broj i ostalo. Neutralizacijshi broj. Zbog uporabe ulja pri višim temperaturama i
katalitickog djelovanja kovina u nazocnosti kisika iz zraka, u mineralnim
Gustoca pri 15 ac gotovo je za sva ulja manja od 1000 kg/m3. Kvalitet- se i zamašcenim uljima stvaraju nakon duljeg vremena slobodne organske
na stabilna ulja na parafinskom temelju imaju gustocu približno 870 kiseline, pa ulje »stari«. Neutralizacijski broj jest broj mg kalijeva hidrok-
kg/m3, naftna imaju nešto vecu, a ulja s asfaltnim temeljem još vecu; sida (KOR) potrebnog za neutralizaciju slobodne organske kiseline u 1 g u1ja.
gustocu. Sintetska ulja iz ugljenog katrana dosežu gustocu 1100 ... 1 200
kg/m3. Opcenito su gustoca i viskoznost tim manje što ugljikovodici, od
kojih je sastavljeno neko mineralno ulje, sadrže više vodika. Kako laboratorijska ispitivanja spomenutih fizikalnih i kemijskih
Vislwznost je najvažniji podatak pri izboru ulja za odredenu svrhu. znacajki nisu uvijek dovoljna za ocjenu radnih svojstava, uvedena su i
ispitivanja za posebna maziva i neposredno na strojevima, a osobito na
Vrijednosti za viskoznost (kinematicku) su na str. 87. Viskoznost veo- motorima s unutarnjim izgaranjem. Ispituje se odn. ocjenjuju sljedeca
ma ovisi o temperaturi te se s porastom temperature znatno smanjuje. svojstva: sposobnost prianjanja i debljina sloja maziva na plohama, oksi-
Za ležaje s velikom brzinom vrtnje i malim opterecenjem potrebno je dacijska stabilnost, detergentnost i dr. Te su metode obicno normirane.
ulje manje viskoznosti. Za veca opterecenja i pri višim pogonskim tempe-
679
678
 --
L,-Y . . ----- Ika,--_.. .ska i cirkul .. IkauU
liCI SJ {]]je za visoki tlak, zu
Viskoznost Krutište Plamište Viskoznost
Vrsta Oznaka v tu mu tplm'n Oznaka -17,8'C 50'C
Krutište I Plamište
98,9'C
mm2/s 'C 'C
v v v
tu mu tplm'n
Ležajno Ilije - destilm (HRN B.H3.313 ... 316 - 1956) mm2/s mm2/s mm2/s I 'C I 'C
I I
pri 50'C Ulje za visoki tlal, (HRN B.H3.211 ... 215 - 1962)
lako LD-30 21... 38 ...{j 140
srednje LD-45 40... 52 ...{j 150 UVP-75 1) 3268 22... 29
UVP-80 1) -20 150
poluteško LD-60 55... 75 O 160 53... 76 8,5...12 -15
teško LD-100 80 ... 110 O 170 UVP-902) 165
91... 190 14,2 ... 25,1 -12 180
UVP-1402)
UVP-2503) 25,1 ...42,9 -10 200
Vretensko Ilije (HRN B.H3.300/301 - 1956) - za protocno mazanje 42,9 O 220
pri20'C Ulje za otvorene zaupcanike (HRN B.H3.270 ... 272 - 1955)
lako VL 20... 45 -15 130
teško VT 60... 85 -15 130 OZ5
33
I I I
OZlO 190
72 190
Vretensko Ilije - destilm (HRN B.H3.310/311 - 1956) - za protocno mazanje OZ15
I 125 190
I
Ulje za zatvorene zupcane prigone (HRN B.H3.319 - 1973)
~:~o I I I I
ZU40
Osovinsko Ilije (HRN B.H3.321/323 - 1956) - za osovine tracnickih vozila
40 -25 180
ZU55 55
ZU80 -20 190
pri50'C 80 -18 200
ZU 110 110
lako OL 45... 60 -15 150 ZU 150 -15 210
teško OT 90 ... 110 O 160 150 -12 220
I I I I

ZU 190 190
Cirkulacijsko ulje (HRN B.H3.230 - 1973) - za optocno mazanje ZU 230 -12 230
I 230 -10 235
ZU 305 305
pri 50 'C ZU 455 ...{j 240
super super lako CP2 1,6 -40 80 455 ...{j 240
super lako CP3 3 -30 90
ekstra ekstra lako CP7 7 -20 110 Ulje za mehanicke prigone motornih vozila (HRN B.H3.302/303 - 1973)
ekstra lako CP9 9 -20 140 MP 4-80
posebno lako CP14 14 -16 160 < 23 000 9 ...11,5 -20
MP 4-90 170
MP4-140 16,8 ... 19,2 -15 190
vrlo lako CP20 20 -15 165 25,5 ... 31,5 -8 210
lako CP27 27 -15 170
srednje CP37 37 -10 180
MP 5.75
MP 5-80
< 3 300
< 11 000
> 4,2 - 150
teško CP50 50 -10 200 9...11,5 (-25) 160
vrlo teško CP75 75 MP 5-90 < 76 000
-10 200 MP 5-140 16,8 ... 19,2 (-18) 180
25,5 ... 31,5 ( -7) 200
osobito teško CP 100 100 ...{j 210
ekstra teško CP 150 150 ...{j 215
ekstra ekstra teško CP 215 215 ...{j 220
super teško CP 300 300 ...{j 230 II Za zupcane prigoue.
super super teško CP 425 425 ...{j 230 2) Za mjenjaoo i diferencijale.
31 Za pužne prigone.

680
681
 --- - Motorno ulje (HRN B.H3.129/139/149/169 -1974)
Hidraulicko, kompresol'SKo, MlrUll..',,","
Viskoznost Krutište Plamište
Razdioba mineralnih motornih ulja po kalwoci
Vrsta Oznaka v tu mo< t.lmin Klasif1kaciju API su (1970/71) zajednicki izdali: API (American Petro-
mm'!s °C °C leum Institute) i ASTM (American Society for Testing Materials)

Hidraulicko ulje (HRN B.H3.120 ... 128 - 1963) za uljno-hidranlicke naprave Kakvoca po HRN Klasifikacija API 1) Znacajka ulja Uporaba
I
pri 50 °C inhibirano laki
81 A SB
HU-EEL 10...12 -35
ekstra ekstra lako -30 100 inhibirano motori
ekstra lako HU-EL 12...14 B SD
HU-VL 17...21 -25 160 detergentno teži } benzinski
vrlo lako -20 200
lako HU-L 20...34
C ce jace detergentno laki
srednje HU-S 38...42 -15 210 D CD jako detergentno teži
teško HU-T 49 .., 53 -10 220 } dizelsli-motori
vrlo teško HU-VT 61... 75 -10 230
posebno teško HU.NT 80...95 -10 240 Za dvotaktne benzinske motore motorno ulje je s dodatcima, a rabi se
pomiješano s benzinom.
Kompresorsko ilije (HRN B.H3.151 ... 156 - 1962) - za stapne i rotacijske kompresore
Razdioba po uiskoznosti
pri 50 °e
Po SAE (Society of Automotive Engineers) motorna su ulja podijeljena
lako KU-L 35... 50 -20 175
u gradacije po viskoznosti (pri cemu nisu uzeti u obzir ni kakvoca ulja, ni
srednje KU-S 52... 72 -15 185 ovisnost njegove viskoznosti o temperaturi).
teško KU-T 75...105 -10 195
vrlo teško KU.VT 110...140 -5 215
Viskoznost
posebno teško
ekstra teško
KU-NT
KU-ET
150 ... 200
220 ...270
-5
-5
230
250
Krutište I Plamište
-17,8°e 98,9 °e
Gradacija
SAE po I

Ulje za rashladne kompresore (HRN B.H3.141 ... 144 - 1962) - za kompresore za v v tu mo< t.lm'n
HN3, CO" freone i sl. mm'!s mm'!s °C I °C
pri 50 °e Zimska ilija
vrlo lako KH-VL 10 ... 17 -40 135
lako KH-L 18... 26 -35 160 SAE 10 Z 2400 5,4... 7,3 -25 200
srednje KH-S 26 ... 36 -25 180 SAE 20 Z 9600 7,3... 9,6 -20 I 205
I
teško KH-T 36...50 -20 200 I

Ljetna ilija
Tllrbinsko ilije (HRN B.H3.21O- 1976) - za vodne, parne i plinske turbine
SAE 20 - 7,3... 9,6 -20 205
pri 50 °e
-10 180 SAE30 - 9,6... 12,9 -15 220
TU-VL 16... 24
190 SAE40 - 12,9 ... 16,8 -10 230
TU-L 25... 33 -8 SAE 50 - 16,8 ... 22,7 -10 240
TU-S 34... 42 -8 210 I

TU-T 44... 52 -8 220

"Svesezonska ulja« obuhvacaju viskoznošcu više gradacija. (illje koje
odgovara gradacijama SAE 10 Z i SAE 30, oznaceno je sa SAE 10 Z-30).

250
za zasicenn paru 310 li KlasifIkacija API poznaje još i kakvoce: SA, SC i SE (od SA do SE s porastom dodatka) te
za pregrijann paru CA i CB (od CA do CD za povecani stupanj kompresije motora).

683
682
Vazelinsko, izolacijsko ulje i ulje za obradbu Masti - --
Plamište
Viskozno8t
Viskoznost Krutište
5O°C Krutište Kapljište
Vrsta Oznaka Penetracija
Vrsta Oznaka v (po gnjecenju)
v tke moo tplmin tkemox tko min
nnn2/8 °C °C nnn2/8 oc oc
Masti za otvorene zupcanike (HRN B.H3.273/274 - 1955)
Vaze/ins/w ulje, tehnicko (HRN B.H3.160 ... 163 -1958) - za precizne instrumente
i lake radilice teška OZ-20 - 310 ...340
vrlo teška OZ-41 - 290 ... 310
I I

pri 20 oc
I I

vrlo Iako VZT-VL 20...37 -25 120 Masti za visoki tlak i temperaturzt - za klizue i valjane ležaje pri povišenim tempe-
pri 50 oc raturama i tlakovima (HRN B.H3.624 - 1974)
Iako VZT-L 12...17 -20 120
srednje VZT-S 18...25 -15 140 vrlo meka MVP-I - 310...340 175
teško VZT-T 26...42 -15 \ 160 meka MVP-2 - 265...295 180
srednja I
MVP-3 I
- 220...250 185
Iza/acijs/w ulje (HRN B:H3.561/562 - 1970) - za visoke temperature (HRN B.H3.644/648 - 1965)
pri -30 oc pri 20 oc tvrda MVT-4 - 175...205 160
za transformatore IIU-T 1800 30 -45 130 briketna MVT-B - < 80 180
I I I
pri 20 oc
1

pri -15 oc
za sklopke IU-P 800 40 -30 140 Masti na temelju Li sapuna (HRN B.H3.634 -1974) - za više namjena
vrlo meka VM-1 > 40 310 ... 340 -15 175
meka VM-2 > 40 265 ... 295 -15 180
Dielektricna cvrstoca izolacijskih ulja IU-T i IU-P iznosi: za nepre- srednja VM-3 > 40 220 ... 250 -15 185
radeno ulje 30 kV, za preradeno ulje 50 kV. I I I I I

Masti na temelju Na sapuna (HRN B.H3.645 -1974) - za valjne ležaje

Ulja i tekucine za obradbu - za hladenje i podmazivanje alata pri
odvajanju cestica s kovina meka MKL-2 > 35 265 ... 295 -15 140
srednja I
MKL-3 I
> 35 220 ... 250 -15 150
I I I

Grafitirana mast (HRN B.H3.661- 1970)

Neemulgirajuca ulja (HRN B.H3.526 - 1973)
srednja I LMG-3 > 37 200 ... 250 -15 95
pri 50 °C Sadrži: 2 ... 4 % grafita, 8 % pepela, 2 % vode.
N5 3,0... 6,5 -20 90
NIO 6,5...12 -20 100
140 Masti s molibdenovim disulfidom MoS2(HRN B.H3.666 - 1976)
NEP 12 ...37,5 -10
12 ... 37,5 -10 160 MMO-1
neaktivna ulja \ NVEP > 40 310... 340 -15 175
I
MMo-2 > 40 265 ... 295 -15 180
A10 6,5...12 -20 100 I I

A25 12 ...37,5 -10 140 Sadrži: > 3% MoS2.

aktivna ulja 140
VA 12 ... 37,5 -10
{ Antikorozijs/d vaze/in (HRN B.H3.681- 1977)

55
Emulgirajuca ulja i sinteticne tekucine (HRN B.H3.536- 1974) - za 65
emulzije s vodom u omjeru ulje/voda 1 : 10 ... 1: 40 (1:60), otopine u vodi 75
u omjeru koncentrat/voda = 1:50 ... 1:1000.

684 685
Izbor maziva 1) Izbor maziva (nastavak)
Pogonski uvjeti Maziva Pogonski uvjeti
Mjesto i nacin
podrnazivanja
-
t temperatura (OC) po HRN t - temperatura (OC)
-
n brzina vrtnje (min-I) Mjesto i nacin
n - brzina vrtnje pogonskog
Maziva
podrnazivanja po HRN
zupcanika (min-I)
Ležaji P - prenesena snaga (kW)
Klizni ležaji
Zupcani prijenosi
- podrnazivanje uljem, n < 50 LD 100
rucno ili mazalicama n = 50 ... 200 LD60 Zatvoreni zllpcanici t = -20... 20°C:
n = 200 ... 700 LD45 veliko opterecenje ZU-80
manje opterecenje ZU-40
- podrnazivanje uljem, t> O°C:
cirkulacijsko ili prstenom n < 50 CP-1O0 - podrnazivanje t = O... 70°C:
n = 50 ... 200 CP-75 cirkulacijsko n < 350:
n = 200 ... 700 CP-50 P < 18 ZU-55
n = 700... 1500 CP-37 P = 18 ... 65 ZU-80
n = 1500 ... 3 000 CP-20 P> 65 ZU-190
n > 3 000 CP-7 n = 350 ... 1 000:
t < O°C KR-S P< 11 ZU-40
P = 11 ... 50 ZU-55
- podmazivanje mašcu t> 60°C: P> 50 ZU-80
mazalicama LMG-3
tlacno MVP-2 - podrnazivanje n < 350:
t < 600C MKL-3 u uljnoj kupe1ji P< 18 ZU-80
P = 18... 65 ZU-190
Valjni ležaji P> 65 ZU-305
n = 350 ... 1 000:
- podrnazivanje uljem t = -25 ... 40 °C KH-T P< 11 ZU-55
t = O ... 60 °C: P = 11 ... 50 ZU-80
n < 700 CP-37 P> 50 ZU-190
n = 700 ... 3 000 CP-20
n > 3 000 CP-7 - podrnazivanje n = 1 000 ... 2 500:
t = 60 ... 90 °C: cirkulacijsko ili P<7 ZU-40
n < 700 °C CP-100 u uljnoj ku pelji P = 7 ... 37 ZU-55
n = 700 ... 3 000 CP-37 P> 37 ZU-80
n > 3 000 CP-20 n = 2500 ... 5 000:
t> 90°C: P<4 CP-20
n < 700 CP-300 P = 4 ... 15 ZU-40
n = 700 ... 3 000 CP-215 P> 15 ZU-55
n > 3000 CP-75
Otvoreni zupc'lllici t < 60 °C OZ-15
- podrnazivanje mašcu t = -20 ... 125 °C: Pllžni prijenosi t - normalne MP4-140
normalno opterecenje VM-3 - niske MP4-80
veliko opterecenje MVP-3
Lanci i užad t - normalne MP4-90
Gallovi lanci - niske KR-T

1) Navedene su upute obavještajne. U pojedinim slucajevima, a napose pri vecim zahtjevi- Celicna užad t - normalne i niske OZ-5
ma, valja uzeti u obzir upute proizvodaca stroja ili uredaja i proizvodaca maziva.

686 687
Izbor maziva (nastavak)
Pogonski uvjeti
Mjesto i nacin t - temperatura (OC) Maziva
podmazivanja n - brzina vrtnje (min-I) po HRN
P, - snaga po cilindru (kW)
Vodne turbine

Potporui ležaji
- sa cvrstim potporuim t < 50°C
prstenom srednja i velika opterecenja,
mala i srednja brzina ITU-T
- s pomicnim segmentima t < 60°C:
optrecenje < 3,5 N/mm2 TU-S
HorizontaIni potporui i mala opterecenj a,
grebenasti ležaji velika brzina TU-S
Svorujaci statorskih lopatica, t < 15 °C
vodivi podvodni ležaji mala i srednja
opterecenja LMG-3

Glavine Kaplanovih tm'bina servomotor u osovini CP-300

servomotor u glavini TU-S
Parne turbine
Ležaji n > 3 000 TU-VL
n = 1 500 .., 3 000 TU-S

Stapni parni strojevi

Cilindri Temperatura pare:
tp < 320°C
tp < 260 °C CU- 300
CU-250
Dizelski motori (stabilni)
VertikaIni motori P, < 120 kW D-SAE 30
- cilindri i ležaji P, < 120 kW D-SAE 40
Horizotalni motori P, < 40kw D-SAE 20Z
- cilindri i ležaji P, < 40 kW D-SAE 30

Regulatori
Protocni regulatori t - normalne TU-S
Tlacni regulatori t - normalne TU-S
- niske DH-L

Stapni kompresori za t> lO°C KU-T

regulatore t < 10°C KU-S

688
~ Shell VODECI SVJETSKI
PROIZVOÐAC MAZIVA

Medunarodna
Maziva za najcešcu industrijsku

TURBO S
SHELL
primjenu

TURBINSKA UWA
Primjena

ISO VG 32 Parne i plin~ke turbine k?d kojih

Medunarodna
oznaka

L-TD
Primjena oznaka 46 'se s IstIm uljem podmazuJu
i zuncasti nriienosniei.
TURBO T ISO VG Za podrnazivanje i upravljanje L-TD
RIMULA TX ACEAE2 32,46, 68, plinskih i parnih tm-bina, te
100 turhokomnresora-
IZOLACIJSKA UWA
TELLUSS 22,32, Alatni strojevi, preše, dizalice. HLP DlALA B, BX, D, DX
46 68 100 G GX
TELLUS T U1je visokog indeksa viskoznosti. HVLP
15, 32, 46, za hidraulicke sustave izložene zna-
68, 100 cainim nrom'enama temnerature. TORCULA
AEROSHELL FLUlD 41 Hidraulicko ulje za ekstremno
niske temOPrature.
NATURELLE HF R 32 Bioraz!!Tadrivo hidraulicko ulie. HVLP THERMIA B
CIRKULACIJSKA I STROJNA ULJA
MORLINA Cirkulaeijski sustavi, vretena te HL,CL
5, 10, 100 lako optereceni hidraulicki VCL KS FLUlD U
sustavi i zuncaniei.
VITREA 32, 46, 68, Cirkulacijski sustavi, lako optere- C KS FLUlD E
100, 150, ceni zupcanici, ležajevi, lancanici
220,320, i sl.
460
CGLP MACRON B 18,3 eSt Rezanje i tokarenje ohojenih
TONNAS Klizne staze i vodiliee alatnih
68, 220 stro 'eva. (40'C) kovina.
MACRON MX Tokarenje, glodanje, rezanje
ZUPCANICKA UWA 30 eSt
(40'C) navoja, provlacenje celika
OMALA 68, 100, 150, EP ulje za teško i udarno optere- CLP i obo' enih kovina.
220, 320, cene industrijske prijenosnike uz MACRON H Brušenje, honanje, lepanje
460 680 naiviši stunan; zaštite od trošenia. (4 eSt
40'C) li"evanoa želieza kovina i stakla.
TIVELA WA/WB Sinteticko ulje za MEDICINSKA BIJELA ULJA
150, 220 visokoonterecene zuni'nike.
ONDlNA
KOMPRESORSKA ULJA ISO VG 15, Podmazivanje strojnih dijelova
46,68 gdje je moguc slucajan kontakt
COMPTELA S VCL s hranom.
46 68 U1ja za vijcane i krilne zracne
, kom resore. CASSlDAFLUlD HF ISO VG 32, Hidraulicki sistemi, i ležajevi USDA HI
CORENA P VDL 46 68 100 u nrehrambenoi industriii.
68 100 150 U1ja z~ klipne t;ermicki visoko-
, , opterece.ne_zrm;ne komPJ:.esor!'h MASTI
UWA ZA RASHLADNE KOMPRESORE " MASTI NLGI Um'šcivac
CLAVUS 32 46 68 Radni medi"; amonijak. KA AL VANIAEP Višenamjenska mast za Li
CLAVUS G 32, 46, 68, Radni medij; amonijak, R12, R22, KAlKC 0,1,2 industriisku nrim-enu-
100 R403 halo"enizirani u"liikovodici. ST AMINA EP 2 Visokotemneraturna mast. liurea
CLAVUS R Radni medij; R23, RI34A, R404A, CASSlDA RLS Mast za prehrambenu industriju Al eomplex
46 2
R404B R407C. sa sintetickim baznim uliem.
SD REFRIGERATOR Radni medij; R12, R22, RI3IB, KC
39
(2212) R113, R114, R403, R502.

690 691
 Zbog vece preglednosti pri izradbi kalupa i upozorenja za koji je lijev
TEHNOLOGIJA predviden pojedini model (nadizmjere!) oznacuju se pojedine plohe na
modelima posebnim bojama.
Lijevanje
Boje modela
Modeli po kojima se izraduju ka- Nadizmjere lijevova
lupi za lijevanje dijele se na: (REN KH5.050 -1959) Površine modela Lijev
Višekratno uporabiue modele Nadizmjera % i jezgrenika lake teške
kovinske izradbe (celik, sivi lijev Lijev manji veci sivi nodularni teml"'rirani celicni kovine kovine
aluminij, mjed itd.), polimera, dr- odljevci odljevci površine koje crveno ljubicasto sivo modro zeleno žuto
veta ili sadre. Moraju biti rastavlji- sivi lijev 1,0 0,75 ostaju neobradene
vi i s kosim bocnim plohama da ih nodularni lijev žute
nakon kalupljenja možemo izvuci nežareni - 2,0 1,5
površine koje ce žute žute žute
crte 1)
žute crvene

iz pješcanog kalupa.
žareni - 0,5 0,3
se obraditi crte 1) crte 1) crte 1) crte 1) crte 1)

temperirani lijev mjesta za hIadila i modro crveno crveno crveno crveno modro
Jezgrenici su modeli za izradbu
nežareni - 2,0 2,0
-
uložene trnove
pješcanih jezgara.
bijeli, žareni - 1,6 sastavci dijeljenih
Jednokratno uporabiui modeli crni, žareni
izraduju se od voska (kojega po ko- celicni lijev
- 0,5 0,5 modela crni rub
2,0 1,8
nacnoj izradbi pješcanog kalupa ra- jezgreni oslonci crno
lijevani Mn celici 2,3 2,3
stalimo zagrijavanjem) ili od poli-
mera (UF ili pjenastoga PS koji pri lijevana bronca 1,5 1,3 Modeli nisu potrebni pri posebnom nacinu lijevanja (tlacnom, kokil-
dodiru s vrucom talinom ispare). lijevana Al bronca 2,1 1,8 nom, centrifugalnom, kontinuiranom itd.).
Temelj za izradbu modela je kon- lijevana mjed 1,7 1,5 Kalupi su pomocno sredstvo u kojima se uljevena kovinska talina
strukcijski nacrt. Pri izmjeravanju cincani lijev 1,5 1,2 Wadenjem skrucuje u odljevak.
modela valja uzeti u obzir stezanje li- Kalupi moraju izdržati visoke temperature talina, ne smiju s njom
aluminijski lijev 1,2 1,0
jeva pri skrucivanju i ohladivanju. -Al-Mglijev reagirati, moraju biti i kod tih temperatura dovoljno cvrsti i porozni za
Stoga su izmjere modela za nadmjeru
povecane s obzirom na konstrukcijski
- Al-Cu-Mg lijev } 1,5 1,3 odvodenje nastalih plinova. Razlikujemo:
1,4 1,3 Kalupe zajednokratnu uporabu, koje izradujemo nabijanjem ljevackog
nacrt. magnezijski lijev
pijeska. Ljevacki pijesak sastoji se uglavnom od kremenih zrnaca (SiO2),
bijela kovina 0,5 ima visoko talište (1720 °C) te postaje gnjecav tek iznad 1600 °C. Velicina
zrna krece se izmedu 0,06 u. 0,5 mm ( u ovisnosti od tražene glatkoce
Na plohama, koje ce biti obradene, treba na modelu za obradbu dodati: ploha odljevka i njegove velicine). Kremenova zrna sama su sipka. Veže-
Najveca Dodatak za obradbu 1)u mm mo ih dodatkom veziva. Najuobicajenije vezivo je glina (2 n. 30 %) uz
izmjera odljevka sivog lijeva za odljevke od celicnog lijeva neželjeznih kovina dodatak vlage (5 n. 11 %). Po kolicini gline u ljevackom pijesku razlikuje-
mm I Il I II I Il mo suhi, polumasni i masni pijesak. Suhi pijesak ima najvecu propusnost
za plinove, ali manju cvrstocu. Rabimo ga npr. za jezgre ( do 5 % gline).
200 2 u. 3 3'00 5 3 u. 4 6 u. 7 2 u. 2 3.u 4
200).u 300 2 u. 3 5.u 6 3... 4 7 u, 9 2 u. 2 4... 5 Polumasni pijesak rabimo za svježe kalupe, a masni - najvece cvrstoce -
300).u 500 3 u. 4 6 u. 8 4... 5 9 u. 12 3 u. 3 5 u. 6 za sušene kalupe. Osim posebnih vrsta anorganskih veziva (gline s odre-
500) u. 800 3 .u 5 7 u. 9 4'00 7 10 u. 13 3 '004 5 u. 7 denim mješavinom Al2O3 i SiO2 uz dodatke K, Mg i sL) rabimo i organska
800) u, 1200 4 u. 6 8 u. 10 6'00 9 12 u. 15 4 u. 5 6'00 8 veziva (uljna, škrobna, polimerna - PF, UF i sL), posebno pri izradbi
1200) u. 1 800 5 '007 9 u. 11 7 u. 10 14 .u 16 4 u. 5 7... 9
1800) u. 2 600 6 u. 8 10.u 12 9 u. 12 15 .u 18 5 u. 6 8... 10 jezgara i ljevackih maski (za velike serije malih odljevaka - po Croningu).
2 600) u. 3 800 - 11 ... 14 - 16 .0021 - 9 '0011 Kalupljenje može biti rucno (pri pojedinacnoj izradbi odljevaka i pri
3800) 00.5400 - 12 u. 16 - 18 u. 24 - 10 .0013 velikim odljevcima) ili strojno (pri višebrojnoj izradbi manjih odljevaka).
5400)00. - 14 .u 18 - 24 u. 30 - 12 ... 16

1) I -pri mnogobrojnoj izradbi odljevka, Il - pri pojedinacnoj izradbi

1) Manje se plohe oboje tom bojom u cjelini.

693
692
 Pješcani kalupi skrucuje do nastanka dovoljno cvrste vanjske kore, koja omogucuje izvla-
cenje odljevka. Postupak je prikladan za neprekidno lijevanje punih ili
Dvodjelni kalup za model višekratne uporabe: šupljih profila (u duljinama koje ogranicava samo izmjera i raspored
8 3 I radnih prostorija).
1 - kalup Dozuoljeno odstupanje izmjera neobradenih odljevaka od sivog i celicnog lijeva
2 - jezgra
3 - ulijeval< Preporucene smjernice (za izmjere bez propisanih tolerancija i za odljev-
4 - razvodnik ke n pješcane kalupe). - Izmjere u mm,
5 - privodnik Siviliiev
6 - odljevak
7 - pojilo Nazivna kalup1'enje 1)
1 2 6 1 2 6 54 8 - jezgreni oslonac Izmjera I rucno strojno rucno
Kalup za model (od polimera) jednokratne uporabe: vel. deb!'. vel. debli,
2 1 6 6 +1,5 Il
6)... 10 Il +3 ,,3
-
1 kalup
2 - ulijevak 10)... 18
+2
-1,5
,,2,5 ,,2
-2 +4
+3 I ,,2
-2
-
3 razvodnik 18).., 30
,,3,5
+2
,,2,5
+4 +5
,,3
4 - privodnik 30)... 50 -1,5 -2 I7
5 - odljevak +4
+5 -2
6 - pojilo (odušnik) 50)... 80 -3
,,8
004,5 ,,3,5 004
+6
80)... 1201 +3 -3 ,,9
+2,5 +5
U pojilu (koje mora biti dovoljno veliko pri punim, debelim odljevcima) -2 -3
-1,5 +7
mora se talina održati tekucom (toplinskom izolacijom ili dodatnim zagri- 120)... 180 I -4 H1 I ,,5
javanjem) sve do skrucenja odljevka, da bi se sprijecilo stvaranje lunkera
u odljevku. +8
180)... 2501 I -4 Il2
Za odvod zralm valja namjestiti na najvišim mjestima modela odušni- +7
-4 I ,,6
+9 H3
ke, koji mogu takoder preuzeti ulogu pojila, Pijesak u kalupu valja na 250)... 315 +4 -4
mjestima probosti (zracnici), kako bi pri ulijevanju nastalim plinovima -3 -2
olakšali izlaz. 315)... 400 +10 H5
400)... 500 --5 H6 +8
-4 I I7
,,8
Pri dvodjeinom okviru za kalup moramo gornji dio cvrsto spojiti s +6 +4,5
donjim dijelom, da se ne bi dignuo zbog hidrostatskog uzgona. Da uzgon u 630 -4 -2,5 +11
500)..,
+9
talini ne bi iskrivio ili srušio jezgre, ucvršcujemo ih osloncima i optere- --5
tnim utezima. 630).., 8001
Kalup za višekratnu uporabu je kovinske, grafitne ili keramicke izradbe.
Kokile su kovinski kalupi (obicno od celika ili sivog lijeva) pomocu kojih 800) ... 1000 I
-5
+71 I 1 I
+13
< I
+11
se izraduju vrlo tocni odljevci (s tolerancijom:!: 0,3 .., :!:0,05 mm). U jedno- -6
1 000) ... 1 250I
I

djelnim kokilama su i jezgre kovinske, u dvodjelnim kokilama su pješcane

jezgre. -7
1 250)... 1600 I +10 I I I I
+16
, +14

I
Talina se ulijeva u kokile otvorenim mlazom.
I -7
Zbog više cijene rabimo kokile u višebrojnoj izradbi odljevaka. Zbog 1 600) .., 2 000 I
velikih temperaturnih opterecenja njihova primjena je ogranicena na +13
-9
izradbu odljevaka od slitina nižeg tališta (Sn, Zn, Pb, Al, Mg, mjedi).
Centrifugalno lijevanje, pri kojem se talina zbog rotacije kokile zbije uz
2 000)... 2 500 I 1 I I I ,I
+20
-10
vanjsku njenu stijenku, prikladno je za izradbu lijevanih prstena i cijevi.
1) vel. - odstupanje velicine odljevka (promjer, širina, duljina): deblj. - odstupanja debljine
Pri neprekidnom lijevanju kovinska se talina ulijeva u obostrano otvo- stijenki.
renu kokilu (zatvorenu samo pri pocetku postupka), Talina se u kokili

695
694
 Dozvoljena odstupanja izmjera za neobradene odljevke neželjeznih kovina Oblikovanje deformiranjem
Preporucenesmjernice (za izmjere bez propisanih tolerancija i za odljev- ! Oblikovanje deformiranjem - preoblikovanje - radni je postupak u
-
ke u pješcanim kalupima). - I UU"J'". u uuu. kojem krutoj kovinskoj tvari (sirovom odljevku ili vec prije preoblikova-
nom polu proizvodu, npr. limu) plasticnom (trajnom) deformacijom pro-
Odljevci teških kovina Odljevci lakih kovina
mijenimo oblik, pri cemu se ujedno može promijeniti i struktura tvari.
Nazivna kalupljenje 1) kalupljenje 1) Preoblikovanje se zbiva u podrucju prisilnog tecenja kovine ili slitine.
Izmjera rucno rucno 1 S obzirom na temperaturu preoblikovanja razlikujemo:
strojno strojno
ve!. deblj. ve!. deblj. dij. jez. dij. jez.
- preoblikovanje u hladnom stanju, tj. ispod temperature rekristaliza-
cije, pri cemu tvar ocvrsne (povecavaju se cvrstoca i tvrdoca uz smanjenje
... 6 :tl 0101,2 :tl,6 0100,6 :i0,8 istezljivosti)
+2 +1,5 - preoblikovanje u toplom stanju, iznad temperature rekristalizacije,
6)... 10 :tl,5 0101,6 0102,3 0101,2 :tl,5
-1 pri cemu tvar ne ocvrsne.
:tl,5 Rastom deformacije rastu i naprezanja u tvari. Pri prevelikoj deforma-
+2,5 +2
10)... 18 0102 0103 :tl,8 :i2,2 ciji tvar se kida. Stoga je velicina deformacije pri preoblikovanju ogra-
-1,5 -1,5
nicena. Naprezanja, koja nastaju zbog ocvršcivanja pri preoblikovanju u
+3 hladnom stanju, mogu se žarenjem odstraniti, nakon cega se tvar može
18)... 30 0102 :i2 jedno sast. jedno sast.
-2 dalje preoblikovati. Na taj nacin možemo postupnim preoblikovanjem i
+3,5 +2,5 medužarenjem postici vrlo velike deformacije tvari.
30)... 50 H :tl,6 0100,8 H
-2 Znacajna je brzina deformacije. Pri malenoj brzini deformacije tvar ce
0102,5 :i2
+4,5 +3 se prognjeciti do u dubinu presjeka, pri velikoj brzini stici ce deformacija
50)... 80 -3 -2 H,2 :tl,9 0100,9 0101,2 samo do manjih dubina. .

+5 Najznacajniji su primjeri preoblikovanja: Kovan)e

80) ... 120 :i1,4 0102,2 :tl,1 :tl,4
- -4 Kvalitetne dijelove složenih oblika i s veli-
0103,5 0103
120) ... 180 :tl,6 0102,5 0101,2 H,6 kim razlikama presjeka izradujemo najjedno-
stavnije kovanjem valjanih profila (štapova,
180) ... 250 - :tl,8 0102,9 :i1,4 :tl,8 vrpca) u otkovke. Kujemo obicno u toplom
250) ... 315 0102 0103,2 H,6 :i2 stanju. Pri kovanju u hladnom stanju tvar
:i4 :i3,5 jako ocvrsne, a tada su moguce samo male
315) ...400 :i2,2 0103,6 H,8 0102,2 deformacije.
Slobodno kovanje (a) - rucno ili strojno -
Cišcenje odljevaka - postupak:
izvodi se velikim brojem udaraca, a rabi se pri
- istresanje pijeska obavlja se rucno ili strojno (vibratorima) pojedinacnoj izradbi i pri velikim otkovcima.
- grubim cišcenjem odstranjuje se sav pijesak i to rucno i/ili strojno Kovanje u kalupu (b) izvodi se manjim
(pneumatskim dlijetima, u okretnim bubnjevima, pjeskarenjem kre- brojem udaraca, daje tocnije izmjere otkovka,
menim ili celicnim zrncima - pneumatskim ili mehanickim bacacima, a rabi se pri višebrojnoj izradbi.
vodenim mlazom - 25... 150 bar) Pri valjanju lima ili profila izmedu dva
- priljevci (ulijevci i pojila) odstranjuju se piljenjem, plinskim ili elektro valjka smanjujemo debljinu izratka za razli.
lucnim rezanjem, brusnom plocom ku AA (= ho - h) koja je ovisna od promjera
- brušenjem se poravnavaju plošne neravnine nakon odstranjenja prilje- valjaka 2 R i faktora trenja J1
vaka i sl.
Mt :s 2 R (1- cos a) = 2 R(l - 1/-,jJ12+ 1 ).
Eventualne grješke odljevaka popravlja ju se isjecanjem ili zavariva-
njem. Fino valjanje (»glacanje«) je fina obradba
tokarenih ili brušenih kovinskih ploha pla-
1) ve!. - za velicinu odljevka; deblj. - za debljinu stijenki; dij. - za dvodjelne kalupe;jez. - za sticnom deformacijom pri kojoj površinski
kalupe s jezgrama; jedno - za jednodjelne kalupe; sast. - za sastavljene kalupe. sloj jako ocvrsne.

696 697
 Oblikovanje polimernih tvari
Vecina oblikovanih polimernih proizvoda i poluproizvoda je od plasto-
mera; od du rom era ih je manje.
Plastomere možemo lijevati (gravitacijskim ili centrifugalnim postup-
kom), no mnogo više ih oblikujemo tlacnim lijevanjem u kokilama (proi-

~
zvode kabastog oblika) ili istiskivanjem kroz matrice (protile, cijevi,
ploce). Dodatnim razvlacenjem izraduju se folije (debljine 0,02 u. 0,3 mm).
Duromere lijevamo ili prešamo u kalupima (tlakom 150 ... 1000 bar pri
temperaturama alata 140 u, 180°C).
Primarni oblik polimera za preradbu su prašak igranule.
Kod tlacnog lijeva i istiskivanja tvar se potiskuje pužnim vijkom ili
:WJ stapom, a za prešanje rabe se preše (tijeskovi) i to: rucne (50 .u 800 kN),
mehanicke 400...1500 kN) ili hidraulicke (150 u. 10000 kN).

EiRe~ SINTERlRANJE
Sinteriranjem spajamo tvari (mješavine od sastavnica koje se drugim
tehnološkim metodama ne daju spajati (ili veoma teško). .

..
. a b c
Mješavinu sastavnica u obliku prašine (velicine zrna 1 ... 500 m)

U
ponajprije stlacimo (hladno ili vruce) velikim tlakom (1 ... 10 kbar) u
Duboko izvlacenje lima iz pripremljenih odreza- konacni oblik, da bi ih zatim pri visokim temperaturama sinterirali (difu-
ka (platina odn. kružno izrezanih rondela) - pri zijski stopili).
jednostavnim proizvodima u jednom stupnju, pri Temperature sinteriranja su: za bakrene slitine 600 ... 800 °C, za
zahtjevnijim u više stupnjeva. željezne slitine 1 000 ... 1300 °C, zakarbidne tvrde kovine 1400 ... 1600 °C,
za Mo, W, Ta i sl. 2 000 ... 2900 °C.
Velicinom zrna sastavnica, tlakom pri tlacenju i temperaturom sinteri-
ranja uticemo na poroznost sastavljene tvari:

~~ a ~~f$t~ Savijanje ponajprije Obujamni udio pora uporaba

mv b ~ c
lima i to: slobodno (a, b),
pomocu val jaka (c), u ka-
do 60 %
do 30 %
- filtri
- klizniležaji
lupima (d, e) ili postup- 15 u. 20 % - strojni dijelovi
nim razvlacenjem preko do 5 % - vrlo cvrsti strojni dijelovi.
modela (f).

F.
Primjeri uporabe:
d e f - karbidne tvrde kovine: sinteriranje tvrdih i krhkih volframovih,
molibdenovih ili tantalovih karbida žilavim vezivom, npr. kobaltom

M
Smicno preoblikova-
- »dijamantne kovin.e«: sinteriranje dijamantnih zrnaca (ili drugih
~==ill==~ nje rabimo npr. za savi- tvrdih tvari, npr. korunda) kovinskim vezivom
janje štapa u koljencastu
~
'-'.'~

a
i .
b
~ .
.
c
.
osovinu (a), stvaranjem
rupa u limu - cistih
ili s prirubom (c).
(b)
- slitine sastavnica vrlo razlicitih tališta: sinteriranje kovina razmjerno
visokog tališta (Fe, Ni, Co) s kovinama vrlo niskih tališta (Zn, cd, Pb)
- slitine za filtre i klizne ležaje: sinteriranje kovina i kovinskih spojeva
željene poroznosti (kod ležaja valja pore nato piti uljem)

+~~
Odrezivanje je postu- - slitine za cetkice kolektorskih elektricnih strojeva: sinteriranje grafi-
pak pri kojem smicnim ta (klizavost) i bakra (vodljivost)
opterecenjem OdvajamO - slitine za elektricne kontakte: sinteriranje volframa ili molibdena
dijelove izradka. (tvrdoca) s bakrom ili srebrom (vodljivost).

698

J 699
 ZAVARIVANJE 1) Zavarivanje ta1jenjem (HRN C.T3.001-1971)
1. Ljevacko zavarivanje rabimo uglavnom za popravak neispravnih
Zavarivanje pritiskom (HRN C.T3.001- 1971)
odljevaka. Neispravni dio, ugraden u poseban kalup, prelijevamo taljevi-
1. Plinsko zavarivanje pritiskom. Dijelove zagrijemo plinskim plame- nom dok se kvarno mjesto ne zatali.
nom te ih zavarimo pritiskom. 2. Aluminotermijsko zavarivanje taljenjem. Termitni prašak, smjesa
aluminija i željeznog oksida u prahu, izgara pri visokoj temperaturi uz
2. Aluminotermijsko zavarivanje pritiskom. Dijelove zagrijemo topli- oksidaciju aluminija i oslobadanje željeza iz željeznog oksida. Rastaljenim
nom egzotermne reakcije aluminija s oksidom kovine koja se zavaruje, te se željezom zavaruju celicni dijelovi.
ih zavarimo jakim pritiskom u prešama.
3. Zavarivanje plinskim plamen om. Plamen stvaraju acetilen, rasvjetni
3. Suceljeno zavarivanje elektricnim otporom plin, vodik ili teški ugljikovodici (benz en, teški benzin) s kisikom ili
a) Zavarivanje pritiskom je postupak u kojem propuštamo jaku elek- zrakom. Najvišu temperaturu plamena daje acetilen s kisikom. Kao do-
tricnu struju kroz oba dijela koja zavarujemo, a koji su u stalnom dodiru. datna tvar služe žice za zavarivanje koje talimo u plamenu.
Na mjestu dodira stvara se Jouleova toplina pa se dodirno mjesto jako 4. Lucno zavarivanje kovinskom elektrodom
ugrije. Kad se postigne temperatura zavarivanja, oba dijela zavarimo Elektricni luk nastaje izmedu kovinske elektrode i predmeta koji zavaru-
jakim pritiskom. jemo. Ako se elektroda tali, rabi se i dodatna tvar. Kovinske elektrode koje se
b) Zavarivanje iskrenjem je postupak pri kojem propuštamo elektricnu ne tale (vo!fram), rabe se samo za stvaranje elektricnog luka, a ako je
struju kroz oba dijela koja zavarujemo, a koji se izmjenicno doticu i potrebna dodatna tvar, dobiva se taljenjem dodatne žice u elektricnom luku.
razmicu, pa se pri pojavi iskrenja dodirno mjesto jako zagrije. Kad se a) Lucno zavarivanje u slobodnoj atmosferi
dostigne temperatura zavarivanja, oba dijela zavarimo jakim pritiskom. - golom elektrodom
4. Preklopno zavarivanje elektricnim otporom - elektrodom s oblogom
a) Tockasto zavarivanje je zavarivanje dvaju dijelova stisnutih izmedu - elektrodom s jezgrom
dvije elektrode, kroz koje dovodimo elektricnu struju. Dodirno se mjesto -položenomelektrodom.
obaju dijelova ugrije Jouleovom toplinom te se zavari pod pritiskom. To b) Elektrolucno zavarivanje u zaštitnoj atmosferi
ponavljamo na limu u odredenim razmacima. : - u inertnom plinu (Ar, He itd.)
b) Šavno zavarivanje srodno je tockastom zavarivanju, ali su elektrode volframovom (»tungsten«) elektrodom (postupak TIG)
izvedene u obliku koluta koji valjanjem po dijelovima što ih treba zavariti kovinskom elektrodom (postupak MIG)
daju neprekinut zavar. - u ugljicnom dioksidu (CO2)
c) Bradavicasto zavarivanje je tockasto zavarivanje na pojedinim po- kovinskom elektrodom (postupak MAG - COz)
sebno ispupcenim mjestima lima (bradavicama) kroz koja prolazi elektric- - u vodenoj pari ili smjesi zaštitnih plinova
na struja. - pod zaštitnim praškom (postupak EPP)
5. Indukcijsko zavarivanje. Dijelove zagrijemo visokofrekventnom - pod zaštitom vodika atomiziranjem (disocijacijom vodikovih moleku-
strujom te ih zavarimo pritiskom. la i njihovim ponovnim spajanjem, što povisuje temperaturu na mjestu
zavarivanja).
6. Zavarivanje trenjem. Dijelove zagrijemo trenjem izmedu dodirnih 5. Elektrolucno zavarivanje ugljenom elektrodom
ploha mirujuceg i rotirajuceg dijela te ih zavarimo pritiskom.
Elektricni luk nastaje izmedu dviju ugljenih elektroda ili izmedu elek-
7. Hladno zavarivanje pritiskom. Dijelove dovedemo u tijesan dodir te trode i predmeta koji zavarujemo. Po potrebi dodajemo još i žicu kao
ih jako stisnemo. Pri tom se pojavljuje medusobno prodiranje elementar- dodatnu tvar. Postupak se može obavljati u slobodnom ili zašticenom
nih cestica iz jednog dijela u drugi pa se oni kovinski spoje. prostoru, a rabi se za tanke limove i za kutne zavare.
1
I 6. Zavarivanje pod troskom
8. Zavarivanje ultrazvukom. Dijelovi se zagriju toplinom trenja zbog I Proces zapocinje elektrolucnim taljenjem praška i stvaranjem troske.
ultrazvucnog titranja, a zatim ih zavarimo pritiskom. Kad se skupi dovoljno troske koja pokriva rastaljenu kovinu, prekida se
1) Podjela zavarivackih postupaka prema ISO 857. TerminoIogija i definicije: RecuciI ter- elektricki luk, a dodatno dovedenu žicu u trosku talimo Jouleovom topli-
minologique multilingue du sondage et des techniques connezes, 1988. nom razvijenoj pri prolasku elektricne struje kroz trosku.

700 701
 7. Posebni postupci zavarivanja Zavarivanje plinskim plamenom
a) Zauariuanje elektronskim mlazom. Kineticka se energija ubrzanih Žice za zavarivanje plinskim plamenom (HRN C.H3.051-181) 1)

elektrona pri udaru u kovinu pretvara u toplinu kojom talimo tvar. Za zavarivanje celika plinskim plamenomrabimo celicne žicekoje se
b) Zauariuanje plazmom. Kovinu talimo toplinskom energijom plazme- oznacujudvostrukom oznakomi to:
nog luka. (Plazma nastaje disocijacijom i ionizacijom plina.) Rastaljenu - opcom oznakom P
kovinu štitimo zaštitnim plinom. - dodatnom oznakom s tri simbola koji oznacuju mehanicka svojstva
c) Zauariuanje laserom. Kovinu talimo usmjerivanjem laserskog snopa žice i to (redom): vlacnu cvrstocu Rm /(N/mmz), istezljivost A/% i udarnu
na mjesto zavarivanja. radnju loma KV/J:
Cvrstoca Znak Istezljivost Znal, Udarna radnja loma Znal<
Aluminotermijsko zavarivanje Rm KV
Aluminotermijsko zavarivanje je postupak zavarivanja kemijskom N/mm' % J
energijom oslobadenoj pri egzotermickoj reakciji izmedu aluminija i želje- - O - O - -
znih oksida. 340 Z 14 Z 30 Z
Reakcijska smjesa - termit - sastoji se od jednog dijela aluminijskog 340 Y
400 1 14 1 30 1
praška i triju dijelova željeznih oksida (okujina) - kao egzotermickog 2 18 2 60 2
-
dijela smjese te sitnih celicnih otpadaka i legirnih dodataka - za dodatnu 430
470 3 22 3 90 3
kovinsku masu. 4 26 4 120 4
510
Pri egzotermijskoj reakciji (redoks) termita, aluminij reducira željezne 550 5 30 5 150 5
okside te i sam oksidira, pri cemu se oslobada znatna toplina (temperatu- 590 6
ra dostiže 2 800 ... 3000 aC):
Primjer:
3 FeO + 2 Al ~ 3 Fe + AlZO3 + 835 kJ svojstva žice: Rm = 480 N/mmz, A = 29 %, KV = 100 J
FeZO3 + 2 Al ~ 2 Fe + AlZO3 + 820 kJ. oznaka P-343
Postupak je prikladan za zavarivanje teških strojnih dijelova, tracnica i sL Promjeri žica: d/mm (1,0) (1,6) 2,0 2,5 3,15 4,0 5,0 6,3
( Duljina žica: u komadima od 1 000 mm, u svitcima do mase 40 kg.
Elektrootporno zavarivanje
Zavarivanje acetilenskim p1amenom
Potrebna toplina za zavarivanje stvara se na dodirnim površinama Kisik Potrošal, Brzina zavarivanja
dijelova koje treba zavariti uslijed otpora, kao Jouleova toplina Debljina
predmeta 2) acetilena celik lal<ekovine
predtlal, potrošak
Q=UIt=PRt s v v
L !l:!... !l:!...
gdje su: U napon, I struja, R elektricni otpor i t vrijeme. mm bar l!b l!b m!b m!b
U medusobnom dodiru obaju dijelova može se postici temperatura 0,2... 0,5 0,5 50 50 10 ...12 12 ...15
1260 ... 1480 aC, što je dovoljno da se tvar pod pritiskom zavari. 0,5... 1 0,75 85 75 7 ... 10 8 ...12
1 ... 2 1 165 150 6 ... 8 7 ... 9
Debljina Promjer Promjer Srednja kvaliteta zavarene tocke 4 ... 8
2 ... 4 1,25 325 300 5 ... 7
pojedinog elektrode dodirne sila vrijeme stanje 4 ... 6 500 475 4 ... 6 4 ... 6
hma plohe elektroda zavarivanja zavarivanja 1,5
6 ... 9 1,75 75 700 3 ... 5 2 ... 3
s d d -FtI - - 9 ... 14 1,75 1200 1100 2 ... 3,5 1 ... 2
mm mm mm N s A 14 ... 20 2 1700 1600 1,5... 2,5 0,6... 1,2
20 ... 30 2500 2350 1 ... 2 -
0,5 9,75 4,5 600 0,2 4 000 2,25 -
1 30 ... 50 2,25 3500 3300 0,7... 0,9
12,5 5,5 1 000 0,4 5 000 -
2 16 50 ... 70 3 4750 4500 0,5... 0,7
7,5 2 000 1,0 7 000 7000 0,3... 0,5 -
3 18 9 3 000 1,8 9 000 I 70 ...100 3,5 7350
4 25 11 3 800 2,8 10 000
5 25 13 4 500 3,9 12 000 1) Na temelju EN 440 i DIN 8554.
6 30 15 5500 5,5 14000 2) Iznad 14 mm prakticki se ne primjenjuje.

703
702

L
Zavarivanje vodikovim plamenom Sivi lijev, bakar i lake kovine režemo iznimnim postupcima rezanja
Debljina Kisik Potrošal, Brzina plamenom (slaba kvaliteta reza) i pretaljivanjem s obloženom elektrodom
predmeta predtlal, potrošal,
vodika zavarivanJa (slaba kvaliteta reza) ili plazmom (dobra kvaliteta reza) i laserom (tvari
manje debljine).
s ..L !l:!- qv v
mm bar llh llh mlh Elektrolucno zavarivanje celika
0,2... 0,5 0,75 35 140 7...10 Za elektrolucno zavarivanje celika rabe se celicne elektrode. S obzirom
0,5... 1 1 75 300 6... 9 na izgled razlikujemo:
1 ... 2 1 150 675 4... 7
2 ... 4 - gole elektrode - elektrode s jezgrom - elektrode s oblogom.
1,25 300 1350 3... 5
4 ... 6 1,5 500 2250 2... 3,5 Obložene elektrode za rucno zavarivanje nelegiranih ili nislwlegiranih
celika s malo ugljika (HRN C.H3.011- 1982)
Zavarivanje plamenom rasvjetnog plina Oznaku elektrode cine:
Debljina Kisik Potrošal< Brzina - oznaka iskoristivosti
-opca oznaka
predmeta predtlak potrošal< vodika zavarlvanja
- oznaka mehanickih svojstava - oznaka položaja zavarivanja
s ..L qv !l:!- v
mm bar llh l/Ii mlh - oznaka vrste obloge - oznaka vrste struje.
0,2... 0,5 1 80 200 4 ...7 1) Opca oznaka elektrode je: E
0,5... 1 1,25 130 350 2 ...5 2) Oznaka mehanickih svojstava
1 ... 2 1,5 270 600 1,5...3 Vlacna cvrstoca
2 ...3,5 500 1200 1 ...2 Istezljivost Temperatura koja odgovara udar-
1,75 Oznal<a
nojradnjilomaKV = 28 J
Rm/{N/mm2) A."in/% t loe
Rezanje kovina - - 430
Rezanje kovina plinskim plamenom ("autogeno«) rabi se za celik, pri 20 +20 431
cemu se iskorištava toplina izgaranja (oksidacijska) željeza. 22 o 432
24 -20 433
Plamenom se iznimno lako reže nelegirani ili nisko legirani mekani 24 -30 434
celik C < 0,3 %, kod tvrdeg celika C > 0,5 % rezanje plamenom moguce je ,", '" 1 24 -40 435
jedino dodatnim zagrijavanjem. Rezanje plamenom legiranih celika ovi- - - 510
sno je o pojedinim legiranim sastavnicama. 18 +20 511
18 o 512
Razliciti iznimni postupci rezanja plamenom omogucuju rezanje i u
20 -20 513
slucajevima kad obican postupak nije uporabljivo 20 -30, 514
Rezanje nelegiranih celika plamenom 0>, '" ! 20 -40 515
Debljina Kisik Potrošal, Brzina 3) Oznaka vrste obloge
predmeta predtlal< potrošak vodika zavarivanJa Vrsta plašta Oznalm Vrsta plašta Oznal<a
s ..L !l:!- !l:!- v kiseo A oksidan O
mm bar l/Ii llh mlh -
kiseo rutilan AR rutilan - osrednje debeo (TiOil R
5 2,0 65 22 , bazican B rutilan - debeo RR
13,0 celu1ozan e ostale vrste
10 3,0 120 20,0 19,5 S
20 4,0 215 22,5 16
50 580 11 4) Iskoristivost (HRN C.H3.020 - 1982) je omjer kovinske mase rasta-
5,0 57,0
100 7,5 1240 111,0 7,5 f' ljene dodatne tvari ijezgrene mase ispitivane elektrode. Oznaka iskoristi-
150 9,0 2180 155,0 6 vosti navodi se samo u slucaju vrijednosti vece od 105 % i to uvijek
200 10,0 3125 190,0 5 ~ zaokruženo na pune desetice, tj.:
300 13,0 5650 258,0 3,75 110 - 120 - 130 - 140 itd.

704 I 705
I
I
 Obwžene elektrode za rucno zovalivanje sivog lijeva (HRN C.H3.016 -1984)
5) Oznaka položaja zavarivanja Oznaku elektroda tvore:
Oznaka
Položll,jpri zavarivanju -opca oznaka
1
svi položaji 2 - oznaka kemijskog sastava
svi položaji osim okomito odozgo prema dolje - oznaka vrste plašta
suceljeni i kutni spoj u vodoravnom položaju, kutni spoj u 3
vodoravno-okomitom položaju 4 - oznaka položaja zavarivanja i vrsta struje.
suceljeni i kutni spojevi u vodoravnom položaju 5 1) Opca oznaka elektrode: E.
kutni spoj u vodoravnom položaju
2) Oznaka kemijskog sastava
6) Oznaka vrste struje
Vrsta elektrode
Istosmjerna struja IzmJenicna struja O ak Vrsta slitine ciste kovine Oznaka
nreDorucena nolarnost nazivni nanon nraznO!thoda zn a karakteristicni zavara elektrode
skupina sastav 1) u %
+ O
+ ili- 1 Fe + 3,4 C; 2,9 Si sivi lijev FeCl
- 50V 2 FeC2
na temelju željeza sivi lijev, legiran iz plašta
+
+ ili-
3
4
Fe + 0,15 C; 0,03 Si { celik Fe
- 70 V 5 Fe + 53 Ni; 4,0 Si slitina nikla i željeza NiFe
+ 6 slitina nikla i bakra
+ ili- 7
na temelju nikla 65
55 Ni; 30
40 Cu; 4,5 Fe { nika! { NiCu2
NiCu 1
Ni
- 90V 8 85 Ni; 8 Fe; 4,0 Si
+ 9
Cu + 10 A! a!uminijska bronca CuA!
Tablica vrijedi za elektrode promjera d ~ 2,5 mm. Pri manjim je pro- na temelju ba!<ra Cu + 5 Sn
mjerima potreban viši napon praznog hoda.
Cu + 8 Sn { kositrena bronca { CuSn
CuSn 2
1

7) Za bazicne elektrode (B) oznacuje se i kolicina vodika u cistoj kovini 3) Oznaka vrste obloge
zavara
Vrsta obloge Oznaka
Oznaka
Kolicina vodika u ml u 100 g ciste kovine zavara ml/l00 g
H bazicna B
3 ".5 G
2H grafi tna
1 ". 3 BG
1 3H bazicna s grafitom
na temelju soli i celuloze S
ostale vrste , V
Primjeri za oznake elektroda:
- Obložena elektroda s ruti1nom oblogom osrednje debljine, vlacne 4) Oznaka položaja zavarivanja i vrsta struje
cvrstoce Rm iznad 500 N/mm2, istezljivosti A iznad 23 % i udarne radnje Ovdje vrijede jednake oznake kao kod elektroda za zavarivanje celika -
loma KV iznad 71 J pri +20 °C i iznad 20 J pri -20 °C, za zavarivanje u V. str. 708 (pod 5 i 6).
svim položajima izmjenicnom strujom i s naponom praznog hoda 50 V ili Primjer oznake elektrode:
istosmjernom strujom na pozitivnom polu: Elektroda s plaštem sa cistom kovinom zavara FeNi (55/45 %), s
oznaka elektrode: E 43 2 R 13 grafitnom oblogom, samo za horizontalni položaj zavarivanja istosmjer-
- Obložena elektroda s bazicnom oblogom, vlacne cvrstoce Rm iznad nom strujom na pozitivnom polu ili izmjenicnom strujom pri naponu
560 N/mm2, istezljivosti A iznad 22 % i udarne radnje loma KV iznad 47 J praznog hoda 75 V:
pri -20 C, iskoristivosti 158 %, za zavarivanje u svim položajima osim oznaka elektrode: E (NiFe) G 49.
okomito prema dolje pomocu istosmjerne struje, uz kolicinu vodika u
11 Navedene su zaokružene prosjecne vrijednosti karakteristicnili sastavnica. Podroban
cistoj kovini zavara 1 ... 2 ml/lOO g: kemijski sastav svih navedenih elektroda predocenje u normi HRN C.H3.016- 1984.
oznaka elektrode: E 513 B 160 20 2H.

707
706
 Priprema rubova za zavarivanje dvostrukog U-zavara kod debelih ploca
Elektrode s debelom oblogom Debljina
ploca OtvoI' žlijeba Oblik žlijeba
>romieI'dlmm iakost struie I I A s a b x 1...
2 50... 70
2 50... 80 mm mm mm mm mm ""

3 90... 130 2,5 60 ...110 <o

3,25 90 ...160 20 8
4
5
140... 190
190...250
4
5
130...200
180...260
140 60 16 30
40
10
12.
.,
6 240...330 6 230...350 50 14
160 70 18 60 16
Priprema celika za zavarwanJe (neki slucajevi)
701) 181)
Debljina Razmak
Promjeri elektrode dlmm
Skica I lima
s
limova
b gole, stankom s debelom Priprema limova za celicne konstrukcije

~~ ~
mm mm oblogom, s jezgrom oblogom
1 O 2 2
1,5 0,5 2 2
2 1 2 2,25
3 2 3 3,25
4 2 4 4 s/mm a/mm al.
'l///X" .1 5 2 4 4 8 2...3 30

! .,
5
6
8
10
12
1
1,5
2
2
2
4
4, 5
4, 5
4, 5.
4, 5
3,25,
3,25,
3,25,
3,25,
3,25,
4
4
4,
4,
4,
5
5
5 Deformacije
10
12

konstrukcija
3
3
35
35

zbog skupljanja zavara

14 2 4, 5 4, 5, 6
:1

70.
b
16
12
14
2
1,5
1,5
4, 5
4, 5
4, 5
4
3,25, 4,
3,25, 4,
5
5
5
6
~~ t:..
5
9
Zavar
almm
7
125
Kut deform.

1
7
alo
3 L~
16
18
20
1,5
1,5
2
4, 5
4, 5
3,25, 4,
4,
5
5, 6
~~~ 13
~~~
4, 5 4, 5, 6 ,zamenom
b 25 2 4, 5
Nacin zavarlvanja
celik ostale kovine
Priprema rubova za zavarivanje celika pri vecim debl'inama suceljenoiskrenjem <0,2 ... 40 000 mm') eu, mjed <do 500 mm')
Debljina Dubina otvora Kut otvora tockasto 2x12
lima eu slitine 2 x 2
Skica I s šavno 0,1... 2,5 Cu slitine 0,1 ... 1,2
a b ::. f!. plinskim plamenom 1... 40 Cu 2 ... 30,
mm mm mm elektrolucno
a 50 30 20 60 60 - s kovinskom elektrodom 1 ... 40 (... 100) 2...25 eu2...30
60 36 24 60 60 - s ugljenom elektrodom 1... 40 2...12 Cu 2 ... 15, Pb 2 ... 8
- u argonu

IQ
70 42 28 50 60 1... 20
80 48 32 50 60 - u vodiku 1... 40 eu slitine 1 ... 10
90 54 36 50 50 - pod praškom 5...100
100 60 40 50 50 I'e'anie plin skim lamenom I0.5 ... 500 (... 1O0Q)
110 66 44 45 50
120 62 48 45 50
1) Samo kod debljine ploca s = 160 mm.
708 709
Zavarivanje polimera OBRADBA KOVINA ODVAJANJEM CESTICA

l
Od polimera prikladnih za zavarivanje su plastomeri i elastomeri, dok
se duromeri ne mogu zavarivati. Temelji
Polimeri se zavaruju vrucim plinom (zrakom, dušikom), vrucim ala- Pri obradbi tvari odvajanjem cestica
tom, visokofrekventnom strujom, trenjem itd. nastaje strugotina debljine he, koja je veca
od debljine rezanja h.
LEMLJENJE Faktor sabijanja je a
Lemljenje je spajanje kovinskih dijelova pomocu lema kao dodatne
tvari. Pri lemljenju se lem rastali, dok se spajani dijelovi samo zagriju:
eh = hJh = cos «1> -y)/sin rp > 1

- do temperature ispod tališta lema uz neposredno zagrijavanje lema gdje su: rpkut rezanja i y prednji kut alata.
(lemilom ili plamenikom) rp = arc tan [cos y/(eh - sin y)].
- do temperature iznad tališta lema pri posrednom zagrijavanju lema Za y = 0° je rp = arc tan [1/eh].
(umetnutog) putem ugrijanih spajanih dijelova. Faktor sabijanja ovisi o brzini rezanja vC' a alat
Dodirne plohe spajanih dijelova ciste se mehanicki, kemijski i pomoc- Strugotina klizi po prednjoj plohi brzi- b stražnja ploha
nim sredstvima. c prednja ploha
nom vr>koja ovisi o brzini rezanja ve' kutu
Meko lemljenje rezanja rp i prednjem kutu y d strugotina
Za meko lemljenje celika i neželjeznih kovina rabe se:
- meki lem (v. str. 469) Vr = Vc sin rp/cos (rp - y) = vc/eh,
- pomocna sredstva: cinkov klorid ZnClz (sa solnom kiselinom HC!), Brzina deformacije tvari uravnini rezanja iznosi
salmijak NH4CI, kolofonij.
Tvrdo lemljenje Vs = ve cos y/cos (rp- y).
Za tvrdo lemljenje celika i neželjeznih kovina potrebni su: Pri obradbi žilavih i mekih tvari redovito nastaje neprekinuta (tekuca)
- tvrdi lem (bakreni ili mjedeni) (str. 469) ili srebrni lem (str. 470) strugotina, dokje strugotina pri obradbi krhkih tvari izlomljena i rastrga-
-pomocna sredstva, talila (npr. boraks Na~407' 10 HzO) s dodatcima na. Neprekinuta strugotina nastaje ako tvar može postici neki najmanji
stupanj deformacije.
f1uorida, fosfata, silikata i sl.
Za lemljenje aluminija rabe se posebni lemovi (str. 470), dok su talila
"
f1uoridi i kloridi lakih kovina (Li, Be). Najveci se dio energije utrošen na oštrici alata za odvajanje strugotine
pretvara u toplinu. Toplina nastaje:
LIJEPLJENJE KOVINA
- zbog kidanja atomnih veza u obradivanoj tvari (u podrucju rezanja)
Ljepila za lijepljenje kovina: - zbog trenja izmedu alata (na stražnjoj plohi) i izradka, te izmedu alata
- anorganska ljepila (mineralnih, keramickih ili staklastih sastavnica) (na prednjoj plohi) istrugotine.
su postojanija pri višim temperaturama, ali su krhkija Nastali toplinski tok iznosi
- organska ljepila (od prirodnih ili umjetnih spojeva ugljikovodika, npr. <1>=Aveke
epoksidne smole) vezuju fizikalno ili kemijski, žilava su, no posto jana su
samo pri nižim temperaturama (do približno 150 °C). gdje su: A presjek odvojene tvari; ve brzina rezanja; kc sila reducirana na
površini rezanja.
Jednolwmponentna ljepila su pripremljena kao pasta s prikladnim
Toplinski tok koji zagrijava strugotinu iznosi
otapalom, koje pri lijepljenju ishlapi, ili su suho umetnuta medu spajane
plohe te lijepe dovodenjem topline. <1>' = I'1T. A Vc I? C < <1>
Kod dvokomponentnih ljepila primješani otvrdivac djeluje na ljepilo gdje su: I'1T = (Tz - TI) temperaturna razlika izmedu temperature strugo-
(kao pastu ili tekucinu) neposredno prije lijepljenja cime izaziva polimeri- tine
zaciju ljepila, a time i njegovo ocvršcivanje.
tvari.Tz i temperature tvari Tv I?gustoca; c specificni toplinski kapacitet

710 711
 Tokarenje
Geometrija oštrice
Kutovi alata Silu rezanja alata F, koja mora svladati
otpor rezanja tvari, rastavljamo u tri sa-

if
stavnice:
+ , - posmicnu silu Ff
\
- odrivnu silu Fp
- glavnu silu Fc
\ F = -.JF2f + F'!.-;
p F2c

Glavna sila Fc iznosi:

Fc = kc1xl b h (hslh) c,
b = alsin x
h = flsin x ~

smjer poprecnog temeljna ravnina gdje su: kcl x 1 reducirana sila rezanja, b

..~~
posmaka alata širina rezanja, h geometrijska debljina
strugotine, hs normalna debljina strugoti-
y prednji (radni) kut E vršni kut
a stražnji (slobodni) kut ne 1 mm, ap dubina rezanja, f posmak, x
" postavni kut A. nagibni kut
j3 kut klina postavni kut; cc eksponent debljine ovisan
o tvari.

Oblici oštrica
Za odredivanje po- Reducirana sila rezanja kdx 1i eksponent c,
smicne sile Ff i odrivne
Obradivana k,l x 1
sile Fp cesto rabimo om- tvoo' c,
jer koji vrijedi za postav- N/nun2
ni kut x = 45°: celik
C 0545 1990 0,26
oštri klin z~o~ljenost f~seta.
Ff: Fp: Fc = 1 : 2 : 5 C 0645 2110 0,17
ostnce ostncI na faseta.n~.
prednjoJ plohI C 0745 2260 0,30
Uz drugaciji postavni
C 1531 2220 0,14
Pojacanje ldina zaobljenjem, fasetom na oštrici ili fasetom na prednjoj plohi. ku t x', glavna sila F; C 1731 2130 0,18
iznosi C 4320 2100 0,26

.~~
C' C 5421 2260 0,30
C 4731 2240 0,21
Fc' = Fc SiI~45'
smx' C 4732 2500 0,26
( J sivi lijev SL 25 1160 0,26
tvrdi lijev 2060 0,19
bronca 1780 0,17
mjed 780 0,18
stuba za faseta na AI slitine 640 0,25
udubljenje prednjoj plohi Mg slitine 280 0,19
oblikovanje strugotine
Odvodenje strugotine stubom, udubljenjem ili fasetom na prednjoj plohi.

713
712
Kutovi oštrice i brzine rezanja pri tokarenju celika alatom od tvrde kovine
"'
Kutovi oštrice i brzine rezanja pri tokarenju lijevanog željeza
Obradivana tvar "N Nož Brzina rezanja 4)V'240/(m/min) i neželjeznih kovina alatom od tvrdih kovina
2:: prednji kut i kut Obraivana tvar '" Brzina rezanja 4)
cvrstoca pri posmaku f (mm/okr.) "N Nož
vrsta -S tVTde nagiba n 3) v,/(m/min)
Rm/(N/nnn2) 00kovine"
0,1 0,2 0,4 0,8 1,6 2::
Y Yf 1. tvrdoca tvrde stražnji, prednji i pri posmaku f
< 520
m PIO 8 -
O... 4 135 no 95 80 - vrsta
HB
-S kovi-
nagibni kut n 3) (mm/okr.)
v P30 6 -5
5...10 - - 40 32 27 ne"
a af A
Y 0,1 0,2 0,4 0,8 1,6
celicni m PIO 6 -
O... 4 no 90 75 65 - m K20 7 5 6 0...4
lijev 520... 700 v P30 6 -5
5...10 - - 30 25 22 ...200 75 70 65 50 45
v K20 7 5 6 5...7
sivi lijev
m PIO 6 -
O... 4 70 60 50 45 - m K10 7
> 700 5 6 0...4
v P 30 6 -7
5...10 - - 20 17 14 200 ... 250
v KlO 7 5 3 45 40 35 30 27
5...7
meki m PIO 15 - O... 4 250 210 180 150 - sivilijev m K10 6 4 O 0...4
celik < 500 v P30 12 -3 5...10 - - 85 70 60 250 ... 400 23 21
legirani v KlO 6 4 O 5...7 20 18 16
polutvTcli PIO 12 - O... 4 220 185 155 130 -
500... 700 m - - bijeli temperirani - m K10 7 5 6 0...4 65 55 45 40 -
celik v P30 10 -3 5...10 65 55 45 lijev v P 20 7 5 O 5...7 70 60 50 45 -
tvrdi m PIO 10 - 4... 6 165 135 no 85 -
700 ... 1 000 v P 30 8 -3 5...10 - - 45 35 25 crni temperirani - m K10 7 5 6 0...4
celik lijev v K10 7 5 O 5...7 45 40 35 28 -
6 O O... 4 85 65 55 45 -
1000 ... 1400 m
v
PIO
P30 6 -7 5...10 - - 22 18 14 m
legirani bakar, mjed 35... 40 K20 12 10 15 -5 150 ... 300 120... 200
s
celik m K 10 4 -3 O... 4
1400... 1800 s - 30 25 15 - m
K10 4 -7 5...10 45... 85 K20 10 8 12 O 150 ... 400
s 120... 250
Mn tvrdi mjed. bronca
- m K 10 O - O... 4 - 18 15 - - m
celicni s K10 O -5 5...10 85 ... 200 K20 8 6 8 0...3 200... 400 150... 250
s
lijev
Mn tVTdi aluminij, m
m P20 4 - O... 4 Al slitine ...60 K20 10 8 28 O ...2300 ...1500
celik - - 18 15 - - s
s P20 4 -5 5...10
kovani Al slitine m K20
60 ... no 8 6 16 O 250 ... 700 150... 500
nehTdajuci s KlO
m K 10 6 - O... 4 -
celik 600... 700 30 25 20 15 Al slitine m
s K10 6 -5 5...10 - K10 8 6 n O
lijevani < 13,5 %Si s 100 ... 500 80 ... 150
nehTdajuci m PIO 12 - O... 4 80 65 50 45 - Al slitine - m
celik 600... 700 - - K05 8 6 8 O 70 ... 120 50... 90
s P20 12 O 5...10 40 30 25 > 13,5 %Si s
kovani
alatui m K10 O - 3...5 23 18 15 12 -
1 500 ... 1 800 s K 10 O -5 3...5
celik
1) m - mali presjek, neprekinuti rez s dubinom rezanja do 3 mm i posrnakom do 0,3 mm;
-
1) m mali presjek, nepTekinuti Tez s dubinom rezanja do 3 mm i posrnakom do 0,3 mm; -
s srednji presjek, mali prekidi reza s dubinom rezanja do 6 mm i posrnakom do 0,6 mm;
-
s srednji presjek, prekinuti Tez s dubinom Tezanja do 6 mm i posrnakom do 0,6 mm; -
v veliki presjek, tvrda mjesta ili prekidi reza s dubinom rezanja do 10 mm i posrnakom
do 1,5 mm.
-
v veliki presjek, pTekinuti rez s dubinom rezanja do 10 mm i posrnakom do 1,5 mm. " Vrste tvrdih kovina - v. str. 44l.
" Vrste tvrdih kovina -vo str. 44l.
3) Kutovi na alatu - v. str. 714. - Yfje kut fasete na prednjoj plohi, šiTOke od 0,5 do dva 3) Kutovi ošhice noža - v. str. 714. - arje kut fasete na stražnjoj plohi oštrice. (Faseta pod
kutom Yfna prednjoj plohi nije potrebna.)
posmaka. a = 8°. Kut fasete na stTažnjoj plohi cl! = 6°.
4) V,240bTzina rezanja za postojanost T = 240 min. Za drugaciju postojanost alata vrijede 41 Navedene brzine rezanja v, vrijede za sivi temperirani lijev kao brzine rezanja V0240
pri
postojanosti T = 240 min. Za drukciju postojanost alata vrijede ovi omjeri brzina
ovi omjeri brzina rezanja: rezanja:
VeGO:V0240: V04S0= 1,26 : 1 : 0,89.
v", : V,240: V,480= 1,5: 1 : 0,85.

714
715
Blanjanje idubljenje Bušenje i razvrtavanje
Pri blanjanju se stol s izratkom giba pravocrtno prema suportu s Vijacno svrdlol) reže s dvije oštrice. Prostorna krivulja po kojoj su
nožem; pri dubljenju (horizontalnom ili okomitom) giba se suport s no- smještene oštrice je zavojnica.
žem pravocrtno prema stolu s izratkom. Pri gibanju stola odnosno noža za Kut uspona zavojnice i uršni hut svrdla ovise o tvari koju treba obraditi.
dubljenje razlikujemo:
radni hod pri gibanju naprijed nož reže - Obradivanatvar Kut usponaA(') Vršni kut .W)
povratni hod pri gibanju natrag nož ne reže. -
Prosjecna brzina gibanja stola odnosno noža za dubljenje iznosi: celik - cvrstoce Rm < 700 N/mm2 30 118
Um = 2 udup/(ud+ up)
- cvrstoce Rm > 700 N/mm2 25 118
- za poboljšanje, legirani 35." 40 118
gdje su: Udbrzina rezanja pri radnom hodu, up brzina pri povratnom hodu. sivi lijev 30 118
bakar, bronca 40 140
Glavna .sila rezanja (pri blanjanju ili dubljenju) iznosi: 18." 20 130
mjed
Fe = ke1xl b(hJh) c, b = a/sin x h = {sin x Al slitine 40." 45 140
Mg slitine 40." 45 100
gdje su: helxl reducirana sila rezanja, b širina rezanja, h debljina rezanja,
hs normalna debljina rezanja 1 mm, adubina rezanja, {posmak (pri Presjeh odresha za:
dvojnom hodu) x postavni kut, Ceeksponent debljine ovisan o tvari.
jednu oštricu Al = d{z/2 = d{14
Za reduciranu silu rezanja hc1xl i eksponent Ce valja odabrati iste
obje oštrice A = d{z = d{12
vrijednosti kao pri tokarenju (v. str. 715).
Kutovi na noževima od tvrdih kovina ili brzoreznog celika i brzine gdje su: d promjer svrdla, {zposmak za oštricu, {posmak (za 1 okretaj
rezanja pri blanjanju ili dubJjenju celika i sivog lijeva svrdla) .
Obradivana tvar Nož Brzina rezanja
Sila rezanja za oštrice
Vc240/ (m/min) 3)
cvrstoca rezna kutovi co) 2)
vrsta Rm/(N/mm2) tvar 1)
pri posm. (mm Fez = d {z he/2 = d {he/4
tvrdoca HB Yf 0,5 1,0 1,6
y
P40 15...20 O". -5 60 48 40 gdje je he reducirana sila rezanja (za jedinicu presjeka).
meki celik 400 ". 500
h.j. 12 - 28 23 20
P40 12 ". 15 -5." -10 55 45 38 /'c(N/mm2)
polutvrdi celik 500 ", 800 h.j. 8 ".10 - 21 17 15 Obradivana tvar I pri ((mm/min-I)
P40 10 ", 20 O". -5 40 35 30
tvrdi celik 750 ." 900
h.j. 8 - 14 11 10 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6
K20 15 ". 20 O." -5 50 40 30 telik Rm> 900 N/mm2 5000 4600 4300 4000 3750 3500
sivi lijev 140 ", 180 HB 4 - 25 18 14 C 0745 4000 3700 3450 3200 3000 2850
h.j.
45 35 C 0645 3700 3450 3200 3000 2850 2700
K20 10." 15 -5 ". .-10 55 C 0545
sivi lijev 200 ." 220 HB 32 26 24 3300 3050 2850 2650 2500 2350
h.j. 4 C 0245 2700 2450 2250 2050 1900 1750
sivi lijev, tvrdi 2100 1900 1700 1500 1350 1200
1) Vrste tvrdih kovina (P 40, K 20) - v. str. 4411 »h.j.« brzorezni celik vl'hunske kakvoce - meki 1700 1500 1300 1150 1000 900
v.str.4311 bakar, bronca 1800 1600 1400 1250 1100 1000
2) Nagibni kutA =
-6 ". -15' Al slitine 1350
900
1150
750
1000
650
850
550
750 650
400
3) U,240je brzina rezanja pri postojanosti alata T = 240 min. Uz drugu postojanost alata Mg slitine 475
vl'ijede odnosi brzina rezanja:
pri obradbi celika: V,60: V,240: V,'80= 1,26: 1 : 0,84
pri obradbi sivog lijeva: U060: V,240: V,480= 1, 5: 1: 0,85. 1) Naziv »spiralno« svrdlo, kako se cesto naziva, nije ispravan.

716 717
Bušenje svrdlima od brzoreznog celika Rezanje navoja na tokarilicama alatom od brzoreznog celika
Obradivana Brzina Brzina vrtnje Promjer svrdla d/mm Brzina rezanja uc/(m/min)
tvar rezanja n Obraivana ureznici Automatska uavojna glava tokarski
tvar i
i posmak navojni korak Pl mm ili navojui
( 6,3 10 16 25 40 63 nareznici 6 u.45 4 u. 3 25 u. 175 15... 1 uož
m/min sivi lijev 2 u. 5 2 u.3 2,5... 4 3 u. 4,5 4 u. 5 9...12
1800 1120 710 450 280 180 temperirani lijev 2... 5 3 ...6 4 .u 8 6 ... 10 8 .u 12 9...12
n okr./min
celik 500 N/mm2 35,5 celicni lijev 2... 5 1,5... 3 2 .u 4 3 ... 5 4 .u 6 9 u.12
(mm/okr. 0,16 0,20 0,25 0,32 0,40 0,50 celik
n okr./min 1120 710 450 280 180 112 340 N/mm' 3... 9 4 ... 5 4 u. 8 5 ...10 6 ...12 14... 18
celik 700 N/mm2 22,4 420 N/mm' 3... 7 4 ...5 4 u. 8 5 ... 10 6 ...12 12... 16
(mm/okt.. 0,10 0,12 0,16 0,20 0,25 0,32
500 N/mm' 2 u. 5 2 ...3 3 ... 4 4 .u 5 4 u. 6 10 u.14
n okr./min 560 355 224 140 90 56 600 N/mm' 2... 4 2 u.3 3 ... 4 4 .u 5 4 u. 6 9 u.12
legirani celik 11,2 (mm/okr. 0,08 0,10 0,12 0,16 0,20 0,25 CrNi, CrMo 1... 3 1 u.2 1 ... 3 1,5... 3,5 2 ... 4 8...10
bronza 2 u. 5 2 ...3,5 2,5... 4 3 ... 4,5 3,5.u 5 6... 8
n okr./min 1400 900 560 355 224 140 crveni lijev 3... 8 4 ...6 5 ... 8 6 ... 9 8 ...12 12...14
sivi lijev do SL 20 28,0 (mm/okr. 0,18 0,22 0,28 0,36 0,45 0,56 mjed 4 u.12 4 ...8 6 ... 10 8 ...12 10 .u 20 25...34
Al slitine 20 25 25 25 25 30.u40
18,0 n okr./min 900 560 355 224 140 90 M!! slitine 30 30 40 40 40 40
sivi lijev do SL 25 (mm/okr. 0,14 0,18 0,22 0,28 0,36 0,45
Piljenje kovina

Razvrtavanje razvrtalima od brzoreznog celika Pilje .e okvirni,;,' pilama

Cvrstoca Brzina rezanja Broj hodova (dvojnih) u min
Obradivana Brzina Brzina vrtnje Promjer razvrtala 1) d/mm obradivanetvari srednja najveca pri hodu pile (mm)
tvar rezanja n
Rm ~ ~ 140 150 160
i posmak N/mm' m/min m/min
Vc ( 6,3 10 16 25 40 63 ...700 30 47 108
m/min 98 93
700 ... 1 000 20 32 73 67 63
celik do n okr./min 355 224 140 90 56 35,5 1000 u. 1 300 14 22 50 47 43
700 N/mm2 7,0 (mm/okr. 0,45 0,56 0,71 0,90 1,10 1,40
Piljenje tracnim pilama
celik iznad n okr./min 112 71 45 28 18 11,2 Obradivana tvar
2,24 Obradivana tvar Brzina rezanja Brzina rezanja
700 N/mm2 (mm/okr. 0,20 0,25 0,31 0,40 0,50 0,63 Ue ~
lli
sivi lijev do n okr./min 560 355 224 140 90 56
200 HB 11,2 sivi lijev 1) 20... 30 bakar 80
(mm/okr. 0,80 0,90 1,00 1,12 1,25 1,40 konstrukcijski celik 60 mjed, crveni lijev 100
280 180 112 71 45 28 Iatni celik ~O_.u 30 lake kovine 4JJV... 1 200
sivi lijev iznad n okr./min
200 HB 5,6 0,45 0,56 0,71 0,90 0,10 1,40
(mm/o kr. Piljenjekružnim pilama
bakar i bakrene n okr./min 710 450 280 180 112 71 Obradivana Hladno rezanje Vruce rezanje
slitine 14,0 (mm/okr. 0,80 0,90 1,00 1,12 1,25 1,40 tvar brzina rezanja brzina posmaka brzina rezanja brzina posmaka
~ ~ ~ ~
n okr./min 1120 710 450 280 180 112 m/min 'min m/min
lake kovine 22,5
(mm/okr. 0,80 0,90 1,00 1,12 1,25 1,40 sivi lijev 15 u. 45 20... 55
celik 30... 55 35... 60
100 .u 200 100 ... 300 u. 6 000 50 ...250
mjed, bronca
lake kovine 4))0 ... 600 100 u. 300
1) Odstupanje od promjera: - 0,2 mm za promjere 6,3 i 10 mm
- 0,3 mm za pro mjere 16 i 25 mm
- 0,4 mm za promjere 40 i 63 mm. 1) Priljevci s grobom, tvrdom korom.

718 719
Glodanje Smjernice za broj zubaca na glodalu od brzoreznog celika
(za obradbu normalnih tvari)
Glodanje povezuje kružno gibanje glodala (brzina rezanja) i pravocrtno
gibanje izratka (posmak). Glodanje može biti obodno ili suceljeno. Broj zubaca glodala
Glodalo za promjer glodala (mm)
Pri obodnom glodanju razlikujemo protusmjerno glodanje (glodanje
20 30 40 50 60 75 90 110 130 150 200
protivno smjeru posmaka) i istosmjerno glodanje (glodanje u smjeru po-
smaka). za duge rupe 2 3 - - - - - - - - -
=d vretenasto 6 6 6 - - - - - - - -
Brzina rezanja: :n;n Vc
valjkasto - - 6 6 6 6 8 8 10 10 -
gdje su: d promjer glodala, n brzina vrtnje trna glodala. valjkasto-ceono - - 8 8 8 10 12 12 14 16 -
Posnwh za svaki zubac glodala: {z = {/zr n kutno-ceono - - 10 12 14 16 18 20 22 24 -
gdje znace: {brzinu posmaka, Zrbroj zubaca glodala. plocasto
Srednja glavna sila pri glodanju: - ravno ozubljeno - - - 8 8 10 12 12 14 16 18
- križnoozubljeno - - - 10 10 12 14 14 16 18 20
Fz med =b hmed hcJxI(h,/hmeJ Co . Zi
gdje su: hcJxl reducirana sila rezanja, b geometrijska širina strugotine, profilno,zatokareno - - 8 10 10 10 12 14 16 18 -
odvaljno - - - 12 10 10 9 9 9 8 8
hmed srednja geometrijska debljina strugotine, hs normalna debljina stru- za utore T 8 10 12 12 - - - - - - -
gotine 1 mm, Z eksponent debljine, ovisan o tvari, Zi srednji broj zubiju
glodala koji režu u zoni kuta <Ps(rad). za navoje
- ravno ozubljeno 8
-
12 14 16 18 20 -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Zi = zr<Ps /2:n; <P, = :n;/180° . <Pso - vijcano ozubljeno 10 12 14 16 18
pilasto - - - - 34 40 44 50 52 56 64
glodalne glave (s noževima) - - - - - - - 8 10 10 12
Opcenito je za obradbužilavih i tvrdih tvari potrebno više zubaca, a za
1>'1 lake kovine manje nego za normalne tvari.
;;:;
Smjernice za kutove na glodalima od brzoreznog celika i glodalnim glavama
s noževima od tvrdih kovine (a stražnji kut, y prednji kut, Anagibni kut)
Glodala od brzoreznog celika
Glodalne glave
Obodno glodanje Obradivana plocasta s noževima od
vretenasta križno glave s
tvar valjkasta tvrdih kovina
b =B ozupcana
noževima
hmed = 2 a s.j<Ps d a ,\ a ,\ a ,\ a ,\ a ,\
Suceljeno glodanje y y y y y
'Ps = arc cos (1 - 2 aid) b = a/sin x sivi lijev 7 12 30 6 12 40 6 12 15 6 15 12 5 12 O
adubina glodanja tvrdi lijev 4 8 15 4 8 30 3 6 10 3 5 5 3 8 -5
d promjer glodala hmed = Szsin x/d. (BI/rh + B'2IrP2) temperirani lijev 6 12 30 5 12 40 5 12 20 5 12 12 4 10 +5
B širina obradivane plohe 'Pl = arc sin (2BJd) 'P2= arc sin (2B'2Id) celicni lijev 6 10 30 5 12 40 5 10 20 5 10 7 4 10 +5

kol x 1 Obradivana llo1x 1 celik

Obradivana Ce
tvar Co tvar 600 N/mm2 8 15 30 7 15 45 7 15 20 7 15 15 6 15 +10
N/mm' N/mm' 7 10 20
900 N/mm2 6 12 40 6 12 15 6 10 20 4 10 +5
celik C 0545 2050 0,26 celik C 4320 2200 0,26 1 000 N/mm2 6 6 15 5 8 35 5 7 10 5 6 7 3 6 +5
C 0645 2200 0,17 C 5421 2300 0,30 bakar 6 12 45 6 20 45 6 15 20 6 25 15 6 15 +20
C 0745 2200 0,20 C 4731 2300 0,21
2600 mjed 6 12 35 6 15 45 6 15 20 6 8 12 4 12 +12
C 4732 0,26
bronca 6 10 30 5 12 40 6 12 15 6 15 12 3 10 -5
C 1531 2300 0,14 sivi lijev 1050 0,26 Al slitine 10 25 40 8 25 50 8 25 30 8 25 20 8 25 +30
C 1731 2200 0,18 tvrdi lijev 2100 0,19 Mg slitine 10 25 40 8 25 50 8 25 30 8 30 25 8 25 +30

720 24 - K.t'aut 721

 Brušenje
U' - - -- -" /(m/
,---,------, u . ._-_ou .u..m ------ -
Temeljni su nacini brušenja:
Obradivana Glodala od brzoreznog celika GlodaIne glave
tvar valjkasta, valjkasto- glave s
s noževima od -- po obliku izratka: vanjsko kružno brušenje, nutarnje brušenje i
vretenasta tvrde kovine
plocasta ceona noževima plosno brušenje
sivi lijev - po obliku brusa: profilno brušenje.
SL 20 16.u 25 14 u. 20 16,u 22 17 u. 25 60.u 100
SL 25 10.u 16 10 u. 16 12,u 17 12,u 18 30... 50
Brus je sastavljen od zrnaca brusnog sredstva razlicite velicine koja su
celi!,ni lijev medusobno spojena vezivom. Brus je odreden geometrijskim oblikom i
CL 0500 14,u 22 12,u 18 14,u 20 15.u 22 60,u 100 dimenzijama, brusnim sredstvom, kakvocom zrna, vezivom, tvrdocom i
celik strukturom.
500 N/mm2 18 u. 28 16.u 24 18 u. 28 20 u. 30 120 u. 200
600 N/mm2 18 u. 28 16 u. 24 18 u. 28 18.u 28 100 u. 160 Brzina brušenja (rezanja) Vc je zbroj obodne brzine brusa Vb i brzine
700 N/mm2 17 u, 25 15 u. 20 17 u. 23 16.u 24 80 u. 120 po smaka Vf(pri kružnom ili plosnom brušenju)
C 1530 18.u 26 16 u. 22 18 u. 25 18 u. 28 100 u. 160
C 4730
C 4732
14.u
12.u
20
20
12...
11 u.
18
18
14.u
12...
20
20
15 u. 22 60 u. 100 Vc = vb + Vf
14... 22 40 u. 70
bakar 30... 50 30... 50 40... 50 40 u. 60 100... 200 Vb = db 11nb
mjed 40 u. 60 30... 50 40... 60 50 u 70 150... 200
bronca (Sn) 30 u. 40 25... 40 40... 50 40 u. 60 100... 150 gdje su: db promjer brusa, nb brzina vrtnje brusa.

aluminij 300 u. 400 250...300 300...400 400 u. 500 800 ... 1000
Al slitine 200 u. 250 140... 180 200...250 300 u. 400 600... 800 Posrnicna brzina vrtnje izratha (pri kružnom bušenju Vf = vo) iznosi
Mg slitine 300 u. 400 300...400 400...500 400 u. 500 800 ... 1 000

_.m .- - -. m ----u.
Vo = do 11no
------. ,------,------, u W'UOH _.H..m ._uUUJ-
Obraivana Glodala od brzoreznog celika GlodaIne glave gdje su: do promjer izratka, no brzina vrtnje izratka.
tvar valjkasto. glave s s noževima od
vretenasta plocasta valjkasta tvrde kovine
ceona noževima o posmicnoj brzini vrtnje izratka uvelike ovisi kakvoca brušenja i
sivi lijev trošenje brusa.
SL 20 0,05 0,07 0,2 0,25 0,3 0,1
SL25 0,02 0,05 0,1 0,15 0,1 0,05 Najvažnija sredstva za brušenje
celicni lijev Tvrdoca
CL. 0500 0,04 0,06 0,15 0,2 0,2 0,08 Tvar Kemijski sastav Uporaba
(Mohs)
celik
500N/mm2 0,05 0,07 0,2 0,25 0,3 0,1 smiralr 60 u. 65 % Al2O3 8 meki celik, temperirani lijev
6O0N/mm2 0,05 0,06 0,15 0,2 0,3 0,1
700 N/mm2 0,03 0,06 0,1 0,15 0,2 0,08 korund
C 1530 0,03 0,07 0,2 0,2 0,3 0,1 - naravni 90 ...96 % Al2O3 9 žilavi celici
C 4730 0,03 0,06 0,1 0,15 0,2 0,08 - normalni 95 u. 98 % Al2O3 9 tvrdi celici, celicni lijev
C 4732 0,02 0,05 0,08 0,1 0,15 0,06 - plemeniti iznad 99 %Al2O3 9 tvrdi celici, brušenje alata
bakar 0,05 0,1 0,2 0,25 0,3 0,12 silicijev karbid SiC (krist.) >9 sivi lijev, tvrdi lijev, tvrde kovine, me-
mjed 0,05 0,07 0,2 0,25 0,3 0,12 ke kovine, ugljen, staklo, kamenština
bronca (8n) 0,04 0,06 0,15 0,2 0,2 0,1
aluminij 0,05 0,07 0,15 0,2 0,2 borni karbid B4C (krist.) >9 tvrde kovine
0,1
Al slitine 0,03 0,06 0,15 0,15 0,15 0,07 dijamant C (krist.) 10 tvrde kovine, staldo, kamenština
Me: slitine 0,04 0,07 0,1 0,15 0,1 0,06 t

723
722
 Velicina brusnog zrna odredena je brojem ocica sita za zrna na duljini Najvece brzine brušenja (obodne brzine brusova)
25 mm, a finog zrna i praba ispiranjem i otpuhivanjem.
Najveca obodna brzina v,=/(m/s)
Kakvoca zrna Oznaka zrna Kakvoca zrna Oznaka zrna za brusne ploce za brusne ploce
Nacin db';; 150 mm db > 150 mm
vrlo grub 8 10 12 lin 70 80 90 100 120 Vezivo
14 16 20 24 ff! brušenja
grub vrlo lin 150 180 200 220 240 ravne i ravne i
osrednji 30 36 46 50 60 prah 280 320 400 500 600 približno ostale približno ostale
ravne ravne
Smjernice za izbor velicine zrna: rucno 15 15
mineraIno 15 12
prvo brušenje 20... 36 strojno 25 20 201) 15
konacno brušenje 46... 80 keramicko
fmo brušenje 100 ... 200 biljno rucno 30 25 25 20
najfinije brušenje 220 ... 600 umjetne smole strojno 35 30 30 25
Veziva (ljepila) za brusove su:
mineralna (magnezitna, silikatna), Obodne brzine brusova od korunda 2), koje su najprikladnije za bruše-
nje raznih tvari
keramicka - za jako pecene brusove (vrlo prikladne poroznosti),
vegetacijska (guma, ulje, šelak), koja su osobito elasticna. Obodne brzine voi (m/s) 3)
Obramvana
tvar I
za brušenje
Vrsta veziva Normalna oznaka Vrsta veziva Normalna oznaka alata
vanjsko nutarnje plošno za cišcenje za rezanje
keramicko V magnezitno O sivi lijev 25 25 20 - 25 45 ". 80
umjetne smole B silikatno S celik 30 25 25 25 < 45 45." 80
šelal, (naravne smole) E gnma 'R tvrde kovine 8 8 8 12 - 45 ". 80
lake kovine I 35 25 30 - - 45." 80
Tvrdocom brusa oznacujemo otpor veziva prema ljuštenju zrna iz
brusa. K Posmicna brzina vrtnje izratka Vopori kružnom brušenjn
Posmicna brzina vrtnje Posmicna brzina
Stupanj Oznaka Obramvana vo/Cm/s) Obramvana vo/Cm/s)
tvrdoce tvrdoce Uporaba
tvar vanjsko nutarnje tvar vanjsko nutarnje
vrlo mek EFG plošno brušenje celika brušenje brušenje brušenje brušenje
mek HlJK kružno brušenje sivoglijeva i kaljenog celika
LMNO kružno brušenje mekog i srednjetvrdog celika, brušenje sivi lijev crveni lijev
polutvrd
alata grubo brušenje 0,25 grubo brušenje 0,3
0,35 0,5
tvrd PRS lino brušenje 0,125 lino brušenje 0,25
rucno brušenje tokarskih noževa, brušenje listova pila
vrlo tvrd TUV brušenje vecih predmeta, grubo brušenje tvrdih i oštrih celik lake kovine
rubova grubo brušenje 0,25 grubo brušenje 1,0
osobito tvrd XYZ brušenje celicnib kugli tino brušenje 0,3 0,6
0,125 lino brušenje 0,6
Struktura oznacuje sastav brusa, tj. obujamne udjele zrna, veziva i
pora u brusu
1) Najveca obodoa brzina velikih bmsnih ploca (db > 1 000 mm) smije dostici najviše
Vz + Vv + Vp = 100 % , 15 mJs pri rucnom i strojnom brušenju.
gdje znace u postotcima: Vz obujamni udio zrna, Vv obujamni udio veziva, 2) Za brusove od silicijevakarbida prikladoije su nešto manje brzine nego za brusove od
korunda.
Vp obujamniudiopora.
3) Brušenje brzinom vecom od najvece dopuštene V, ru~ (v. gornju tablicu) dopušteno je
Vrsta strukture gnsta osrednja rijetka samo posebnim brusovima koji su posebno ispitani za te brzine, a i tada samo na
Oznalm strukture 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ~ posebnim brusilicama.
Svaki brus djeluje pri vecim obodnim brzinama tvrde. a pri manjima mekše.

724
725
 Postojanost alata
Posebne obradbe Alat za rezanje podvrgnut je za vrijeme rada mehanickim, toplinskim i
kemijskim opterecenjima koja uzrokuju promjenu geometrijskog oblika
Obradba dijamantima
oštrice, tj. njezinu istrošenost.
Dijamant je alat za finu obradbu lakih kovina, bakrenih i cincanih Istrošenost je najveca na onim mjestima alata koja su u izravnom
slitina te sivog lijeva, a dijelom i kaljenog celika (za obradbu mekog celilm dodiru s izratkom odnosno strugotinom, tj. na prednjoj i stražnjoj plohi.
nije prikladan). Dijamantom obradujemo takoder tvrdu gurnu, ljepenku i Glavni su uzroci trošenju alata:
izolacijske tvari. Zbroj kutova a + fJ + Y iznosi redovito 90°. Za negativan - plasticna deformacija alata zbog utjecaja temperature
prednji kut y može biti fJ ~ 90°. - izlomljenost alata kao posljedica utjecaja dinamickog opterecenja pri
Honanje (vlacno glacanje) odvajanju strugotine koje prelazi titrajnu cvrsto cu alata na savijanje
Kao alat služe posebna premjestiva držala na koja su prilijepljeni - gubitak tvari u obliku mikroskopskih cestica koje odlaze dijelom sa
strugotinom, a dijelom ostaju prilijepljene uz površinu izratka.
brusovi (3 ... 10) finoga zrna u keramickom vezivu ili vezivu od umjetne
smole. Brzina brušenja iznosi 10 ... 20 m/s, aposmak 16 ... 20 m/min. Postojanost alata T je istrošenošcu odredeno trajanje oštrice izmedu
dvaju brušenja.
Potrebno je intenzivno hladenje rijetkim uljem ili petrolejem. Tocnost
obradbe iznosi 0,01 mm. Postojanost T - iskustveno - ovisi ponajpri-
je o brzini rezanja Ue
Lepanje (glacanje brusnim prahom) T = m/u~
Lepanje je konacna obradba izratka nakon odgovarajuce prethodne gdje su m i c konstante.
obradbe. Alati za lepanje su od razlicitih kovina (sivog lijeva, bakra,
Logaritmiranjem dobivamo oblik
"
bakrenih slitina, bijele kovine, antimona, olova). Kao sredstvo za lepanje
rabi se kromov oksid, prah korunda ili pak dijamanta. Ta se sredstva 19 T = 19 m - c 19 Ue
~
miješaju s uljem, petrolejem, mašcu ili sl. Postiže se granicna tocnost u što u dijagramu s logaritamskom podjelom od-
tolerancijama od :!:5 /lm. govara jednadžbi pravca.
Supelfinish Krivulja postojanosti (ili krivulja T - ue)
prikazuje ovisnost postojanosti T o brzini reza- Ue
Alat se sastoji od više brusova, vrlo fme kvalitete zrna (100 ... 1 000) i nja Ue. m/min
guste strukture, koji pri relativno malom pritisku na obradivanu površinu Povecava li se brzina rezanja Uepostojanost Ti Uc:li logaritamskoj
osciliraju (pri pomaku od 2 ... 10 mm s 200 ... 2 100 pomaka u minuti) u alata opada. podjeli
aksijalnom smjeru izradka (koji se okrece). Potrebno je intenzivno hladenje
Brzini rezanja Uc1odgovara postojanost Ti> brzini rezanja UeZpostoja-
(petrolej s dodatcima). Postiže se hrapavost od 0,2 ... 0,5 /lm.
nost Tz:
Ultrazuucna obradba lwuina
TI = m/u~l Tz = m/u~2
Proces se temelji na erozivnom djelovanju što ga izazivaju mali, veoma
tvrdi i oštrobridni kristali brusnog sredstva (u prostoru izmedu alata i odakle proizlazi da konstanta c odgovara nagibu pravca (u dijagramu s
izratka) na koje djeluju visokofrekventni mehanicki titraji alata. Alat logaritamskom podjelom), tj. kvocijentu
može u izratku izdupsti oblik koji tocno odgovara njegovu profilu. Obrad-
ba je uporabljiva za najtvrde i krhke tvari. c = (lgTI-lgTz)/(lgucz-lguel) = tanu = -tan1jJ 1jJ = 1800-u
Elektroeroziuna obradba kouina Iz poznate brzine rezanja uc6opri postojanosti T6oizracunavamo brzinu
rezanja Uc!pri drukcijoj postojanosti Tt pomocu jednadžbe
Pri toj obradbi nema djelovanja mehanickih sila. Cestice se tvari
odstranjuju djelovanjem elektricnog izbijanja izmedu dviju elektroda, f Uct = UeGO~ T6Q/Tt
od kojih je jedna alat (bakar, mjed), a druga izradak. Visoka temperatu- "
ra i tlak što nastaju pri elektricnom izbijanju u vrlo malom prostoru
izazivaju raspršivanje sitnih cestica tvari, pri cemu elektrode takoder U tablicama na str. 716 ... 724 predocene su brzine rezanja za alat od
djelomice ispare. Erozivni ucinak vecih uredaja (snage do 15 kW) iznosi brzoreznog celika ili tvrde kovine. Slojem titanovog nitrida na oštrici
približno 500...800 mm3/min pri obradbi celika, a 80...100 mm3/min pri može se pod odredenim uvjetima postici višestruko povecana postojanost.
obradbi tvrdih kovina.
727
726
Optimalna brzina rezanja /
Središnja gnijezda
Troškove obradbe za jedan izradak S (n.j.1)/kom.J možemo podijeliti na
Gnijezda sa središnjim kutom 60° (HRN M.A5.210 - 1972)
pojedinacne troškove Sp, opce troškove Ss i troškove alata So I
A B R
S = Sp + Ss + So .

~
. Pojedinacni troškovi Sp (npr. troškovi
tJ) transporta i upinjanja izradka i sl.) ovise
samo o izratku i ne mijenjaju se s brzinom
-
. .
J~~
.
rezanja uc' EJ
ISo Opci troškovi Ss (npr. troškovi za radilicu
/ - otpis, uzdržavanje, energija, - troškovi 11
/ osobnih dohodaka, upravni troškovi i sl.) su
Nazivni
---'~ §p reducirani na pojedini izradak, to manji što promjer 1)
min min max
-/- su podijeljeni na veci broj izradaka, dakle
.!!2- Il d, d3 R R
--1 --- --Ss koliko je krace vrijeme obradbe; stoga se s mm mm
mm mm mm mm
ucopl ,!c' povecanjem brzine rezanja Uc znatno sma-
m/mm njuju. (0,5) 0,8 1,06 -
(0,63) 0,9 1,32 -
Troškovi alata So ovise o postojanosti alata T pa se zato s brzinom (0,8) 1,1 1,70 -
rezanja ucjako povecavaju. 1,0 1,3 2,12 3,15 2,5 3,15
Troškove alata So izracunavamo iz jednadžbe (1,25) 1,6 2,65 4 3,15 4,0
1,6 2,0 3,35 5 4,0 5,0
So = evn - Vi + ibSb)!n1 = evn - Vj + ib Sb)/nT(ib + 1)
2,0 2,5 4,25 6,3 5,0 6,3
pri cemu su: Vn cijena novog alata, Vi cijena istrošenog alata, Sb 2,5 3,1 5,30 8 6,3 8,0
troškovi jednokratnog brušenja, ib broj brušenja do istrošenosti alata, ni 3,15 3,9 6,70 10 8,0 10,0
broj svih izradaka u vremenu t trajnosti alata, nT broj izradaka u vremenu 4,0 5,0 8,50 12,5 10,0 12,5
T postojanosti alata. (5,0) 6,3 10,60 16 12,5 16,0
Broj svih izradaka Ul ovisan je prije svega od alatne tvari i izratka te o 6,3 8,0 13,20 18 16,0 20,0
brzini rezanja Uc>posmakafi dubine rezanja a. (8,0) 10,1 17,0 22,4 20,0 25,0
10,0 12,8 21,2 28 25,0 31,5
Optimalna brzina rezanja Uc01'1je ona brzina rezanja, pri kojoj su
troškovi izradbe S za jedan izradak. najniži. 1""
Izbor optimalnog tehnološkog postupka Gnijezda sa središnjim kutom . I/.\
\
Izradak možemo obraditi razlicitim tehnološkim radnjama (npr. toka- 90° (HRN M.A5.211 - 1953) rabe I i: ::,\
renjem ili glodanjem; na univerzalnom ili serijskom stroju itd.).
Za obavljanje svake tehnološke radnje potrebni su neki stalni troškovi
za dijelove s masom vecom od Q
100 kg i pri obradbi velikim sila- \ .
I
y <:<11
'-<1
/
ma. /
S', neovisni o broju komada, te posebni
; troškovi S", ovisni o pojedinom komadu te
stoga rastu s njihovim brojem. Tij'V
-
Ukupni su troškovi Promjer
2)
IS = S' + S". D .!!2- d, d3 ZI - a
--UL_- mm mm mm mm mm mm mm mm
Lijeva slika prikazuje troškove Sl i Sz za
2 razlicita tehnološka postupka (1 i 2). Do 25)... 63 3 9 12,5 4,5 5,5 1 8
63) ... 100 5 13 18 6,5 8 1,5 11
n" --u broja komada nIZ jeftiniji je postupak 1, a 100) ... 160 8 22 11 13 2 18
29
broj komada dalje postupak 2.'

= novcana I' Treba se kloniti vrijednosti u zag:t'adama.

1) nj. jedinica ~ 2) Izmjere za mjesto reza na predmetu na kojem ne smije ostati gnijezda.

728
729
 .
Cetverobridi za alat (HRN K.A2.001 - 1969)

Q
mm
d

(1,12)
1,25
(1,4)
1,6
(1,8)
2
(2,24)
2,5
(2,8)
3,15
(3,55)
4
(4,5)
5
(5,6)
6,3
Promjeri drška 1)
preporuceni moguci
d

1,06)
mm

1,18)...
1,32) ...
1,5) ...
1,7) ...
1,9) ...
2,12)...
2,36)...
2,65)...
3) ...
3,35)...
3,75) ...
4,25)
4,75)
5,3)
6)
...

...
...
...
...
1,18
1,32
1,5
1,7
1,9
1,12
2,36
2,65
3
3,35
3,75
4,25
4,75
5,3
6
6,7
Cetverobrid

a
mm
0,9
1
1,12
1,25
1,4
1,5
1,8
2
12,4
2,5
2,8
3,15
3,55
4
4,5
5
mm
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
6
6
7
7
8
Stožasti dršci za alat
Morseov stožac O

Metricki
1
2
3
4
5
6
stožac

"ij
1 : 19,212
1: 20,047
1 : 20,020
1 : 19,922
1 : 19,254
1 : 19,002
1: 19,180
1 : 20
Vanjski stošci (HRN K. DO.O1 - 1982)
=
=
=
=
=
=
=
0,05205
0,04988
0,049 95
0,050 20
0,05194
0,05263
0,05214
= 0,05

r$

(7,1) 6,7) ... 7,5 5,6 8

O 8 7,5) ... 8,5 6,3 9
i
(9) 8,5) ... 9,5 7,1 10
10 9,5) ... 10,6 8 10 . ~
(11,2) 10,6)... 11,8 9 12
12,5 11,8)... 13,2 10 13 max max max
Na dršcima promjera (14) 13,2)... 15 11,2 14
do 3 mm cetverobrid re- Stožac
16 15) ... 17 12,5 16 a D Dl d dl I e R a
dovito prelazi u središnji (18) 17) ... 19 14 18 2 mm mm mm mm mm mm mm mm
vršak, a na dršcima pro- 20 19) ... 21,2 16 20
mjera veceg od 3 mm na- (22,4) 18 22 Morseov O 1029' 27" 9,045 9,2 6,1 6 59,5 10,5 4 3
21,2)... 23,6
lazi se na kraju cetvero- 25 23,6) ... 26,5 20 24 1 1025' 43" 12,065 12,2 9 8,7 65,5 13,5 5 3,5
2 1025' 50" 17,780 18 14 13,5 80 16 6 5
brida središnje gnijezdo (28) 26,5)... 30 22,4 26 3 1026' 16" 99 20 7 5
23,825 24,1 19,1 18,5
oblikaA (v. str. 731) 31,5 30) ... 33,5 25 28
(35,5) 33,5)... 37,5 28 31 4 1029' 15" 31,267 31,6 25,2 24,5 124 24 8 6,5
40 37,5)... 42,5 31,5 34 5 1030' 26" 44,399 44,7 36,5 36 156 30 11 6,5
6 1029' 36" 63,348 63,8 52,4 51 218 44 17 8
(45) 42,5)... 47,5 35,5 38
50 47,5)... 53 40 42 metricki 80 80 80,4 69 67 228 48 24 8
1)
Preporuceni promjeri bez (56) 53) ... 60 45 46 100 100 100,5 87 85 270 58 30 10
zagt'adasmatraju se temelj- 63 60) ... 67 50 51 120 120 120,6 105 102 312 68 36 12
nima (u nizu normiranih (140) 1:20 = 0,05 140 140,7 123 120 354 78 42 14
(71) 67) ... 75 56 56 1025' 56"
brojevaRIO),a preporuceni 80 75) ... 85 63 62
prcmjeri u zagt'adama su 160 150 160,8 141 138 396 88 48 16
(90) 85) ... 95 71 68 (180) 180 159 156 438 98 54 18
pomocni (u nizu normira- 100 95) ... 106 80 75
180,9
nih brojevaR 20). 210 200 201 177 174 480 108 60 20

730
731
L-
 Osim takvih konicnih držaka rabe se i dršci koji na celu imaju navoj za MJERENJE KUTaVAl STOŽACA
vijak:
stožac navoj stožac navoj
Morseov 1 M 6 metricki: D
2 MIO 80 M30
3 M12 100, 120, 140 M36
4 M16 160, 180, 200 M48
5 M20
6 M24

Unutarnji stošci (HRN M.GO.O51-1968)

f.
x
Q D-d
.---.
sina=-
D-d
sina=-
2 x + (D + d) 2 x - (D + d)
Ii x= D (1- sin a) - d (1 + sin a) x= D (1 + sin a) - d (1 - sin a)
L 2 sin a 2 sina
la...
Sinusov postupali

.-.-.

~
..;:
D d Il 'ruJn 12 C h ,.f: \
Stožac "\ ><
mm mm mm mm mm mm mm
//, ///;;;::;;.
metriclci 4 4 3 20 25 21 2,2 8
6 6 28 29 \O\o'ooa:":':x:?~
/ .-~
4,6 34 3,2 12 \ \-"/- 1
Morseov O 9,045 6,7 45 52 49 3,9 15 \-/ c ,/

1 12,065 9,7 47 56 52 5,2 19 . hI - h2 x X

2 17,780 14,9 58 67 62 6,3 22 sin a=-=-
3 23,825 20,2 72 84 78 7,9 27 S111a = z- I a+d
4 31,267 26,5 92 107 98 11,9 32 hI - h2 = I sin a X = I sin a = (a + d) sin a
5 44,399 38,2 118 135 125 15,9 38 Tangensov postupali
6 63,348 54,8 164 188 177 19 47

~
metricki 80 80 71,5 170 202 186 26 52
100 100 90 200 240 220 32 60 a D-d
120 120 108,5 230 276 254 38 70 tan-=-
(140) 140 127 260 312 286 44 80 \," ---\- 2 D+d+2x
160 160 145,5 290 350 321 50 90 D-d a D+d
o /, x=-cot---
(180) 180 164 330 388 355 56 100 2 2 2
200 200 182,5 350 424 388 62 110 d x D

732 733
 Mjerenje kutnih vodilica KOROZIJA I POVRŠINSKA ZAŠTITA
Korozija
a D-d Korozija je nenamjerni kemijski ili elektrokemijski utjecaj na tvar pri
sin -=
2 2 (hI - h2) - (D - d) cemu se mijenja njezina struktura od površine prema unutrašnjosti.
Kemijske reakcije javljaju se ponajprije pri djelovanju elektricki ne-
vodljivim tvarima (npr. pri suhim plinovima) na tvar; elektrokemijske
reakcije izazivaju elektricki vodljive tvari (npr. vodljive tekucine - elek-
troliti).
Prema nastajanju korozije razlikujemo:
x - jednolicnu koroziju koju ponajprije izazivaju kemijske reakcije, a
pojavljuje se na cjelokupnoj površini predmeta
- lokalnu koroziju koju vecinom izazivaju elektrokemijske reakcije, a
ogranicena je na odredena manja mjesta na predmetu.
Jednolicna korozija može neograniceno napredovati ako proizvodi ko-
rozije po nastajanju odmah odlaze s tvari (ako se ljušte, tope, otpadaju)
cime omogucuju daljnje korozijsko djelovanje (npr. oksidacija željeza pri
visokim temperaturama ili razjedanje Cu s talinom Sn). Jednolicna koro-
zija se zaustavlja, ako se proizvodi korozije tijesno i cvrsto priljube uz
x=a+d(l+cot%) Y=b+d(l+cot%)
temeljnu tvar te je zašticuju pred daljnjom korozijom (npr. zaštitni sloj na
Mjerenje stošca -
površini pri Pb, Al, Cu ili nevidljivo tanak - i pri Ni, Cr itd.).
Stožnost obicno izražavamo omjerom

Utjecaj
(D - d) = 1 : k korozije Al + I Cu
I 10 Si

<~:EfJj
D-d_~ Voda
tan a = ZI - 2k destilirana +
meka ++ ++ ++ +- ++ + + ++
tvrda ++ ++ ++ ++ ++ + + ++
morska I - I +
++1++1++ ++ I -+-1
+ ++ I -+
++ I + ++
1++
Vanjski stožac Unutarnji stožac Plinovi
a + ++
morski zrak +- ++ - +- +
dimni plinovi +- ++ - ++ ++ ++ - +- ++
norm.atmosfera
pregr. para +- I 1 :+
++ :+ :+
++I++ I
- + ++
++ -+ I +
++1 ++

I
I
I
Kiseline
HNO3 - 10% -- + -- ++ + ++ - - +
- kone. ++ ++ -- ++ ++ ++ -- -- +
I HCI- 0,5% -- +- ++ + -- ++ - +- +
, - kone. -- - -- - -- + -- - +
HzSO4-10% -- + +- ++ - + + + ++
- kone. +- + +- ++ -- ++
Lužine
a D-d KOH- 20% ++
a XI - X2 tan - = N h 2% ++
tan "2 = z;;- 2 2 (h2 - hI) - (D - d)
Ocjene korozijske otpornosti + + vrlo dobra, + dobra, +- osrednja, -loša, - - vrlo loša.

734 735
 Lokalna korozija je vecinom elektrokemijska pojava pri kojoj dvije RAZNO
kovine, razlicitih elektrokemijskih potencijala, u dodiru s vodljivom teku-
cinom (elektrolitom) tvore galvanski clanak. I:
TEHNICKO PISMO
Elektrokemijski naponski niz kovina sastavljen je po njihovim normal- Zbog preglednosti tehnickog tiska i razlikovanja znakova za velicine i
nim potencijalima s obzirom na normalnu vodikovu elektrodu.
Kovine manjeg potencijala nazivamo "manje ple- i' drugih znakova pišu se:
- koso znakovi velicina
menitim«, a one veceg potencijala "plemenitijima«. Elektrokemijski - uspravno ostali znakovi.
Zbog elektrokemijskog potencijala potece u gal- naponski niz kovina *
vanskom clanku tok elektrona od anode prema ka- - Normalni
todi. Anoda (manje plemenita kovina) se pritom Kovina potencijal U njemackim normama (DIN 1338) je odredeno što valja pisati (tiska-
rastvara (korozija!), a katoda (plemenitija kovina) V ti) uspravno, a što koso, i to:
se prekriva (zaštita). Ka a) Uspravno se pišu:
-2,92
Raznolicni elektrokemijski potencijal može proi-
zaci iz dviju kovina, dviju faza iste kovine, razlici u
Na
Mg
-2,71
-2,35
- brojevi napisani brojkama, npr.
1,32 . 10--6, 3/4, 625-puta, 6 r , aG
strukturi, razlici napetosnog stanja itd. Što veca je Al -1,28 - posebni brojevi, oznaceni brojkama:
potencijalna razlika, to veca ce biti lokalna korozija. Mn -1,08 Ludolfov broj n, osnova prirodnih logaritama e, imaginarna
Zn -D,76 I
Velika otpornost kovina ili njihovih slitina pre-
Cr -D,56 jedinica i (i2 = -1)
ma jednolicnoj (kemijskoj) koroziji ne štiti ih pred FeII -D,44 - matematicki znakovi odredenog znacenja, npr.:
lokalnim (elektrokemijskom) korozijom. Cd -D,40 d, d, L'.,f ,L, lim, sin, cos, tan, cot, log, In, 19
Co -D,27 - znakovi mjernih jedinica i njihovi višekratnici:
Površinska zaštita Ni -D,25 il
Sn m (metar), C (kulon, coulomb), F (farad), It (mikro = 10-<1,
Predjednolicnom (kemijskom) korozijom štitimo -D,14
Pb -D,13 itF (mikrofarad), mol
kovinske dijelove prikladnim otpornim tvarima. FeIII - znakovi kemijskih elemenata:
-D,04
Ako uporaba neke tvari, otporne prema koroziji, H :!:0,00 Fe, HzO, NaCI
nije prikladna (zaradi cvrstoce, temperaturne ot- Cu II +0,34 b) Koso (kurzivno) se pišu:
pornosti - ili cijene) dolaze u obzir postupci prevla- Cu III +0,52
- brojevi napisani slovima:
cenja površinskim slojem: platiranje (npr. Ni na Ag
Hg
+0,81 1
temelju Fe), potapljanje (u cink, kositar, olovo) gal- +0,85
vaniziranje, niklanje, kromiranje), navarivanje,
Pt
Au
+0,87 a, b, x, y, n-puta,!f3, L hi, i = 1 ... n
i 01
sinteriranje, prevlacenje kovinom (Zn, Al, Pb, Cu, +1,50
Cr, Ni), prskanje plazmom i sL - svi znakovi fizikalnih velicina:
Zaštita kemijskim postupcima su: bruniranje, fosfa- m (masa), C (kapacitet), F (sila), Il (faktor trenja)
tiranje, bondiranje, itd. - matematicke oznake funkcija:
Prekrivna zaštita su: ulja, masti, premazi, ocakline i plasteni lakovi. f(x), g(x), rp(x), Il (x), L(y) = y" + flY' + fOy
Pred lokalnom (elektrokemijskom) korozijom najlakše je štititi kovin- Indeksi velicina pišu se uspravno ako su to samo dodatne oznake
ske predmete u suhom prostoru, gdje ne postoji mogucnost stvaranja I velicina, npr.:
I
elektrolita. Ako to nije moguce (na slobodnom prostoru, u vlažnim prosto- al odredeni kut, Pk kriticni tlak, vmax najveca brzina, °dop dopu-
rijama i sl.), treba posebno zaštititi spojeve kovinskih dijelova od vlage. t, šteno naprezanje;
Jednostavno je sredstvo debeo sloj masti. Znacajan je i razuman izbor koso (kurzivno) se pišu kada znace slovima napisane brojcane vrijedno-
dvaju dijelova u dodiru (kako bi se smanjila elektrokemijska potencijalna sti ili velicine:
razlika). Velikom otpornošcu prema koroziji odlikuju se polimerne tvari. kn za n = 1, 2, 3, ..., Wx = dw/dx komponenta brzine u smjeru osi x;
Stoga pri potrebi narocite otpornosti prema koroziji rješenje treba tražiti J Oz naprezanje u smjeru osi z, Vp, T1 obujam pri tlaku Pl> i temperaturi TI,
u potpuno polimernoj konstrukciji (ili njenim dijelovima). I

737
736
~-
 IZGOV ARANJE STRANIH IMENA
Formati papira
Stranim imenima dodan je približan izgovor, transkribiran samo
Ploština Izmjere
Formati papira se rabe za sve tehnicke našim slovima.
Oznaka m2 mm crteže, za službene dopise i razlicite ti- Martin martim
Bach bah
skanice. Formati se mogu rabiti uzdužno Bain bein Mayer majer
AO 1 841 x 1189 Maxwell meksvel
594 x 841 ili poprecno. Za crtanje uskih i dugackih Baume bome
Al 1/2 bof6r Mishima mišima
A2 1/4 420 x 594 predmeta, objekata i slicnog dopušta se Beaufort
bekerel Mohr mol'
A3 1/8 297 x 420 produženi format, sastavljen od jednakih Becquerel Mollier m61jer
Bernoulli bernuli
A4 1/16 210 x 297 ili susjednih formata. Okvir crteža od- besemer Moody mudi
A5 Bessemer
1/32 148 x 210 maknut je od ruba papira 5 mm. Bohler beler Newton njutn
A6 1/64 105 x 148 bor Oersted ersted
Bohr
b61cman Ohm om
Izmjere formata redova B i C: Boltzmann
Otto 6to
Boyle boji
Briggs brigs Pascal paskal
Red B. oznaka B6 B5 B4 B3 B2 BI BO Brinell brinel Peclet pekle
. izmjere (mm) 125 x 176 x 250 x 353 x 500 x 707 x 1000 x 1414 Carnot karn6 Pelton peltn
carpi Poiseuil1e poazej
Charpy
Red C. oznaka co C5 c4 C3 c2 Cl CO Clapeyron klapejron Poisson poas6n
. izmjere (mm) 114 x 162 x 229 x 324 x 458 x 648 x 917 x 1297 Clausius klauzius Prandtl prantl
k6ulbruk Redwood redvUd
Colebrooke
Coulomb kul6n Renard renar
Mjerila reneids
Cremona krem6na Reynolds
Crteže treba raditi samo u normiranim mjerilima: kulman Richter rihter
Culmann
za naravnu velicinu 1: 1 kiri Rockwell r6kvel
Curie
1: 10 Curtis kertis Rose r6ze
za smanjenja 1 : 2,5 (1 : 2) 1:5 r6zin
1:20 1:50 1: 100 D'Alembert dalamber Rosin
1:200 1:500 1 : 1000 Dalton dolton Rontgen rentgen
nO?"" darsf "'on1-...
~~U'~J senki
za povecanja 2:1 5:1 10: 1 ~~~J
Descartes deMrt Saybolt sejbolt
Treba se kloniti vrijednosti uzagradama. Diesel dizl Schmidt šmit
Seale si!
Einstein ajnštajn šor
Grcka slova Euler 6jlef Shore
farnhajt Siemens simens
a A alfa H eta v N ni ... T tau Fahrenheit sivert
'f] feredi Sievert
PB beta " e t(h)eta ; - ksi w Y ipsilon Faraday
Fehling feling Smith smit
y r gama I I jota o O omikron '" ep Ii frensis Stauffer štaufer
x K hi Francis
o LI,LI. delta kapa :n,1t il pi X X Gauss gaus Stefan štefan
E E epsilon ,i t\ lambda Q P 1'0 tj, 'JI psi Steiner štajner
(J 1:, Gay-Lussac gejlisak
~ Z (d)zeta 1',11M mi sigma w Q, Q omega Giorgi dž6rdži Student stjUdent
Grasshof grashof Taylor teilr
Thomas t6mas
Rimske brojke Gray grej t6msn
Thomson
I =1 VIII = 8 LX = 60 CD = 400 Guldin gulclin
Torricelli toriceIi
II =2 IX = 9 LXX = 70 D = 500 Henry heuri
Hertz herc Vickers vikers
III =3 X = 10 LXXX= 80 DC = 600 u6ringtn
IV = 4 XX = 20 XC = 90 DCC = 700 Hooke huk Warrington
džul Watt u6t
V =5 XXX = 30 C = 100 DCCC = 800 Joule vitstoun
KirchhoIT kirhhof Wheatstone
VI =6 XL = 40 CC = 200 CM = 900 Wohler veler
VII = 7 L = 50 CCC = 300 M = 1000 Laplace laplas vud
Mariotte mari6t Wood

739
738
 IZVORI BROJCANIH PODATAKA KAZALO
Brojcani podatci predoceni su iz sljedecih djela:
Techniques de 1'Ingenieur
Generalites, tome s I, II et III A amidi 120
Mecanique et Chaleur, tomes I et II amini 120
MHallurgie, tomes I, II et III acetilen 120, 121 aminoplast 529, 538
aciklicki spojevi 119 amonij 110
Naklada: Techniques de l'Ingenieur, Paris. adicijske formule za trigonometrijsku amonijacna voda 115
Hutte, Des Ingenieurs Taschenbuch funkciju 15
Herausgegeben vom Akademischen Verein Hiitte, E. V. in Berlin,
adijabatska kompresija 277
aditivi 678 amonijev hidroksid 114
amonijeve soli 118
.
amonijal, 110, 189, 193, 245, 247

Band I: Theoretische Grundlagen HUTTE D. admitancija 81 amper 56,59, 77, 79,91

Band II A: Maschinenbau, Teil A (HUTTE II A). aerodinamicki otpor 175 - po cetvornom metru 78, 79
Band II B: Maschinenbau, Teil B (HUTTE II B). aerosoli 124
ajnštajnij 105
- po metru 78, 79, 93
Band V: Verkehrstechnik-Vermessungstechnik (HUTTE VJ. - po milimetru 93
akceleracija 69 ampersat 91
Naklada: Verlag Wilhelm Ernst u. Sohn, Berlin. aksijalni bacvasti ležaji 672 ampersekunda 91
Hutte, Taschenbuch fur Betriebsingenieure (Betriebshutte) - kuglicni ležaji 667 amplituda 34, 153
Herausgegeben vom Akademischen Verein Hiitte, E. V. in Berlin, aktinij 104 amplitudna razlika razina 70
aktivnost 61, 91, 97 analiticka geometrija razine 30
Band I: Fertigung. Band II: Betrieb. akumulacija vode 183
Nahlada: Verlag Wilhelm Ernst u. Sohn, Berlin. akumulator 311,313 analogna racunala 340
akustika 322 - tehnika 339
Dubbels Taschenbuch fur den Maschinenbau anergija 190
alatni celik 406, 428, 429
Band I und II. -strojevi 684 angloamericki sustav mjernih jedinica 68
angstr6m 94
N ahlada: Springer- Verlag, Berlin!Heidelberg!N ew York. alfanumericki podatci 342 anilin 122
MalUllllocTIIOCIIIIe: :-)1I1\IIKJIOIIC,IJ,II'ICCKllii
ClljJallO'IIIIIK algebarske jednadžbe 22 anion 105
algoritam 346
TO~I 1 II 2: V!1I)KCIICplluIC paC'ICThlB MalllllllocTpOCIIHlI. alifatski spojevi 119 anorganski spojevi 109, 119, 124
TOM 3 II 4: MaTeplliulhl ~IaIlIlIIlOCTpoeIlIlH. alkaIne kovine 107 antikordal (anticorodal) 447
Naklada: ['ocy HapCTBClIlIOC lIaY'lIlO-TCXIIII'ICCKOC II:JJ\aTCJlhCTBO alkanali 120 antimon 104, 107
alkani 120 API klasifikacija 683
~IaIlIIIIIOCTpOIITC.m,IIOiiJIIITCpinyphl, MOCKBa. aparaturna oprema 345
alkanoli 120
Ražnjevic, K.: Termodinamicke tablice alkanoni 120 apsolutna ništica 98
Nahlada: Školska knjiga, Zagreb, 1975. alkanske kiseline 120 - vlažnost 77
alkeni 120 - vrijednost realnog broja 4
Ražnjevic, K.: Jedinice Medunarodnog sustava (SI) i mjerne alkili 119 apsorbirana doza 61, 91, 97
jedinice u Hrvatskoj alkoholi, v. alkanoli apsorpcijski faldor 251
Nahlada: kdom, Zagreb, 1997. alpaka 459 ar 65, 82
aluminij 103, 107, 125, 139, 188, 248, araldit 538
Schmidt, E.: Properties ofWater and Steams in SI.Units argentan 459
252,291, 295, 323, 381, 446
N ahlada: Springer-Verlag, Berlin!Heidelberg!N ew York. - za bronziranje 252 argon 103, 108, 189, 193
Norme aluminijskabronca 458,462 argument 33
HRN - Hrvatske norme. - žica 506 Arhimedov zalmn 163
aluminijske cijevi 514 aritmeticka sredina kompleksnog broja 4
ISO - International Standardizing Organization. - slitine 125,139,381,447,448,450, aritmeticki niz 6
DIN - Deutches Institut fiir Normung. 462 arsen 103, 107
" - šipke 506 asfalt 250, 298
aluminijski lim 514 asimptote hiperbole 32
- poluproizvodi 506 asinkroni motor 305
U ovom, potpuno preradenom izdanju prirucnika - osim prijašnjih - uzeti
su u obzir najnoviji podatci iz zakona o mjernim jedinicama i mjerilima te iz - prolili 511 astat 104
aluminotermijsko zavarivanje 700, 701 astronomska jedinica 65
(dostupne) suvremene znanstvene i strucne literature - iz knjiga i revija. americij 105 atmosferski tlal, 163

740 741
 brzina širenja svjetlosti 322 cijevni navoj 585
atmosfersko stanje 164 - jednadžba za kapljevine 165 - vrtnje 70,80, 123, 153 ciklicki spojevi 119
ato- (atto) 63
atom 102
- jednadžba za plinove i pare 235 - zagrijavanja 89 ciklobutan 119, 121
ciklobuten 121
beton 126, 189,249, 525 - zvuka 236, 323
atomna masa 102 bezdimenzijske velicine 54 brzorezni celik 125,431 cikloida 32
atomne veze 109 bijela kovina 125, 468 buka 324 ciklometricke funkcije 35
austenit 385, 386 - sol 118 buna 123 cilindar, diobeni 628
austenitni celik 389 bijeli lijev 386, 398, 402 bušena kartica 344 -, kinematicki 629
- sivi lijev 400 - temperirani lijev 403 bušene vrpce 344 -, korijenski 628
autogeno zavarivanje, v. rezanje kovina bijelo tijelo 251 bušenje 717 -, tjemenski 629
plinskim plamenom binomna formula 4 butan 119, 121, 242 cilindarsko ulje 126, 682
automatizacija 334 bit 341 butanska kiselina 121 cilindricni pužni prijenos 650
Avogadrov.akon 192 bizmut 104, 107 buten 121 cin, v. kositar
Avogadrova konstanta 74,295 blanjanje 716 butil 119 cincane slitine 466
azbest 125 Bohrov model atoma 102 butilalkohol 121 cink 103, 108, 125, 188, 248, 252, 291,
azbestna ljepenka 125 boksit 125 buti1en 121 295, 323, 466
- vuna 249 Boltzmannova konstanta 74 butin 121 cinkov oksid 111
azbestne ploce 249 Booleovefunkcije 343, 344 byte 346 cinkove soli 118
bor 103, 107 cinkovo bjelilo 111
B boral<s 710 C cirkonij 103, 108
Bachov faktor 151 borij, v. hanij Carnotov kružni proces 191 cirkulacijsko ulje 680
bacvasti ležaji 662 borni karbid 112 Clausius 190
cekas 291,302,471
baini t 386 Boyle-Mariottev zakon 192 celofan 125 Clapeyronovajednadžba 198
Bainov dijagram 386 borna skupina elemenata 107 celuloid 125, 189, 250, 529 col 94
bajt 346 borni km-bid 723 celuloza 122, 123 Colebrookovajednadžba 170
bakar 103, 108, 125, 139, 188, 248, 252, bradavicasto zavm'ivanje 700 celulozni acetat 532 Cremonin plan 132
291, 295, 323, 363, 381, 454 Briggsovi logm-itmi 13 Celzijev stupanj 57,59,61,74,88,97 crni temperirani lijev 404
bakelit 250, 298, 538 briketi 127 crno tijelo 251
bakrena užad 520 Celzijeva temperatura 59,61,74,97 Croning 693
Brine]], tvrdoca po -u 363 cement 125, 127, 525
- žica 518 British Imperial System 68 cementiranje (ugljicenje) celika 395
crvena kovina 457
bakrene cijevi 520 - thermal unit 57,96 - krvna sol 118
cementit 112, 385
- slitine 381,450,457,459,462 - thermal unit per hour 96 centi- 63 crveni lijev 188, 248, 462
bakrene soli 117 brizgaljka 177 centigram 64, 85 CTT-dijagram 386
bakreni klorid 380 broj faza 80 centilitra 82 cubic foot 94
-lim 518 - jedinki 74 centimetar 82 - inch 94
- oksidi 455, 459 - okretaja 70, 80, 84 centipoaz 95 - yard 94
bar 66, 87 - polnih pm-ova 80 centistoks 96 Culmannov pravac 129
curie 97
barij 104, 107 - zavoja u namotu 80 centrifugalna sila 159
barijeve soli 117 brojcana vrijednost 56 centrifugalne pumpe 180 Curiejeva temperatura 384
barit 116, 117 brojcane jednadžbe 99 cer 104 curij, v. kirij
barn 94 cermeti 444 Curtisovo kolo 264
barometm'ski tlak, v. atmosferski tlak brojcani faktor 60
brojilo impulsa 321 cezij 104, 107 C
barye 95 CGS-sustav mjernih jedinica 66
Baummmov postupak 381 brojnost 74 celici za cementiranje 415
- dogadaja 70 Charpy 359
Baumeova areometarska ljestvica 100
baze 114
chip 345 - za nitriranje 414
brom 103, 108 cijan 110 - za obradbu na automatima 421
Beaufortova ljestvica jakosti vjetra 100 bromovodik 110, 114, 115 cijaniranje celika 395 - za opruge 423
bekerel (becquerel) 61,91 bromovodicna kiselina 114, 115 cijankalij 117 - za poboljšavanje 417
bel 70 bronca 125, 188, 248, 291, 457, 460 - za ventile 424
cijanovodicna kiselina 114, 115
benzin 126, 189,242 brusovi 723 cijanovodik 110, 114, 115 celicna užad 498
benzen 120, 122, 189, 242 brušenje 723 cijevi, celicne 490 - žica 497
benzol, v. benzen brzina 53, 55, 66, 69, 84, 94, 340 - od bakrenih slitina 522 celicne bešavne cijevi 490
berilij 103, 107 - hladenja 89 - od sivog lijeva 474 - cijevi za cijevni navoj 496
berkelij 105 - istjecanja 167, 235 - s kolcakom 474 celicni kutni protili 482
Bernoullijeva diferencijalna jednadžba -, kutna 55, 153, 340 - s prirubnicom 475 - lanci 504
42 - rezanja 728
743
742
 disprozij 104 Edisonovi navoji 597
celicni lijev 140,432,433 derivacija 36 distribucija, v. razdioba egzotermne reakcije 110
-lim 489 derivacija funkcije 36 divergencija vektorskog polja 46 eksa (exa) 63
- poluproizvodi 478 -, parcijaIna 37 djelatna snaga 81 eksergija 190
- profili 485, 486, 487 - vektorske funkcije 44 dobavna visina (pumpe) 177 -, specificna 190
celik 125, 139, 188, 248, 252, 291, 384, derivacije višeg reda 36 dobrota 81 eksplicitni oblik jednadžbe pravca 30
406,407,409,410,411,414,415,417, determinante 8 dolomit 117 eksponent 3
421, 423, 435 devijacija 50, 635 donja ogrjevna vrijednost 238 eksponencijalna funkcija 34
-, brzorezni 125 dielektricna konstanta 298 dopunske jedinice Medunartodnog su- eksponencijalne jednadžbe 23
- u šipkama 478 dielektricnost 78 stava (SD 62 ekspozicija 91, 97
- za tracne spremnike 411 diferencijal funkcije 36 dopuštena naprezanja 599 ektenzometar 354
celnici 628
celnicki parovi 628
- topline 187
diferencijalnajednadžba 42
- trajna struja (elektr.) 309
- usisna visina 178
elasticna krivulja 141
elasticno rastezanje 353
cestota 70, 80 - jednadžba, Bernoullijeva 42 dosjedi 560,561 elasticnost 72, 353
cetverokuti 18 - jednadžba, homogena 42 dosjedna tolerancija 560 elastomeri 529, 536
cetverotaktni motori 272 - jednadžba, linearna 1. reda 42 dosjedni sustav 634 elektricna indukcija 78
cetvorni centimetar 82 - jednadžba, linearna 2. reda s kon- dozni ekvivalent 61, 91, 97 - induktivnost 340
- decimetar 82 stantnim koeficijentima 42 dršci za alat (stožasti) 731 - kapacitivnost 78
- kilometar 82 -jednadžba, nehomogena 2. reda s drveni ugljen 241,250 - konstanta 78
- metar 85,69,75,82
- konstantnim koeficijentima 43 drvo 126, 140, 241, 252, 323, 526 - mjerila 320
--
metar u sekundi 75
metar po njutnu 72
- jednadžbas razdvojenimvarijablama 42
difuzijsko žarenje celika 392
- ,prosušeno 242, 250 - otpornost 80, 92, 290, 308
- polarizacija 78
dubljenje 716
milimetar 82 digitalna tehnika 340 duljina 53, 58, 65, 69, 82, 94 - primljivost 78
cetverobridi za alat 730 difluordiklormetan 122, 193 -lukakrivulje 39 - propusnost 78
cip 345 dijagram (1,E 353 -luka prostorne krivulje 44 - provodnost 80, 290
cisto željezo 384 - CTT 386 - puta 69 - provodnost praznine 78
clankasti lanci 625 - IT 386 duljinska deformacija 72 - rasvjeta 304
cujni spektar 324
- - TTT 386 - gustoca 66, 71, 85 - struja 77, 91, 340
zvuk 324 - dinamicke cvrstoce 607, 608, 609 - masa 66, 71 - strujna gustoca 78
cvor Omot) 66, 84, 100
cvrstoca 139
dijamant 189, 444, 723 - nabojna gustoca 78 - susceptibilnost 78
diklormetan 122,221 duralumin 125, 188, 248, 447 - vodljivost 61, 80, 92, 290
-, savojna 357 dilatacija 187 duranalij 447 elektricne peci 303
-, vlacna 355 dimenzija duljine 55 duromeri 529, 537 - velicine 91, 96
D - elektricne struje 55 dušicna kiselina 114, 115, 381 elektricni dipolni moment 78
- mase 5 - skupina elemenata 107 - generator 300,312,
D'A1embertovo nacelo 154 - množine 55 dušicni oksid 111 - naboj 61,77,91,299,340
Daltonov zakon za plinove 197 - svjetlosne jakosti 55 dušik 103,107,112,189,193 - napon 61, 78, 92, 340
- zakon za smjesu plinova i para 231 - termodinamicke temperature 55
- vremena
dvostruki integral41 - kapacitet 61, 78, 92, 299
dan 65, 83 55 dvotaktni motori 272 - otpor 61,80,92,290, 300
Darcyjevajednadžba 169 dimenzije fizikainih velicina 54 - potencijal 55, 78
debljina 69 dimni plinovi 237 DŽ - tok 78
deci- 63 din 95
džul Goule) 61, 73, 75, 76, 77, 81, 88, 89
- vodovi niskog napona 308
decibel 325 dinamicka cvrstoca 606 elektI~cno grijanje 302
decigram 64, 85
decilitra 82
- izdržljivost 361
- ravnoteža 159
džulsekunda 73
džul po kelvinu 74,75,76,89
- polje
elektrika 77
78, 296, 298

- svojstva tvari 360 - po kilogramkelvinu 74,75,76,89 elektrode za lucno zavarivanje 705

decimaIne jedinice 62
decimetar 82 - viskoznost 67,73,87,95, 162 - po kilogramu 76, 77, 89 elektroerozivna obradba 726
deformacijski rad 139, 140 dinamika 152 - po kilomolkelvinu 90, 91 elektrografit 302
deka- (deca) 63 diobeni cilindar 628 - po kilomolu 90 elektrokemijski ekvivalent 295
dioda 315 - po kubnom metru 73, 79 elektrolitski bakar 454
dekadski logaritmi 13
disk 344 - po molu 77,90 elektrolucno zavarivanje 701, 705
dekadni (Briggsovi) logaritmi 13
dekagram 64,85 disketa 344 - po molkelvinu 74,76,90 elektromagnetni moment 79
dekapoaz 95 dis!<retni signali 339
diskriminanta 22 E - valovi 251, 322
elektromotori 305
dekrement Oogaritamski) 35
De Lavalova sapnica 236 dispergent 124 ebonit 250 elektromotorna sila 78
delta kovina 125 disperzni sustav 124
745
744
elektromotorni napon 78 evolventa 33 formaldehid 120, 121 Gibbsova energija 53, 54, 76
elektron (fiz.) 102
elektron (kovina) 125, 248, 452
evolventni zupcanici 627
evolventno ozubljenje 632
formalin 121 - funkcija 76
formati papira 738 giga 63
elektronika 314 fosfidi 113 gigadžul 88
elektronke 314 F
fosfor 103,107,113 gigaherc 84
elektronska mjerila 321 fadom 94 fosforna kiselina 114, 115 gigavat 88
elektronvalentne veze 109 Fahrenheitov stupanj 97,98 fosforni oksidi 111 gips 117
elektronvolt 66, 88 Fahrenheitova temperatura 97 fosforovodicna kiselina 114 Glauberova sol 118
elektrootporno zavarivanje 702 faldor apsorpcije 251 fosforovodik 110,114 glavna Hamiltonova funkcija 73
elektrotehnika 289 - emisije 251 foot 57, 94 - normala prostorne krivulje 45
elementarni naboj 77 - grijanja 284 - per minute 94 glicerin 121, 122, 189, 381
elementi (kern.) 102, 124 (stroj.) 541 - gubitka 81 - per second 57,94 glikol 122
elipsa 19, 31 - izvijanja 149 - per squared squared 94 glinica 111, 527
emajl 252 - kompresibilnosti 278 - pound-force 96 glodanje 720
emisijski faktor 251 - oblika 604 - pound-force per second 96 glukoza 122
- fal<torpovršinskog zracenja 252 - raspršenja 79 fral<cijska destilacija 241 gnijezda, središnja 729
emulzija 124 - snage 81 francij 104 gnjecenje celika 392
endotermne reakcije 110 - sveze 79 Francisove turbine 186 godina 83
energetske velicine 88 - trenja 54, 73, 136, 169 frekvencija 61, 70, 80, 84 gon 65, 83
energija 61,66,67, 73, 75, 88, 96 farad 61, 78, 92 - izmjenicne struje 300 gorište ulja 679
-, kin eticka 155 - po metru 78 -, kružna 160 goriva 237,241
-, potencijalna 155 Faradayevi zakoni 295 -, titrajna 153, 324 -, prirodna 241
-, unutarnja 76, 190 fathom 94 - vrtnje 70,80,84 gorivi plin 241
Englerov stupanj 57 faza 124 freon 122 gorka sol 118
entalpija 76, 89, 187, 190 fazna brzina 70 funkcije, ciklometrijske 35 gornja ogrjevna vrijednost 238
- dimnih plinova 239 - brzina elektromagnetnih valova 80 -, eksponencijalne 34 grad 65
-, specificna 187 - brzina brzina elektromagnetnih va- -, hiperbolne 34 gradijent skalarnog polja 46
entropija 55, 76, 89, 190 lova u praznini (valmumu) 80 -, trigonometrijske 34 gradiva 126
-, molarna 55 - struja 301 -, vektorske 44 grafit 112, 125, 189,385
-, specificna 190 fazni koeficijent 70 funta 94 gram 64, 65, 85
- epicildoida 32 -Imt 300 furnir 528 - metar na kvadrat 86
epoksidi 120 - napon (elektr.) 301 - po kubnom metru 85
epoksidna smola 529, 538 - pomal< 80, 300 G - po kubnom centimetru 85
epruveta 353, 359 fazonski cijevni komadi 476 - po kubnom decimetru 85
erbij 104 femto- 63 gadolinij 104
erg 96 gal 94 - po molu 90
fenol 120, 122 - u sekundi 86
- u sekundi 96 fenolftalein 122 galica 117
grammetar u sekundi 87
Erichsenov pokus 358 galij 103, 107
fenolna smola (fenoplast) 529,538 Gallovi lanci 626 granica elasticnosti 353
erozija lopatica 270 ferit 385 - osjetljivosti uha 325
esteri 120 feritni celik 389 gama zrake 322, 377
etan 120, 121, 193, 242 gauss 96 - plasticnosti 356
fermij 105 Gaussova krivulja 51 - razvlacenja 356
etanal 120, 121 filtriranje 124
etandiol 122 fiksirna sol 118 generator, elektricni 300, 312 granicna izmjera 544
etanol 120, 121, 189, 241, 242 fizikalne velicine 53 -, plinski 241 granit 126, 189,249
generatorski plin 241 Grashofova znacajka 243
etanska kiselina 120, 121
eten 120, 121, 193, 242
- velicine i jedinice Medunarodnog su- geocentricna udaljenost žarišta 101 gravitacijska konstanta 71
stava (SI) 69... 81 geometrijska sredina 4 grcka slova 738
eter 122 - velicine i mjerne jedinice 53
etil 119 - karalderistika presjeka 140 grej (gray) 61, 91
- velicine, osnovne 53 - tijela 108 grotleni plin 242
etilalkohol 120, 121 fleksija prostorne krivulje 45
etilen 121, 193 fluid 162 geometrijske velicine 82 grupna brzina 70
etilenklorid 122 geometrijski likovi 18 Guldinova pravila 40
-, idealni 162 -niz 6 guma 125, 250, 298, 323
etin 120, 121, 193, 241, 242 fluidnost 73
germanij 103, 107, 314 gumena spužva 250
Eulerovajednadžba 148 fluor 103, 111 gibanje, jednolicno 152 gustoca 53, 55, 85, 95, 125
europij 104
eutektik 383
fluorovodicna kiselina 114, 115
fluorovodik 110, 114, 115
-, kružno 153,620 - elektricne struje 78
-, jednolicno ubrzano 152 - elektricnog toka 78
746 747
 ion 105 izobara pare 230
gustoca elektromagnetne energije 79 hitac, kosi 153
- energije 73 hladnjal, 287
ionske veze 109 - plinova 196
iridij 104, 108, 188 izobutan 119
- magnetnog toka 79, 296 hladno vuceni nelegirani celik 409 iskrenje 379 izohora pare 230
- naboja 298 hladenje 234 isparivac 257 - plinova 196
- snage 73 holmij 104
-
toplinskog toka 75 homogena diferencijalnajednadžba 42 ispitivanje 354, 357 ". 360, 367, 368,
374, 376
izolacijsko ulje 684
izoliranje 276
Guy-Lussacov zakon 192 - linearna diferencijalna jednadžba 2. - dinamicke izdržljivosti 360 izomeri 119
H reda s konstantnim koeficijentima 42 - gama-zral<ama 377 izooktan 121
homogene smjese 124
homopolarne veze 109 - iskrenjem 379 izoterma pare 230
hafnij 104, 108 - kovinske tvrdoce 362 izotermna kompresija 276
halkogeni elementi 107 honanje 726 - stlacivost 74
halogeni elementi 108 Hookeov zakon 139 - mehanickih svojstava tvari 354
Hamiltonov operator 2 horsepower 96 - po Vicatu 375 izotop 105
-rendgenskim zral,ama 377 izvedene jedinice Medunarodnog susta-
Hamiltonova funkcija 73
hanij 105
horsepower hour 96
hrapavost (hidr.) 170, (stroj.) 566
- tvari 353 va (Sl) s posebnim nazivima i znal<ovi-
Huberov faldor 151 - tvrdoce 362 ma 61
harmonicno vektorsko polje 46 - tvrdoce po BrinelIu 362, 364, 365 - mjerne jedinice CGS-sustava s po-
harmonijska sredina 4 hyl94
harmonijsko titranje 153
- tVrdocepo Rockwellu 369,371 sebnim nazivima i njihovim znal<ovi-
hectopieze 95 I - tvrdoce po Vickersu 366 ma 67
Hefnerova svijeca 96 idealni fluid 162 - tvrdoce polimernih tvari 374 izvedeni red 541
heksagonalna rešetka 382 - plin 189, 192 - savijanjem 357 izvijanje 148
hektar 65, 82 iluminancija 55, 61, 67, 93, 96, 304
- sposobnosti za duboko vucenje 358 izvlacenje 698
hekto (hecto)- 63 imaginarnajedinica (i) 1 - staticke izdržljivosti 360 J
hektolitra 82 impedancija 80,81,300
- sustava tvari 378
hektopaskal 87 impuls 71 - trajne cvrstoce 360 jal<ost elektricnog polja 78, 92, 298
helij 103, 108, 189, 193 - momenta sile 71 - udarom 359 - magnetnog polja 67
Helmholtzova energija 76 - sile 156 - ultrazvukom 376 - svjetla 96
- funkcija 76 impulsna buka 327
- žice 358 - zracenja 93
henri (henry) 61,79,93 impulsni stavaI, 166 ispitni uzorak (epruveta) 354 jalov otpor 300
- po metru 79 inch 94 ispravljaci 316 jalova snaga 81,301
herc (hertz) 61, 70, 80, 84 - of mercury 95 istezanje 353 - vodJjivost 81
Hertzov tlal, 639 - of water 95 istiskivanje 698
istjecajna masa 235
jalovi otpor 81
Hessov zal<on 110 indicirana snaga 262 j ard (yard) 94
heterogene smjese 124 indicirani tlak 262 istosmjerna struja (elektr.) 290, 308 jedan 70, 72, ". 81
heteropolarne veze 109 indij 104, 107 istosmjerni tok (topI. prijenos) 254 jedinica brzine 57
hidraulicki promjer 169 istosmjerno strujanje 254 - duljine 67
indikator (za pH) 115 istostranicni trokut 17
hidraulicko ulje 682 indikatorski dijagram 274, 278 - gustoce 57
hidraulicni strojevi 177 IT-dijagram 386 - momenta sile 57
inducirani napon 299 iterbij 104 - duljine 58
hidridi 110 indukcija, magnetna 67, 296 itrij 103 - sile 67
hidriranje 241 indukcijski svital< 312 iverica 527 - vremena 67
hidrodinamika 165 indukcijsko zavarivanje 700 izbor maziva 686
hidroksibenzen 122 induktancija 300 - Celzijeve temperature 59
hidroksidi 114 izentropa pare 230 - jal<osti elektricne struje 59
hidroksil 114
induktivnost 61, 93, 297, 340
industrijske parne turbine 265
- plinova 196 - mase kilogram 58
hidromehanika 162 infleksija funkcije 37
izentropna stlacivost 74 - množine (tvari) 59
hidronalij 447 informatika 338 izentropska kompresija 277 - svjetlosne jakosti 59
hidrostaticki tlal, 162 izentropni eksponent 76 - termodinamicke temperature 59
hidrostatika 162
infracrveno zracenje 251, 322
infrazvuk 324 izgaranje 237 - vremena 58
hiperbola 30,32 inklinacija (osni nagib) 634 izmjenicna struja (elektr.) 300 jedinice angloamericke 68
hiperbolne funkcije 35 izmjenjivac topline 254,256, 257 - CGS-sustava 67
integracija vektorskih funkcija 44 izmjerena vrijednost 52 -, decimaIne 62
hiperboloidni zupcanici 649 integral neodredeni 38 iznimni red 541
hipocikloida 32 -, odredeni 39 -, elektricne 91, 92, 93
hipotenuza 14 -, višestruki 41 iznimno dopuštene jedinice izvan SI s -, energetske 88
histereza (magn.) 296 intenzivna velicina 53 posebnim nazivima i znal<ovima 65, -, geometrijske 82
66 - mase 85, 86
histogram 50 involuta, v. evolventa

748 749
 jedinice, molarne 90,91 kalcijev hidroksid 114
-sile 86,87 - karbid 112 keramicka tvar 526 kilovat 88
- starije razlicitih snstava 94, 95, 96 kalcijeve soli 117 keramicki proizvodi 125 - po cetvornom metru i kelvinu 90
-, svjetlosne 93 kalifornij 105 keramika 444 - po metarkelvinu 89
- tehnickog sustava (TS) 67 kalij 103, 107, 295 ketoni 120 kilovatsat 88
- temperature 97... 100 kalijev hidroksid 114, 115, 313 kibernetika 339 kilovatsekunda 88
-, toplinske 88,89,90 kalijeva lužina 115 kidalica 354 kilovolt 92
-, vremenske 83, 84 kalijeve soli 117, 118 kilo- 63 - po metru 92
- zracenja 91 kalorija 96 kiloamper 91 kinematicka viskoznost 67, 73, 87, 96,
- SI elektromagnetizma 77 ... 81
- SI mehanike 71, 72, 73
- u sekundi 96 - po metru 93
kilobajt 346
162, 243
kinematicki cilindar 629
kalupi 613
- SI nauke otoplini 74, 75, 76, 77 kaljenje 393 kilodžul 88, 89 kinematika 151, 152
- SI osnovne 58, 59 - aluminijskih slitina 447 -nasat 88 kinesko srebro 459
--SI periodicne 69, 70
SI prostorne 69, 70
- celika 393 - po kelvinu 89 " kineticka energija 55, 60, 61, 73, 155
kamatno-kamatni racun 8 - po kilogramkelvinu 89 kinetika 151, 154
-SI vremenske 69, 70
jedinicni vektor 25
kameni ugljen 242 - po kilogramu 89 Kirchhoffov zalmn (topI.) 251
kandela (candela) 59, 61, 93 - po kilomolkelvinu 90, 91 Kirchhoffovi zakoni (elektr,) 290
jedinstvena atomna masena jedinica - po kvadratnom metru 93 - po kilomolu 90 kirij 105
65,85 kantal 291, 302, 471 - po molkelvinu 90, 91 kiseline 114
jednadžba elipse 31
- kružnice 31
kaolin 527 -- po moln 90
u sekundi 88
kisik 103, 107, 111, 189, 193, 295
kapacitancija 300 k1imatizacija 287
- hiperbole 32 kilogram 58, 64, 71, 85 ldin 21
--kontinuiteta 165, 235
kapacitet, elektricni 299
Kaplanova turbina 184 - metar na kvadrat 86 ldinasti utor (trenje) 137
parabole 31 kapljevina 189 - milimetar na kvadrat 71, 86 - spojevi 615
- pravca u prostoru 29
- pravca uravnini 30 kapljište ulja 679 -- po cetvornom metru 71, 85
po kilometru 85
ldinasto remenje 622
karakteristicna Hamiltonova funkcija ldizni ležaji 652
- stanja plina 192 73 - po kilomolu 90 klor 103, 108
jednadžbe, algebarske 22 karakteristika goriva 237 - po kubnom decimetru 85 k1orid 116
-, diferencijalne 42 logaritma 13 - po kubnom metru 77, 85 ldorna kiselina 115
-, eksponencijalne 23 karat 94 - po metru 71, 85 ldoroform 122
-, kvadratne 22
-, logaritamske 23
karbidi 112 - po molu 74,90
-u minuti 86
ldorovodicna kiselina 114, 115
karbidne tvrde kovine 441 k1orovodik 110, 114, 115
-, transcendentne 23 karboksil 120 - u sekundi 73, 86 kobalt 103, 108, 188
-, trigonometrijske 23 karbonil 120 kilogrammetar u sekundi 87 kocka 20
jednofazna struja (elektr.) 301 karbonske kiseline 120 kilogram-sila 68 kd 339
jednofazni motor 306 karborund 111, 302, 527 kiloherc 84 kodiranje 342
- sustav (elektr.) 301,308 kartezijske koordinate 69 kilokalorija 96 koeficijent difuzije 54
jednolicno gibanje 153 kasiopej, v. lutecij -nasat 96
kilokulon 91
- prijelaza topline 75, 243, 253
-, kružno gibanje 153 kateta 14 - prolaza topline 75, 253
-, ubrzano kružno gibanje 153
jednostupcana matrica 10
kation 105 kilometar 82
-nasat 84
- rasprostiranja 70
katodni balmr 454 - slabljenja 70
jezgra 150 katran 126, 241 - u sekundi 84 - tolerancije 546
jezgrenik 692 katransko ulje 126 kilomol po kubnom metru 90 - toplinske vodljivosti 75, 253
jod 104, 108 kaucuk 123, 125, 529, 536, 537 kilonjutn 86 - toplinskog rastezanja 74, 88, 187
jodovodik 110, 114, 115
jodovodicna kiselina 114, 115
kavitacija 178, 182
kelvin 59, 74, 88, 97
kilonjutnmetar 87 - toplinskog širenja 74, 187,243
jokto- (yocto) 63 kiloom 92 koeficijenti prve fundamentaIne forme
-nasat 89 plohe 45
jota (yotta) 63 -po vatu 75 kilopaskal 87
Joule 190 kilopond 68, 95 koercitivna sila 296
-u minuti 89
Joule- Thomsonov efekt 230 - u sekundi 89 - po cetvornom centimetru 95 koerzit 472
Jouleova toplina 302, 700, 701 kemijska analiza 378 - po cetvornom metru 95 koherentni sustav 60
K kemijske reakcije 110 - po cetvornom milimetru 95 kokile 694
- veze 109 kilopondmetar 96 koks 125, 241, 242, 250
kadmij 108, 188 kemijski elementi 103 - u sekundi 96 koksni plin 242
kalcij 103, 107 - spojevi 102, 109, 124 kilosekunda 83 kolektorski motor 306
kilotona 85 kolicina dimnih plinova 237
750
751
kolicina gibanja 71, 87, 156 kotrljanje 138
- istjecanja 167 kovalentne veze 109 kubicna rešetka 382 lantanidi 106
kolofonij 125 kovanje 697 kubni centimetar 82, 85 Laplaceov operator 2, 46
koloidna emulzija 124 kovarijanca 50 - decimetar 82, 85 Laplaceova transformacija 48, 328
- otopina 124 kovina, bijela, v. kositrene slitine za - metar 69,82,85 Laplaceovo vektorsko polje 46
- pjena 124 ležaje - metar na sat 86 Lavalova brzina 236
kolumbij (Cb), v. niobij kovine 105, 125,446 - metar po kilogramu 85 led 125, 249, 252, 323
kolutno trenje 138 -, lake 446 - metar po kilomolu 90 ledeburit 385
kombinatorika 5 kovinske kupke 397 - metar u minuti 86 ledeburitni celik 390
kombinacije 5 - tvari 380, 382 - metar u sekundi 73, 85, 86 ledišta vodenih otopina 252
kompaundni motori 305 - veze 109 - milimetar 82, 85 ledište vode 98
kompleksni brojevi 2 kovinski karbidi 112 kuglicni ležaji 653 legirani celici 406
komponente sile 128 - oksidi 111 kuhinjska sol 116, 118 - sivi lijev 402
kompresija, adijabatska 277 - poluproizvodi 474 kulon (coulomb) 61, 77, 78, 91 lemljenje 613, 710
-, izentropska 277 kozmicke zralee 322 - po cetvornom metru 78 lemljeni spojevi 613
-, izotermna 276 koža 250 -
po kilogranm 91 lemovi 469,470
-, politropska 277 kreda 117,125 -
po kubnom metru 77 lepanje 726
-, višestupanjska 278 krekiranje 241 - po metru 78 ležaji 652
kulonmetar 78 ležajna ulja 680
kompresori 276,278 kremen 111, 125, 249, 298
kompresorsko ulje 682 kremeno staldo 249 kupke (topla obradba) 397 ležajne slitine 468
kondenzacija 265 krhke tvari 356 kurcatovij 105 lijepljenje 613
kondenzacijske parne tm'bine 265 kremen 527 Imt (analiticki) 340 - kovina 710
kondenzacijska parna postrojenja 266 kremeni šamot 527 -, fazni 300 lijepljeni spojevi 613
kondenzator (elektr,) 299, 312 kriolit 125 - mjerenja 733 lijev 398
konduktancija 81 kripton 103, 108 - prirodnog nasipa 127 - s tvrdom korom 402
konstanta, dielektricna 298 kristali 383 - gubitka 81 lijevano željezo 398
- zracenja 251 -, mješanci 383 - (ravninski Imt) 62, 65, 69, 83
Imtna brzina 69, 84, 153,340
lijevanje 692
likova, težište 134
konstantan 125,188,291,293,471 -, rastopinski 383
konstrukcijski celici 406, 407 kristalna struktura 382, 384 - deformacija 72 likovi, geometrijski 18
- frekvencija 69, 84 lim, aluminijski 513
kontinuirani signali 339
kontrakcija mlaza 167,235
kriticna brzina vrtnje 161
- kutna brzina 161 -
brzina, kriticna 161
- minuta 83 -, balereni 518
- tvari 355 krivulja magnetiziranja 296, 297 - sekunda 83 -, celicni 489
kontrola izgaranja 240 - prigušenog titranja 35 linearna diferencijalna jednadžba 1.
konjska snaga 68, 96 kutni profili 482 reda 42
konjugirano kompleksni broj 2
krivuljni integral vektorskog polja duž
krivulje 47
- stupanj 83 - korelacija 52
kopolimerizacija 123 kutno ubrzanje 70, 84, 153 linearne jednadžbe 11, 22
krom 103, 108, 188, 252 kutovi alata 712
korale (zupc.) 628 kromit 527 linearno produljenje 157
korelacija (linearna) 52 kromni karbidi 112 kvadrat 18, 19 linije težišta 106
korijeni 3 - oksidi 111 kvadratnajednadžba 22,348 linijska struja 301
kvarcilit 302 linijski naponi (elektr,) 301
korijenski cilindar 628 kromnikal 293, 294 kvin tal 94
korisnost 73 krovna ljepenka 252 litij 103, 107
korozija 735 krug 19 L litra 65, 82
korund 111, 125, 189, 526, 724 kruta goriva 242 - na sat 86
kosi hitac 153 - otopina 124 labavi dosjed 561 - u minuti 86
kosinus 14, 34 krutište ulja 679 Lagrangeov identitet 27 - u sekundi 86
kosinusov poucak 17 kružna frekvencija 70, 80, 84, 160, 300 Lagrangeova funkcija 73 litra-atmosfera 96
kositar 104, 107, 125, 188, 248, 252, - repetencija 70 lak, emajl 252 logaritamska funkcija 34
291, 295, 323, 363 kružni proces 191 -za radijatore 252 - karalderistika 13
kositrena bronca 460, 462 - valni broj 70 lalce kovine 446 - temperaturna razlika 254
koso ozupcenje 628
kosokutni trokut 17
- vijenac 19 laminarno strujanje 165
lanci 625
logaritamskejednadžbe 23
kružnica 31 logaritamski dekrement 35, 70
kotangens 14, 34 kružno gibanje 153, 620 -, celicni 504 logaritmi 12
kotlovac 249 krvna sol 118 lancani prijenos 623 lom, udarna radnja -a 359
kotlovi, parni 256 lancanici 624 Long ton 94
ksenon 104, 108
kotlovni lim 411 ksilol 120 laneno ulje 126 long ton per square foot 95
lantan 104 - ton per square inch 95

752
25 - Kraut 753
 metanska kiselina 120, 121 milisekunda 83
lorencij 105 masa 53, 58, 65, 71, 94, 125,340 II metar 56, 58, 69 militesla 93
loživo ulje 126, 242
ložišta 237
-, istjecajna 235
masena gustoca 71, 85
- na kvadrat u sekundi 87 milivat 88
- u minuti 84 miliveber 93
lucno zavarivanje 701, 705 - koncentracija vlage 77 -, reciprocni 69 milivolt 92
luk (kružni) 19, 39 masene velicine 85
- u sekundi 69,80, 84 - po metru 92
lumen 61,93 maseni broj elemenata 102 - u sekundi na kvadrat 69, 80 mineralna ulja 678
luminancija 67,93, 96, 304 - protok 73, 86, 168, 235
maslacna kiselina 121
. - u sekundi na trecu 69 minimum funkcije 37
luminacijski tok 61 metarnjutn 64 minuta 65, 83
lutecij 104 Massieuova funkcija 77 metarsekunda 64 mirno opterecenje 361
luks (lux) 61, 93 masti 125, 678, 685 metastabilni sustav željezo-ugljik 385 Mishima-slitina 472
matematika 1 metil 119
LJ matice 617 mjedi (slitine) 125, 139, 188, 248, 252,
matrice 10 metilalkohol 120, 121 291,455, 459
ljepenka, azbestna 125 maxwell 96 metilenklorid 122,221 mjera 56
-, tvrda 298 metilklorid 122, 221 - rasapa (varijanca) 50 .
Mayer 190 metricka centa 94 mjerenje elektricnih velicina 320
ljevacko zavarivanje 622 maziva 678
ljuskasti grafit 640 metricki karat 65 - kutova 733
mazivo ulje 247 - navoji 570 - stošca 734
~mazut 241 - stožac 731
M mjerila (crteža) 738
medunarodna svijeca 96 miješani plin 242 -, elektricna 320
magnet 297 meduinduktivnost 79
miješanje plinova 197 197 - temperature 308
magnetizacija 79 Medunarodni sustav jedinica (SI) 58 mikanit 298 - temperature, termoelektricna 293
magnetna indukcija 61, 67, 79, 93, 96, medupregrijavanje pare 270 mikro- (micro) 63 mjerna jedinica 56
296 medužarenje 697 mikroamper 91 - pogrješka 52
- konstanta 79 mega- 63
., mikrobar 87 mjerne jedinice i brojcane vrijednosti 56
- polarizacija 79 megadžul 88 mikrofarad 92 mjerni broj zuba 630
- primljivost 79 megadžul po kilogramu 89 mikrohenri 93 mjerodavna duljina 243
- propusnost 79 megagram 64, 85
mikrokilogram 64 mješanci, kristali 383
- indukcija praznine 79 megagrammetar u sekundi 87 mikrolitra 82 mnogokuti, v. višekuti
- susceptibilnost 79 megaberc 84 mikronjutn 86 množenje matrica 11
- vodljivost 80 megakalorija 96
meganjutn 86
mikrometar 82 - matrice skalarom 10
magnetne memorije 344, 345 mikroskopski pregled 380 - vektora skalarom 26
- obrucne jezgre 345 meganjutnmetar 87 mikrostrukture lijevova 405 množina, (kolicina tvari) 74
magnetni bubnjevi 344 megapaskal 87 mikrotesla 93 množinska entalpija 77
- kolut 344 megapond 95 mikrovalovi 322
megatona 85 - entropija 76
- moment 79 mikrovolt 92 - Gibbsova energija 77
- napon 79 megavat 88 mili-(milli) 63
megavatsat 88 - Helmholtzova energija 77
- otpor 80 miliamper 91 - koncentracija sastojka 90
- tok 55, 61, 67, 79,92, 96 megavait 92 - po metru 93 - masa 74
magnetno ispitivanje 376 mehanicka vibracija 324 .. milibar 87
mehanicki rad 190, 191 I - unutarnja energija 77
- polje 79,93,96, 296 - stupanj djelovanja 284 milifarad 92 množinski obujam 74
magnetomotorni napon 79 meka karakteristika 306 miligram 64, 85 - toplinski kapacitet 76
magnezij 103, 107, 140, 188, 189, 248, milihenri 93 - toplinski kapacitet pri stalnom obuj-
291, 295 meki celik za hladno preoblikovanje milikulon 91 mu 76
magnezija 111, 189 410 mililitra 82
meki lemovi 469 - toplinski kapacitet pri stalnom tIaku
magnezijske slitine 140, 452, 453 milimetar 82 76
- soli 118 meko lemljenje - vodenog stupca 95 modeli, v. kalupi
magnezit 118, 527 melaninska smola 529
memorija 345 - živina stupca 66, 95 modificirani lijev 399
makroskopski pregled 380
mendelevij 105
- na kvadrat u sekundi 87 modifikacije 382
maksimum funkcije 37 milinjutn 63, 86 - željeza 384
mangan 103, 108, 188 Mendeljejev, periodni sustav elemenata ,1 milinjutnmetar 63
po -u 106 modra galica 117
manganin 125, 188,291, 471 miliom 92 modul admitancije 81
manganovi oksidi 111 metalografski pregled 380
mantisa logaritma 13 metan 120, 121, 193, 242
milipaskal 87 - elasticnosti 72, 139, 353
milipaskalsekunda 87 - impedancije 81
Mariotte 192 metanal 120, 121 milipond 95
martenzit 386 ~ - smicnosti 72, 140
metanol 120, 121
I

754
L 755
modul st1acivosti 72 motor, jednofazni 306 neodim 104 NJ
- zupcanika 628 -, kolektorski 306 neodredeni integral 38
Modyjevajednadžba 170 motori s unutarnjim izgaranjem 272 neon 103, 108, 189 njutn (newton) 56, 61, 86
Mobrov faktor 151 - izmjenicne stl1lje 305 neper 70 njutnmetar 71, 87
mokra para 257 motorno ulje 683 nepovratni procesi 190 71
-
na kvadrat po kilogramu na kvadrat
mol 59,74 mramor 126, 249, 252, 298 neptunij 105
njutnmetarsekunda 71
- po kubnom metru 90 mravlja kiselina 120, 121 nerastavljivi spojevi 610
njutnmilimetar 87
molarna entalpija 77, 90 N nerazorna ispitivanja tvari 376
neutralizacijski broj 679 njutnsekunda 71
- entalpija dimnih plinova 239 nabla 2 neutralna os (savij.) 141 njutn po metru 73
- entropija 55, 76, 91 neutron 102
- Gibbsova energija 77 nadizmjera 692 o
-Helmholtzova energija 77 nafta 126, 241 N ewtonov zalwn 154, 162
newtonovske tekucine 162
-masa 74, 90 naftalen (naftalin) 122, 242
najmanja izmjera 544 nikal 103, 108, 188, 248, 252, 291, 295,
Oberhofferovo sredstvo 380
- unutarnja energija 77 463 obli navoji 594
- velicina 54 najveca izmjera 544
nalet 71, 87 nikelin 291, 471
oblici kovinskih poluproizvoda 474
obložena elektroda 706
molarne velicine 90 nano- 63 niklena bronca 458
molarni obujam 74,90 obradba kovina odvajanjem cestica 711
nanoamper 91 niklene slitine 463, 465
- toplinski kapacitet 76, 90 nanofarad 92 nikrom 302 obradbe, posebne 726
obujam 53, 55, 69, 82, 94, 340
- toplinski kapacitet pri stalnom obuj- nanohenri 93 Niknradseovajednadžba 170 - uglatih i oblih tijela 40
mu 76 nanometar 82 niobij 103, 108
-toplinski kapacitet pri stalnom t1aku nanotesla 93 nišador, v. salmijal<
- rotacijskog tijela 40
76 nit 97 obujamna deformacija 72
molekule 109 napinjivost 74
napojne pumpe 259 niton, v. radon
- gustoca 71, 85
molibden 103, 108, 188,302 napon, fazni 301 ~ nitrati 116 - magnetna energija 79
molna masa 109 nitridi 112 - nabojna gustoca 77
Mollierov h,s dijagram za vlažni zrak
-, linijski 301
nitrili 120
- vlažnost 77
naprezanje 87,95,139; 353, 599 obujamni protok 73, 86, 168, 340
231, 233 nitriranje celika 395
- h,s dijagram za vodenu paru 198,
-, tangencijalno 140
- na savijanje 141 nitroglicerin 122 - sadržaj vlage 77
201 octena kiselina 120, 121,381
nobelij 105
moment impulsa 157
- inercije 71, 86
- tecenja 353, 356
natrij 103, 107, 295 t nodularni lijev 140, 399
odljevci od sivog lijeva 474
odnosi prema jedinicama temperature
natrijev hidroksid 114, 115 normala na krivulju 37 97
- kolicine gibanja 71 natrijeva lužina 115 normalna atmosfera 87,95 odredeni integral 39
- otpora 72,141,142,143 natrijeve soli 118 - frekvencija 300 odrezivanje 698
- presjeka 72 navoj 570 - razdioba 51 odstupanje (stroj.) 544
- presjeka, staticki 140 -, cijevni 585 normaliziranje celika 392, 393 - kružnosti 632
- sile 87 -, Edisonov 597 normalni modul 628 ogrjevna vrijednost 89, 238
- sprega 71 -, obli 594 - napon 72 Ohmov zalwn 290
- tromosti mase 71, 86, 157, 158, 340 -, pilasti 590 - profil evolventnih zupcanika 627 okretaj u minuti 84
- tromosti presjeka 140, 143 - sanloreznih vijal<a 598 normalno naprezanje 72, 139 okretni moment 340
- savijanja 141 -, trapezni 586 normirano težno zbrzanje 69 oksidi 111
- savijanja tijela 156, 157 - za bicilde 597 normirano ubrzanje slobodnog pada 69 -, volframovi 111
- ustrajnosti 71, 86 - za oldopne cijevi 598 normni brojevi 541 oktan 121
- uvijanja (torzije) 144 navojni dosjedi 584 nosaci 132 oktava 326
-, zakretni 154 nazivi i znalwvi mjernih jedinica 56 nosivost magneta 297 olefini 120
-zamaha 157 nazivna izmjera 544 - valjnih ležaja 674
necistoce 383 olovne slitine 381,467
monel 125, 248, 464 novo srebro 188, 248, 291, 458 - soli 118
monofluordiklormetan 122
monofluortrildormetan 122
monoldoretan 122
nehomogen sustav linearnih jednadžbi
11 r nuldeoni 102
nulmatrica 10
nulovanje 310
olovni oksidi 111
- sulfid 113
nehomogena linearna diferencijalnajed- olovno-kositrena bronca 461
monoldoreten 122 nadžba 2. reda s konstantnim koefici- nulvektor 25
olovo 104, 107, 125, 188, 248, 252, 291,
monoldormetan 121, 193, 247 jentima 43 numericki podatci 342 295,323, 363, 381, 467
monomeri 123 nehrdajuci celici 425,427 numericko rješavanje jednadžbi 24 om (ohm) 61,80,81, 92
Morseov stožac 731
morska milja 65, 82, 100
nejednadžbe 24
nekovine 105 t Nusseltova teorija slicnosti 243
- znacajka 243, 244
omal<s 302
omega postupak (izvij.) 149

756 757
""-~
 peterokut 19 pogonsko ulje 241
omjer specificnih toplinskih kapaciteta palac 94 phot~ 97 pogrješka, mjerna 52
76, 192 paladij 104, 108 pH-vrijednosti 115 pOgJ.ješke,slucajne 52
omkvadratni milimetar po metru 92 paljeno (prženo) vapno 111 petrolej 126 -, sustavne 52
ommetar 80, 92 pamuk 250 pieze 95 pohranjivanje podatalm 344
ongstrem (angstr6m) 94 pijesak 249
(opca) plinska konstanta 74
opci oblik jednadžbe pravca 30
opeka 126, 189, 249, 252, 323, 526
panel-ploca 528
papir 125, 250, 252
para 198
-, mokra 257
, piko- (pico) 63
pikofarad 92
pikohenri 93
Poissonov broj 72, 139
pokretac (elektr.) 311
polarni moment otpora 73
- presjeka 72, 140
operator derivacije (nabla) 46 -, zasicena 198 pilasti navoji 590 poliamid 189,529, 532, 539
oplošja i obujmovi uglatih i oblih tijela par sila 130 piljenje kovina 719 poliester 529
20,21 parabola 30,31 piljevina 250 polietilen 529, 532, 539
opruge 147 parafini 120, 298 piramida 20 poligoni 18
opseg 18 parafinsko ulje 126 pirometri 396 polikarbonat 529, 532
optika 322 paralelepiped 20 Pitagorin poucal, 16 polimeri 123
opterecenje, složeno 150 paralelni motor 305 pjena, koloidna 124 polimerizacija 123, 241
organski spojevi 119 paralelogram 18, 128 pješcenjal, 126, 249 polimerne tvari 699
Orsatov aparat 239 parametarski oblik jednadžbe pravca plamište ulja 679 polimorfizam 382
oscilograf 321 29 Planckova funkcija 77 polipropilen 529, 532
osciloskop 321 parcijalna integracija 38 plasticne tvari 356 polistiren 532 .
osjetnik 332 parcijalne derivacije funkcije 37 plasticno rastezanje 353 politropa 196
oslonac 131 parna postrojenja 266 plastomeri 529, 532, 539 politropni eksponent 76
osmerokut 19 parne turbine 263 platina 108, 188, 248, 291, 295 politropska kompresija 277
osmij 104, 108 parni kotlovi 256 platin-rodij 293 poliuretanska smola 529
osni nagib 634 - strojevi 261 plemeniti plinovi 108 poliuretanski kaucuk 536
- otkion 635 parovi celnika 628 t plin, generatorski 241 polivinilldorid 189, 298, 529, 532
- razmak 629 - hiperboloidnih zupcanika 649 -, gorivi 241 polonij 104
osnovne jedinice Medunarodnog susta- - stožnika 648 -, grotleni 242 polumjer 69
va jedinica (SI) 58, 59 Pascalov zakon 163 -, koksni 242 - jezgJ.'e 150
osnovni elektricni naboj 295 paskal (pascal) 61,71,72,87 -, miješani 242 - tromosti 140
- zakon termodinamike 190 - po kelvinu 74 -, rasvjetni 242
osovinska ulja 680 paskalsekunda 73, 87 t -, realni 192
- zakrivljenosti 69
poluproizvodi, aluminijski 506
osvjetljenje 61,67,93,304 Pccletova znacajka 243 -, retortni 241 -, celicni 478
oštrice 712 Pecornikova formula 170 -, vodeni 242 -, kovinski 474
otopina 124 peci, elektricne 303 -, zemni 241 - od balu'a i bakrenih slitina 518
-, koloidna 124 Peltonova turbina 186 -, zracni 242 - od mjedi, cinka i olova 524
-, kruta 124 penetracija masti 679 plinovi, plemeniti 108 poluvodici 314
otopinski kristali 124, 383 penetrantsko ispitivanje 378 plinska konstanta 74, 192, 193 poluvodicki ventili 314
otpor 81, 142 pentan 189 plinske konstante za zral, i vodenu paru polje, elektricno 78, 296, 298
-, elektricni 290, 300 pepeo 125 231 -, maguetno 67, 296
gibanja u fluidu 175 pera 615 - smjese 124, 197 -, tolerancijsko 545
-, jalov 300 period vrtnje 153 - tm'bine 280 pomak, fazni 300
- strujanja 169 perioda 70 plinski generator 241 pond 95
otporna mjerila temperature 308 periodicne velicine i jedinice SI 69, 70 plinsko ulje 126, 242 poprecno produljenje 72
otporno mjerenje temperature 293
Ottov motor 272
periodni sustavelemenata 106
perlit 385, 386
- zavarivanje 700... 703 popuštanje celika 394
- plosnati celik 480 porculan 125, 189, 249, 298, 314
oznaka elektrode 707 perlitni temperirani lijev 404
- celika 435 plošni integral vektorskog polja 47 posebne obradbe 726
permalloy 471 ploština 55,65,69, 82, 94 posmicno naprezanje 72, 144
ozubljenje, evolventno 632 permeabilnost 79, 296 ploštinska gustoca 71, 85 postavni clan 335
-, koso 629 - praznine 79, 296 - nabojna gustoca 78
-, ravno 628, 629 postojanost alata 727
permeancija 80 pluto 125, 250, 323 postupak omega (izvij.) 149
p permendur 472 plutonij 105 potaša 116, 117
permitivnost 78 poaz (poise) 95 potencijalna energija 73, 155
pad napona (elektr.) 308 - praznine (vakuuma) 78 pobjeguuce turbine 185 potencijalne krivulje 30
- vode 183
pakfong 459
permutacije 5
peta 63
t poboljšanje celika 406 potencijalno vektorsko polje 46

759
758

..
potencije 3
potresi 101
poucak Oprojekcijama 17
pound 94
- per cubic foot 95
- per cubic inch 95
- per cubic yard 95
pound-force per square foot 95
- per square inch 95
- per square yard 95
pounda! 95
povrative promjene stanja plinova 195
povratni procesi 190
površina 39, 69, 80
- elipse 19
- kruga 19
površinska zaštita 736
- plašta rotacijskog tijela 40
površine i opsezi likova 18
površinska hrapavost 566
- napetost 73
Poytingov vektor 80
prag cujnosti 324
prakilogram 67
Prandtl-Krmnovajednadžba 170
Prandtlova znacajka 243
pravac 30
pravi kut 82
praviini poligoni 19
pravokutni trokut 16
pravokutnik 18
prazeodim 104
precizne celicne cijevi 493
predmetci (prefiksD Medunarodnog su-
stava (Sl) 63
prefiksi (predroetcD SI 63
pregled tvari 124
pregrijac pare 257
pregrijana para 198, 205 ...217
prekinuto kaljenje 394
preljev 168
preoblikovanje 697
presjek 140
preticalt zraka 240
pretvorbe 382
prigušeno titranje 35, 161
prigušivanje 196, 230, 236
prigušni koeficijent 70
prigušnice 168
prigušnost 70
prirodni kaucuk 529
prijelaz topline 243
prijenos topline 243
prijenosna funkcija 328
prijenosni omjeri 626, 648, 649
prijenosnici topline, vidi izmjenjivac to-
pline
prirodna goriva 241
prirodni logaritmi 13
prisilna vibracija 324
prisilno titranje 161
prisnost 560
pritisak mlaza 182
prividna snaga 81, 301
- vodljivost 81
prividni otpor 80, 300
prizrna 20
probojna cvrstoca 298
procesna racunala 350
procesor 346
produljenje 139, 353, 355
profili, celicni 485, 486, 487
programska oprema 346
programski jezici 346, 349
projekcijski poucalt 17
projektni proracun 639
prokaljivost celika 417, 420
prolaz topline 253
prometij 104
promjene stanja pare 230
- stanja vlažnog zraka 234
promjenljivo opterecenje 606
promjer 19, 69
- provrta za vijke 619
propan 120, 121, 242
propanal 120, 121
propanoi 120, 121
propanon 120, 121
propanska kiselina 120, 121
propantriol 121, 189
propen 120, 121
propil 119
propilalkohol 120, 121
propilen 121
propin 120, 121
proracun cvrstoce celnika 639
prosjecna pR vrijednost 115
- vrijednost 49
prosjek, statisticki 49
prostorne velicine i jedinice SI 69, 70
prostorni kut 62, 69, 83, 304
protalttinij 104
protocna masa 73, 259
protocni obujam 73
- otpor 340
protok, maseni 168
-,obujamni 168
proton 102
protusmjerno strujanje 254
provjes 141 razmak 69, 629
I - užeta 133 - osi 629
provodnost, elektricna 290 razred tolerancije 545
pulsacija 70,80,84 razvrtavanje 717
pulsirajuce opterecenje 361 realtcija mlaza 167
pumpe 177 realtcije u osloncima 131, 132
-, napojne 259
-, toplinske 283
reaktancija 81, 300
reaktivna sila 166
puni kut 82 relativno produljenje 355, 356
put 69, 152 realni plinovi 192
Raumurov stupanj 99
puzanje 360
pužna znacajka 650 reciprocna sekunda 70, 80, 84
pužni prijenos 650,651 - paskalsekunda 73
- vijalt 650 reciprocni henri 80
pužno kolo 651 - kelvin 74, 88
- megakelvin 88
R - metar 69, 70
rad 61,67, 73, 76, 88, 96, 97, 190
-mol 74
- paskal 72, 74
radij 104 red realnih brojeva 6
radijalno ispitivanje 633
radijan 62, 69, 80, 81, 82
- temeljnih tolerancija 545
redni broj elementa 102
- u sekundi 69, 80, 84 redovi 6
- u sekundi na kvadrat 84 reducirana masa 71
i radijvektor 25 ref1eksija 322
radikand 3 refrigerator 250, 284
radiovalovi 322 regenerativno grijanje napojne vode
radna sposobnost pare 260 269
radon 104 regresija 52
rafinirani celici 406 regresijska krivulja 52
I Rankinov stupanj 97 regresijski pravac 52
rasap (mat.) 50 regulacija 328
rashladne smjese 285, 286 regulacijska petlja 333
- tvro:i 218,219 regulacijski clanovi 328
rashladni falttor 284 - uredaj 334
- stroj 284 regulator 312
rasplinjavanje 241 relativna atomna masa 102
rastavljivi spojevi 615 - dielektricnost 298
rastezljivost 72 - (elektricna) propusnost 78
rastopinski kristali 383 - gustoca 55, 71
rasvjeta, elektricna 304 - koncentracija vlage 77
rasvjetni plin 242
- maguetna propusnost 79
- osjetljivost na svjetlo 322
ravninska rešetka 132 - permeabilnost 79, 296
ravninski kut 62, 65, 69, 83
ravno ozupcenje 628
-- permitivnost 78
promjena obujma 72
ravnoteža sila, dinamicka 159
-, staticka 131
- standardna devijacija 50
- ucestalost 49
razdioba, normalna 51 - vlažnost 77, 231
ucestalosti 50 relativni tlacni koeficijent 74
razina zvucnog tlaka 326 relativno produljenje 72, 353, 356, 360
razlika magoetnog potencijala 79 reluktancija 80
, - potencijala 78
- razine snage 70
-specificnihtoplinskih kapaciteta 192
rem 97
remenski prijenos 620
Remu.dovi brojevi 541

760 761

---
rendgenske zrake 322, 377
renij 104, 108
shunt 320, 321
sila 55, 67, 71,95, 340, 353
q smjesa zralm i vodene pare
smjese 124
231 srednji specificni toplinski kapacitet 75
stabilni sustav željezo-grafit 385
repetencija 70 -, real,tivna 166 - idealnih plinova 197 stabilnost 131
repicno ulje 126 - tlal<ana stijenku 163 - plinova i para 231 stacionarno strujanje 165, 235
rešetka 256 - trenja 136 smola 126, 538 staldo 126, 189, 249, 252, 298, 323, 525
-, ravninska 132 -, centrifugalna 159 snaga 61, 66, 73, 88, 96, 155 staldena vuna 249
retortni plin 241 - tromosti 154 -, jalova 301 standm'dna devijacija 50
Reynoldsova znacajka 243 silal 447 \ snijeg 249 -, relativna 50
rezanje kovina 698 silicij 103, 107,314 soda 116, 118 stanje para 230
- rezanje kovina plinskim plamenom silicijev dioksid 111 solenoidalno vektorsko polje 46 - plinova 195
704 - karbid 112, 723 soli 109, 116 stapne sisaljke 179
- navoja 719 silika 249 solna kiselina, v. klorovodicna kiselina stapni kompresori 278
rezistencija 81 silikarbon 302 - otopina 126 - parni strojevi 278
rezultanta sila 128 silikatna opeka 249 solnekupke 397 staticka cvrstoca 606
Richterova ljestvica 101 silikon 123 sorbit 394 - izdržljivost 360
ricinusovo ulje 126 silit 302 specificnaanergija 190 - ravnoteža sila 131
rimske brojke 738 silumin 125,188,248,291,447 - energija 76, 165 staticki moment presjeka 72, 140
Rockwell 369,370,371 simens (siemens) 61, 80, 81, 92 - eksergija 190 - moment sile 130
rodij 103, 108, 302 - po metru 80 - entalpija 76, 89, 187, 260 statika 128
romb 18 sinkroni motori 306 - entropija 76, 89, 190 - užeta 133
Roseova slitina 469 sinterirane tvrde kovine 441 - Gibbsova energija 77 statistika 49
Rosin-Fehlingov dijagram 240 sinteriranje 699 - Helmholtzova energija 76 statisticka vjerojatnost 49
rotacijsko tijelo 40 sinteza 241 - unutarnja energija 76 statisticki prosjek 49
rotor vektorskog polja 46 sinus 14 - velicina 54 Stefan-Boltzmannov zalmn 251
rubidij 103, 107 sinusna funkcija 34 i - vlažnost 77 Steinerovo pravilo 141, 157
rutenij 103, 108 sinusov poucal, 17 specificni obujam 54, 71, 85 steradijan 62, 69
S
sipke tvari (kutovi) 127 - toplinski kapacitet 54, 75, 89, 187, stezni spojevi 614
sisaljke, v. pumpe 192, 243 sthene 95
SAE ldasifikacija 683 sivert (sievert) 61, 91 - toplinski kapacitet pri stalnom obuj- stilb 97
sivi lijev 125, 139, 188, 248, 252, 291, mu 75 stipsa (alaun) 118
sadra (gips) 116, 117, 126
sadržaj vlage 77 357, 386, 398 - toplinski kapacitet pri stalnom tlaku stirol 120
saharin 122 sivo tijelo 251 75 stlacivost 72
salicil 122 skalar 25, 56 - toplinski kapacitet pri stalnom zasi-
stojište 384
salicilna kiselina 122 skalarna polja 46 . cenju 75 stoks (stokes) 96
salitra 116 ... 118 skalarne velicine 53 -volumen 71
skalarni produkt vektora 26 spektralna analiza 378 stopa 94
salitrena kiselina, v. dušicna kiselina stožac 21
salmijaI, 116, 118 skandij 103 spiralno svrdlo 717
skin efekt 300 spoj, trokutasti (elektr,) 292,301 stožasti dršci 731
samarij 104 -ležaji 648, 665
samoinduktivnost 79 skracenje 353 -, zvjezdasti (elektr.) 292
slabljenje 70 spojevi 615 - zupcanici 648
sapnice 236 -, kemijski 102, 109, 124
slicnost strujanja 168 strojevi 541
sastav dimnih plinova 239 slitina, Mishima- 472 -,lemijeni 613 -, parni 261, 278
sat 65 slitine, 383,471 - sa svornjacima i zaticima 616 strojni elementi 541
savijanje 698 -, aluminijske 125, 139 -, stezni 614 stroncij 103, 107
- na naprezanje 141 -, magnezijske 140,452,453 -, vijcani 617 strugotina 711
savojna cvrstoca 357 -,olovne 467 -, zalmvicni 610 struja, elektricna 53, 290
sedimentacija 124 slobodni pad 152 -, zavareni 610 -, dopuštena trajna 309
segmentni oblikjednadžbe pravca 30 - vektori 25 sprežni moment 71, 87 -, istosmjerna 290
složeno opterecenje 150 I square foot 94 -, izmjenicna 300
sekunda 58, 65, 67, 69
selen 103, 107 slucajne pogrješke 52 - inch 94 -, jednofazna 301
senzori 332 smicna naprezanja 117 -yard 57,94 -,linijska 301
smicno preoblikovanje 698 srebro 104,108, 125, 188, 248, 252, 291, strujanje plinova i para 235
serijski motor 305 smicnost 72 295, 301 strujna uzbuda 79
Shmithov dijagram 361 smik 114
Shore 374 smiral, 126, 723
t središnja gnijezda 729
srednja vrijednost 4
strujni oblog 78
struktura celika 391

762 763

--o
stupanj 65 škriljevac 298
- djelovanja (energijski) 258, 282 škrob 126,241 f tesla 61, 79, 93
tetiva 19
toplinska izolacija 75
- naprezanja 141
- hrapavosti 568 špirit 241 tetragonalna rešetka 382 - obradba celika 392, 396
- (korisnog) djelovanja 73 tetralclormetan 122 - prijelaznost 75, 90
- nejednolicnosti 156 T težina 71 - prolaznost 75, 90
- vlažnosti 77 talij 104, 107 težište homogenih krivulja 133 - provodnost 53, 75, 89, 243
stupnjevi po Engleru 96 talionicki balmr 454 t - likova 134 - rastezljivost 74, 88, 187
stupnjevito kaljenje 394
stvarna izmjera 544
tangencijalni vektor prostorne krivulje težna sila 71 - vodljivost 243
suceljeno zavarivanje 700
45 težno ubrzanje 69 - svojstva anorganskih krutina 249
tangencijalno ispitivanje 633 Thomson 190 - svojstva kapljevina 247
suha destilacija 241
- para 198
- naprezanje 72, 139, 140 Thomsonovajednadžba 191 -248svojstva kovina ikovinskih slitina
tangens 14, 34
suhi zral{ 232
suhoca 77 tangenta 37
tijela, geometrijska 18, 20, 108
tinjac 298, 314 - svojstva organskih krutina 250
- pare 198 tantal 104, 108
tip matrice 10
- svojstva plinova 193
suhozasicena para 202
tarnost 73
tiristor 285
- svojstva tvari 245
Taylorov red 7 - svojstva zralm 199
sulfid, olovni 113 tecivost 73 tiskarske slitine 467 - širivost 74
sulfidi 113
sumpor 103, 107, 113, 189
tehnecij 103, 108
tehnicka atmosfera 95
titan 103, 111,472
titan ove slitine 472
- vodljivost 75,243
toplinske velicine 88
sumporasta kiselina 114, 115
sumporna kiselina 114, 115
tehnicki izmjenjivaci topline 254
- rad 190, 191 titrajna frekvencija 153 - pumpe 283
titrajno dinamicko opterecenje 361 toplinski kapacitet 75, 187
sumporni dioksid 111, 189, 193, 243,
247 - sustav mjernih jedinica (TS) 67 titranje, harmonijsko 153 - prijelaz 243
trioksid 111 tehnicko pismo 737 ' -, prignšeno 35, 160 - prolaz 253
- željezo 384 -, prisilno 161 - prolaz pri stalnom obujmu 75
sumporovodicna kiselina 114
sumporovodik 110
tehnologija 692 ~ tjemenski cilindar 629 - prolaz pri stalnom tla\{u 75
superfinish 726
teks (tex) 66, 85 tlacna razlika 340 - otpor 75,340
susceptancija 81
telur 104, 107 - visina 165 - tok 75, 88, 96, 243, 340
temeljna tolerancija 545 tlacni koeficijent 74 toplinsko isijavanje 251
suspenzije 124
sustav dosjeda ISO 544
temeljni red 541
temperatura 88
tlacno naprezanje 353
- ispitivanje 357
- provodenje 243
- zracenje 251
- granicnik izmjera 544 - inverzije 230 tlal{ 53,55,61,66,71,87,95, 141, 165 torij 104
-linearnih jednadžbi 11 - normalizacije 386 -, hidrostatski 162 torzija 144, 145
- srednje crte 566 - rosišta 234 -, kineticki 175 torzija prostorne krivulje 45
- željezo-ugljik 385
sustavne pogrješke 52
- izgaranja 240 tlo 249 torzijska naprezanja 144
temperaturna difuzivnost 75 tocka pretvorbe 384 torzijski moment uvijanja 144, 145
suženje (kontral{cija) 139, 355
sveza 79 - provodnost 75
- razlika 74,97,340
tockasto zavarivanje 700
tokarenje 713, 722
- moment otpora 144
Torricellijeva formula 167
svila 126, 250 temperatnrni koeficijent 290
svilena tkanina 252 tolerancija 545 totaIni diferencijal funkcije 37
svjetlosnajalwst 53,59,93,304
- raspon 97 - dosjeda 560 tracnice, željeznicke 488
svjetlosne velicine 93, 96
temperirani lijev 403,404 - mjerila 558 trajna staticka cvrstoca 606
svjetlosni tok 61, 93, 304
teorija slicnosti 243
tera 63 -, temeljna 545 trajno opterecenje 606
svjetlost 322 tolerancije metrickih navoja 576 transcendentnejednadžbe 23
terbij 104 transformator (elektr.) 301
svjetljivost 67, 93, 304 termaIno kaljenje 394 tolerancijska izmjera 545
svornjaci 616 tolerancijski razred 545 transformatorsko ulje 189,247,298
termit 702 translatorno gibanje 263
svrdlo 717 tolerancijsko polje 545
termodinamicka temperatura 53, 59, transurani 105
74,97,251 toluol 120 tranzistor 318
Š
termodinamika 190 tona 65, 85 trapez 18
šamot 126, 252 termoelektricna mjerila temperatnre , - na sat 86 trapezna formula 40
šamotna opeka 249 293 - po kubnom metru 85 trapezni navoji 586
šavno zavarivanje 700 termoelektricni naponski niz 293 - u minuti 86 trenutna snaga 80
šecer 126, 250
šela\{ 298
termoelementi 396 - u sekundi 86 trenje 136
termometri 396 tonska ljestvica 327 - kotrljanja 138
šesteroku t 19 termonaponi 293 toplina 61, 75, 88, 96, 187, 195,340 -, kolutno 138
širina 69 terpentinsko ulje 189 \ -, Jouleova 302, 700, 701 treset 126

764 765

~
trifluorbrommetan 224 ugljicenje celika 395 valni broj 70 visina 69
trifluormonoklormetan 224 ugljicna kiselina 114 valjak 20 viskoznost, dinamicka 67, 162, 678
trigonometrija pravokutnog trokuta 16 ugljicni celici 406, 429 valjanje 697 -, kinematicka 67,162
trigonometrijske funkcije 14, 34 ugljicni dioksid 111, 189, 193, 194, 219, valjkasti ležaji 657 višekuti 18, v. poligoni
- jednadžbe 23 245,247 valjni ležaji 653 -, praviIni 19
trigonometrijski oblik kompleksnog - monoksid 111, 189, 193, 242 vanadij 103, 108 višestruki integrali 41
broja 3
triklorfluormetan 222
ugljik 103, 107, 112, 241 ~ vapnenac 116, 117, 126,249
vapno 111, 114 ... 116
višestupanjska kompresija 278
vitkost 148
ugljikova skupina elemenata 107
triklormetan 122 ugljikovodici 119 var 66 vjerojatnost, statisticka 49
trofazni sustav (elektr.) 301,308 ugrijavanje celika 392 varijacije 5 vlacna cvrstoca 355
trojna tocka vode 98 ukoceno drvo 528 varijanca 50 - sila 355
trokut 16, 17, 18 ukupna devijacija 50 vat (watt) 56, 61, 73, 75, 80, 81, 88 vlacno ispitivanje cvrstoce 354
trokutasti spoj 292,301 ultraljubicasto zracenje 322 - po cetvornom metru 75, 80 - naprezanje 355
tromost 154 ultrapas 538 - po cetvornom metru i kelvinu 75 vlak 141
troostit, vidi trustit ultrazvuk 376 - po kelvinu 75, 90 vlaknasti polimeri 539
trošcana vuna 249 ultrazvucna obradba kovina 726 - po kubnom metru 73 vlaknatice 528
trotil 122 ulje, cilindarsko 126, 242 - po metarkelvinu 75, 89 vlastita emisija 251
trustit 394 -, katransko 126 - po steradijanu 93 - induktivnost 79
TTT-dijagram 386 -,Ianeno 126 vatni rad 301 vlažan zrak 231, 232, 233
trzaj 69 -,loživo 126, 242 vatsekunda 88 vlaženje zraka 234
tulij 104 -, mazivo 247 vazelinsko ulje 684 vlažni zrak 231...234
tungsten, v. volfram -, parafinsko 126 veber (weber) 57,61,79,93 vlažnost 77, 231
turbine, parne 263 -, plinsko 126, 242 - po metru 79 voda 110,114,126,189,205...217,247,
-, plinske 280 -, pogonsko 241 vektori 25 291, 323
-, vodne 183 -, repicno 126 't vektorske funkcije 44 vodena para 246
turbinsko ulje 682 -, ricinusovo 126 - velicine 53 vodeni plin 242
turbokompresori 280 -, terpentinsko 126, 189 vektorski produkt vektora 27 vodic elektricne struje 299
turbopumpe 180 -, transformatorsko 189,247,298 vektorsko polje 46 vodik 103, 107, 110, 189, 193, 194, 238,
turbulentno strujanje 165 - za loženje 126,241, 242 - polje, harmonicno 46 242, 245, 295
tvari 102, 126 - za mazanje 189, 684 - polje, Laplaceovo 46 vodikov peroksid 11O
tvrda karakteristika 306
tvrde kovine 188,441
- za obradbu 684
-, zemno 242
, - polje, potencijalno 46
- polje, solenoidalno 46
vodljivost 81
-, toplinska 243
tvrdi (bijeli) lijev 398, 402 umjetna goriva 241 vektorsko-vektorski produkt 27 vodna snaga 183
-lemovi 469 unakrsno strujanje 254 velicine i jedinice SI elektromaguetizma vodne turbine 183
tvrdo lemljenje 710 unutarnja energija 76, 190 77...81 vodovi, elektricni 308
tvrdoca 362 upravljanje 328 - i jedinice mehanike 71, 72, 73 volfram 104, 108, 188,248,291, 302
- po BrinelIu 362, 364, 365 uran 104 - i jedinice nauke o toplini 74...77 volframovi oksidi 111
- po Rockwellu 369 uranidi, v. transurani - sile 86 volt 61, 78,92
- po Shoreu 374 uredaj za loženje 256 -, skalarne 53 - po metru 78, 92
- po Vickersu 366 - za paljenje 312 -, vektorske 53 - po milimetru 92
U US Customary System 68 - zracenja 97 voltamper 81
utiskivanje 698 ventil, poluvodicki (elektr.) 314 volumen, v. zapremina
ubrzanje (akceleracija) 55, 69, 84, 94, utorni spojevi 616 ventilatori 182 - tjelesa 20
152 uvijanje 144, 145 Venturijeva sapnica 168 vosak 126
- kutno 153 uzemljenje 310 vezani vektori 25 vratila 620
- slobodnog pada 69 uzgon 162 vezano drvo, v. ukoceno drvo vrelište vode 98
ucestalost 50 užad, bakrena 520 veze, kemijske 109 vremenska konstanta 70
udaljenost 69 -,celicna 498 vibracija 324 - staticka cvrstoca 606
udarna radnja loma 359 uže 133 Vicat 375 - staticka izdržljivost 360
udjel vlage 77 Vickers 362, 366, 367, 368 vremenske velicine i jedinice SI 69,70
V vidna svjetlost 322 vremenski odziv 329
ugao, (prostorni kut) 62, 83
ugljen 126,241,242, 250, 527 vakuum, v. podtlak vijci 617 vreternska ulja 680
-, kameni 242 vakuumske cijevi (elektr.) 314 vijcani spojevi 617 vrijednost, prosjecna 49
-, smedi 242 valencija 107 vinil 120 vrijeme 53, 58, 65, 69, 83
ugljena prašina 250 valna duljina 70 vinilklorid 122 vuceni celici u šipkama 479
I
766 767

L-
vucenje 698 Zemlja (planet) 126
vuna 126, 249, 250 zemlja (tlo) 126 ~
- od troske 249 zemni plin 241
W zemno-a1ka1ijskekovine 107
zemno ulje 241
Whitworthov profil cijevnog navoja 585 zepto- 63
Widia 441 zeta (zetta) 63 )
~,
Woodova slitina 469 zid 126
y
- od opeke 249
zidna žbuka 249
yard 94 zlato 104, 108, 125, 188,248,252,291
-
per second 94 zlatotopka (carska vodica) 380
-
per second squared 94 zracenje toplhie 251
zracni plin 242
Youngovmodul72
zracnost 560
Z zrak 193, 197, 199, 245
zrake 322
zagrijac (parni kotl.) 257 zrnati ceinentit 386
zagrijavanje celika 396
zakonite iznimno dopuštene mjerne je- zubni prolil (pomak) 629
dinice izvan sustava SI 64 zupcani prijenos 626
zakrivljenost 69 zupcanici (parovi) 628, 650
zamah 71 zupcanicko ulje 681
zamašni moment 156 zvjezdasti spoj 292
zamašnjak 155 zvucna brzina 236, 323
zakovice 610 - snaga 325
-
s poluokruglom glavom 610
zvucni intenzitet 325
- tlak 325
zakovicni spojevi 610 zvuk 323
zakretni moment 154
zapremina 65, 69, 80
zarezna naprezanja 605 Ž
-
osjetljivost 605
zasiceni vlažni zrak 232
žarenje celika 392
J
žbuka 126, 249
zaštita elektricnih instalacija 309 željezne slitine 384
zatici 616 -soli 117
zavareni spojevi 612 željezni karbid 112
zavari 612 - oksidi 111
zavarivanje 700
--
elektricnim otporom 700
iskrenjem 700
željeznicke tracnice 488
željezo 103, 111, 188, 248, 291, 295,
-Iaserom 702 302, 314, 323, 363, 384
- plazmom 702 žica, celicna 497
- pod troskom 701 žice za zavarivanje plinskim plamenom
- polimera 710 703
- ta1jenjem 701 žilave tvari 356
- ultrazvukom 700 živa 104,108,189,247,291,323
zbrajanje i oduzimanje vektora 26 živin ventil 314
zasicena para 198 živini termometri 396
zelena galica 117 žuta krvna sol 118

768
o,!!!!,t!~!!!!?-
HR 10090 Zagreb, Samoborska c. 145
tel: 385/1/155444, faks: 385/1/15 66 41
DUGOGODIŠNJE ISKUSTVO I ZAPOSLENI STRUCNI KADAR
OSIGURAVAJU VAM POTPUNU USLUGU
OD INFORMACIJE DO UGRADNJE

- ----'
INFORMACIJA
F'
'
-U
cijskom
našem Informa-
centru nudimo
DQ~:r~~rhunske
:C i sa
usluge upotpunjujemo
dostavom. Naša
prepoznatljiva vozila

r'!:" 'I.
",

!
,,
'

, .
'.

.,,
,
Vam strcune savjete, odabir
optimalne opreme
zatvaranje investicije,
i
danonocno su Vam na usluzi.

- Strucno i brzo ugradujemo

instalacije plina, grijanja,
klimatizacije, vodovoda i
kanalizacije. Instaliranu
opremu stavljamo u funkciju
i savjetujemo korisnike.

..
Projekliramo,
konstruiramo,
izradujemo
i montiramo
Oprema za preradu voca i povrca ..
pojedinacnu
i kompletnu
opremu
Oprema za proizvodnju piva TIli&>VINA-Naša trgovacka mreža preko SERVIS_; Razgranatom mrežom,

.Oprema za preradu mlijeka

Oprema za preradu mesa,
Opremaza kemijsku,petrokemijsku

..
i farmaceutskuindustriju
, ugovorenih partnera djeluje
u cijeloj državi, a nudimo
besprijekorno opremljenih
servisa, podržavamo

.riba i kafilerije
Oprema za industriju šecera
. Proizvodnja
Opremaza ekologiju
Crpka
nuklearne opreme
proizvode renomiranih
proizvodaca atestiranih za
hrvatsko tržište.
projektiranu i ugradenu
opremu u garantnom roku i
tijekom daljnjeg korištenja.

OCEKUJEMO VAS!!!
Petrokov d.o.o.
10000 Zagreb, Bulvanova 13
Tel./Faks. :233-23-31,233-31-13; Faks.: 233-18-73

Petrokov-servisi d.o.o. Petrokov-Info centar d.o.o.

10000 Zagreb, 11/Ravnice 8 10000 Zagreb, Draškoviceva 30
Tel./Faks.: 22-38-77, 22-39-39 Tel.: 481-00-80; Faks.: 481-09-53

e-mail: petrokov@bbm.hr http://www.petrokov.bbm.hr

 ft !r!!T!! ftTnn
cv) .,l;llIllLftlUn
Termoventilacioniuredaji i sistemi,
d.d. 42000 VARAŽDIN
Kukuljeviceva 9 A
CROATIA
10000 Zagreb, Radnicka c.32, CROATIA

:
VENTlLATORI
'

P ro;
,
di;aJrup,rogram
'j": ,', ,- ',',

- Aksijalni(niskotlacni,srednjetlacni)
- Centrifngalni (niskotlacni, srednjetlacni, visokotlacni,
transportni, krovni).
Ventilatore izradnjemo i u brodskoj verziji, te za rad u
eksplozivnim atmosferama (ex-izvedba ventilatora).

umTeTm - PLAMENIK - Analogni multimetri - Digitalni multimetri

Tipovi: Uljni, plinski i kombinirani - Osciloskopi - Univerzalni brojaci
Toplinski ucinak 20 do 5000 kW (DIN standardi - Laboratorijski izvori
4787 i 4788). - Spektraini analizatori
- Luxmetri
- Mjeraci vlage u drvetu
- Mjeraci otpora - Ispitivaci elektricnih
uzemljenja instalacija

r.B P P - BRZI PROIZVOÐAC PARE

Kapaciteti: 300 kg, 600 kg i 1000 kg parenasat.
- Strujna kliješta
- Funkcijski generatori
- Digitalni termometri
- Mjeraci otpora izolacije

J.elutwqett
-
-
- TOPLOZRACNI UREÐAJ
- Oprema za otkrivanje kvarova na
elektroenergetskim, telekomunikacijskim,
vodovodnim i plinskim instalacijama
Standardne, ležece i pokretne izvedbe. Za grijanje tvornickih
hala, radionica, kino dvorana, staklenika, pilicarnika i sl.
Toplinski ucin je od 40 do 1780 kW. Gorivo za loženje je ulje i U prodaji su proizvodi sljedecih proizvodaca
plin.
HUNGCHANG. PROTEK. ISKRA. ABB . SEBA DYNATRONIC
SIEMENS
I II I
WIKA, strucnjak za ... tlak + temperatura

..
. Mehanickiuredaji za mjerenje tlaka
Tehnika mjerenja tlaka elektronicki

.. Prenosnicitlaka
Mehanicki uredaji za mjerenje temperature

. Tehnika mjerenja temperature elektronicki

Uredaji za kalibraciju tlaka i temperature

WIKA Messgeratevertrieb
Ursula Wiegand GesmbH & CO.
Perfektastraf!e83,1235 Wien, Austria
Tel.: ++4318691631, Fax: ++43 1 8691634
e-mai: info@wika.at

MTBInženjering d.o.o. ...mjereno sa

PARTNER HRVATSKOGA GOSPODARSTVA

Jela 2, 10040 Zagreb, Hrvatska
Tel.: 01 266893,Fax: 01266892 I~I
 METALSKA
INDUSTRIJA
VARAŽDIN
Fabijanska 33, P.P. 93
Varaždin - Hrvatska
Telefon: (042) 240-211
Telefax: (042) 242-004
.
PROIZVODNI PROGRAM:

+ proizvodnja armature i fazonskih komada za vodu, paru, plin i naftu

namijenjenu za snabdijevanje pitkom vodom, energetiku, procesnu
industriju, brodogradnju i navodnjavanje
+ proizvodnja armatura nazivnih velicina od ON 25+2400 i fazonskih komada
od ON 40+700; veci promjeri zavarene izvedbe iz celika
+ nazivni pritisci PN 2,5; 4; 6; 10; 16 i 25 bara iz nodularnog lijeva GGG
40+60, iz sivog lijeva GG 25+30, obojenih metala i zavarene izvedbe iz
celika
+ prikljucnispojevi: prirubnica, kolcak, KS spoj, spojevi za AC, tyton spoj
+ sistemi brtvljenja: mesing/mesing, guma/mesing, sivi lijev/sivilijev, niro/niro,
guma/sivi lijev,guma/niro, guma/guma
+ sistemi upravljanja armaturom: rucno, pneumatski, elektromotorni prigon,
hidraulika
+ zaštita izvedena: bojom, plastificiranjem, gumiranjem, cementnim malterom,
teflonom
+ standardi: HRN, DIN,ISO, EN, BS, UNI,ASTM
+ atestirano i ispitano prema važecim propisima. Posjedujemo ateste
HRVATSKOG REGISTRA, LLOYD'S REGISTER-a, DET NORSKE
VERITAS-a,BUREAUVERITAS-a

...-
Ovaknjigapokrivagotovosvapodrucjaprirodoslovnihi tehnickih
znanosti,odnosnosvegospodarskei znanstvenedjelatnosti.
Namijenjenaje sveucilišnimi srednjoškolskimprofesorima,
studentimai dacima,inženjerimai tehnicarima,redakcijskimi
novinarskimdjelatnicima,ali i drugimznanstvenicimaiistraživacima
koji radeu državnimuredimai institutima,te svimakojise nabilo
koji nacinbaveproizvodnjomirazmjenomdobara,bezobzirana
razinunjihovaznanjai izobrazbe.
U knjizise sažetotumacepojmovii znacenjalizikalnihvelicinai
mjernihjedinica,te njihovnacinpisanjai oznacavanja.Osim
jedinicaSI knjigasadržii mnoštvostarijihmjernihjedinicarazlicitih
sustavaukljucujucii anglo-americkejedinice,kojesu izvannašeg
zakonai ne pripadajusustavuSI,te njihoveodnoseprema
jedinicamaSI, što omogucujeuporabui starije literature.
Nazivii znakovilizikalnihvelicinai mjernihjedinicauskladenisu s
nazivimai znakovimanajnovijihsvjetskihnormi,a u duhuhrvatskog
nazivlja.Cjelovit»Zakono mjernimjedinicama«u Republici
Hrvatskoj,objavljenna koncuknjige,dajecitateljimapotpunu
informacijuiz ovogapodrucjaznanosti,što je i dodatnavrijednost
ovogadjela. Knjigaje napisanapreglednoi Iakorazumljivo,a
gradivoje sustavnorasporedeno, takoda svakicitateljmožeIakoi
brzonacionošto gazanima.

Knjigase moženarucitikodizdavaca:

AXIOMd.o.o.,Zagreb
. Dobridoi 50
10000Zagreb
Tel./faks:210-464
Žiro racun:30105-603-23425ZAPZagreb
BILJEŠKE
J6
BILJEŠKE
J6
BILJEŠKE
~ BILJEŠKE
~

i
j
 Boje Boje
užarenogcelika napuštanja celika
ac ac
1300 330

1200 .

3151
I
I
1100

295
1000

950 285

900
275
850

800
2651 II

750
255

I
700

240
650

600 220