Kemija Za 1. Razred

1
CD SKRIPTA KEMIJE
SA TESTOVIMA I RJEŠENJIMA
OPĆA I ANORGANSKA KEMIJA
Usora; rujna 2005 Autor: prof. Tvrtko Malić

2
SADRŽAJ
Uvod……………………………………………….str. 4
I A 1 Zakoni kemijskog spajanja…………………….
I A 2 Relativna atomska masa……………………….
I A 3 Unificirana atomska jedinica mase ……………
I A 4 Relativna molekulska masa……………………
I A 5 Molarna masa…………………………………
I A 6 Plinski zakoni u kemiji……………………….
I A 7 Stehiometrijska izračunavanja……………….
I A 8 Građa atoma
I A 9 Atomsko jezgro………………………………….
I A 10 Izotopi…………………………………………..
I A 11 Elektronski omotač…………………………….
I A 12 Kvantna teorija…………………………………
I A 13 Valno-mehanički model atoma………………..
I A 14 Elektronska konfiguracija……………………..
I A 15 Klasifikacija, periodičnost Periodnog sustava….
I A 16 Periodni sustav elemenata……………………..
I A 17 Imena kemijskih elemenata……………………
I A 18 Kemijska veza………………………………….
! A 19 Ionska veza…………………………………….
I A 20 Kovalentna veza………………………………
I A 21 Metalna veza…………………………………
I A 22 Testovi I A od 1-10…………………………..
I A 23 Odgovori I rješenja testova I A………………
I B 1 Disperzni sustavi………………………………
I B 2 Tyndalov fenomen…………………………….
I B 3 Osmoza………………………………………..
I B 4 Dijaliza…………………………………………
I B 5 Koloidi………………………………………….
I B 6 Emulzija……………………………………….
I B 7 Vrelište I ledište otopina……………………….
I B 8 Kemijska reakcija………………………………
3
I B 9 Taloženje……………………………………….
I B 10 pH vrijednost, kiseline, lužine, soli……………
I B 11 Neutralizacija………………………………….
I B 12 Indikatori………………………………………
I B 13 Redoks reakcije……………………………….
I B 14 Oksidacijski broj………………………………
I B 15 Jednadžba oksidacije I redukcije………………
I B 16 Egotermna I endotermna kemijska promjena….
I B 17 Testovi I B od 1-10……………………………
I B 18 Odgovori I rješenja I B Testova………………..
I C 1 Metali općenito…………………………………..
I C 2 I skupina PSE……………………………………
I C 3 II skupina PSE…………………………………..
I C 4 Radioaktivnost…………………………………..
I C 5 III, IV, V, VI, VII, skupina PSE…………………
I C 6 VIII skupina PSE…………………………………
I C 9 IX, X , XI skupina PSE…………………………..
I C 10 XII, XIII skupina PSE…………………………..
I C 11 Testovi I C od 1-10…………………………….
I C 12 Odgovori I rješenja I C testova…………………
I D 1 Nemetali općenito………………………………..
I D 2 Nemetali XIV skupine PSE ugljik I silicij……….
I D 3 Nemetali XV skupine PSE (dušik I fosfor)………
I D 4 Nemetal XVI skupine PSE (kisik)……………..
I D 5 Nemetal XV skupine PSE (sumpor)…………….
I D 6 Vodik……………………………………………
I D 7 Voda……………………………………………..
I D 8 Nemetal XVII skupine PSE (klor)………………
I D 9 Elementi XVIII skupine PSE……………………
I D 10 Testovi i D od 1-10……………………………
I D 11 Rješenja i odgovori I D testova………………….
I E 1 Integralni test (I A, I B, I C, I D)………………….
I E 2 Odgovori i rješenja integralnog testa…………….
4
UVOD
Na početku nekoliko naputaka za korištenje ove skripte.

Skripta je sročena po Programu za I razred gimnazije, a kori-
Šteni su najbolji udžbenici kemije. Svo gradivo iz kemije za I
razred gimnazije, podijeljeno je u četri parcijalna odjela. Poslije
svakog parcijalnog dijela, slijedi kontrolni test sa rješenjima.
Metoda učenja kemije na ovaj način je: pozorno pročitati
pojedinu lekciju, tako čitav parcijalni dio. Poslije čitanja
(nekoliko puta) isprintati testove iz pročitanog dijela. Testirati,
izvršiti bodovanje, a analizirati greške. Poslije nekoliko dana
ponoviti testiranje, a ako još nije zadovoljavajući rezultat
ponoviti testiranje još nekoliko puta. Sami će te o uočiti vidan
napredak iz gradiva kemije.
Ovim načinom učenja uz udžbenike i druga nastavna sredstva
postignut će te zavidan rezultat u primanju znanja iz kemije. Uz
ovakav način učenja, slijedi i skripta iz eksperimentalnog dijela
kemije kao prirodne znanosti.
Skriptu započinjemo pitanjem? Što je to kemija?

Kemija je znanost, koja se bavi proučavanjem tvari i
promjenama tvari, ona je i dio familije prirodne znanosti. Ali
kemija je i eksperimentalna znanost, koja se zasniva na spoznaji
koja dolazi na osnovi eksperimentalnog istraživanja, opažanjem i
mjerenjem promjena tvari ili sustava.
Kemija je obilježila svojim otkrićima, zakonima i primjenom u
industrijsko-tehnološkim procesima, povijest ljudskog roda.
Riječ kemija potiče od arapske riječi" hem" što znači Egipat.
Goethe je napisao: “povijest neke znanosti je ta znanost sama”.
Zato ćemo dati kratku tablicu kronološkog razvoja kemije:
5
- 3000 godina prije Krista-egipatsko doba:

Obilježava se poznavanjem boja (olovno bjelilo, bakarno ze-
lenilo), dobivanje nekih metala, dobivanje vina, dobivanje pi-
va, proizvodnju stakla, upotrebu organskih konzervansa ,
- 1000 – 1100 godina prije Krista – Feničko razdoblje:
Obilježava se poznavanje dobivanjem bakra (Cu), željeza (Fe),
Kositra (Sn), bronce.
- 700 – 400 godina prije Krista – antička Grčka:
Tales iz Mileta (voda je početak početka), Empedokles I Ari-
Stotel (vatra, voda, zrak i zemlja) su četri osnovna načela, De-
Mokrit (athomos kao nedjeljiva najsitnija čestica).
- 500 godina poslije Krista – rimsko doba:
Krasi početak eksperimentalnog istraživanja, dobivaju se vrlo
čisti metali i dobivaju se mnoge slitine (legure), poznaju gips,
vapno, kožu, škrob, sodu, destilaciju i sublimaciju. U da-
ljnjem razvoju kemije često ćemo se vratiti i koristini načela
iz antike.
- 12. – 17. Stoljeće – doba alkemije:
Započinje sa Libaviusom. To je doba u kojem se pokušava
dobiti zlato (Au) iz neplemenitih metala. Ovaj utopistički po-
kušaj je propao, ali alkemičari (ljekarnici,liječnici, trgovci) su
u traženju dobijanja zlata otkrili mnoge spojeve i kemijske
elemente, počeli upotrebljavati kemijski pribor, a kemiju kao
eksperimentalnu znanost uvode u familiju prirodnih znanosti.
Alkemijsko doba krasi i remek djela u umjetnosti (slikarstvu,
kiparstvu, muzici).Alkemičari utiru put za dolazak moderne
kemije.
6
- 17. – 21. Stoljeće – moderna kemija:

Cavendish (vodik – H, argon-Ar), Scheele (kisik-O,amonijak,
glicerin), Lavoisier (zakon o održanju mase), Proust, Gay-Lu-
ssac, Dalton (zakoni u kemiji), Davy (kalij-K,natrij-Na,kalcij-
Ca, srooncij-Sr, barij-Ba), Avogadro (plinski zakoni), Berze-
lius (uveo kemijsko pismo), Faraday (elektroliza), Solvay
(dobivanje sode), Newlands (teorija oktava), Mendjeljejev (pe
riodni sustav elemenata), Ramsay (argon-Ar, helij-He, neon-
Ne, kripton-Cr), supružnici Curie, Maria I Piere (radioakti-
vnost radij-Ra, polonij-Po), Nobel (dinamit), Rutherford (ra-
don-Rn), Soddy (pojava izotopije), Einstein (teorija relativno-
sti ), Haber i Bosch (sinteza amonijaka), Sorensen (teorija kise
losti – pH) Bohr (model atoma), Pauli (princip elektronske
raspodjele u omotaču), Bronstedt (teorija kiselina i baza), Luis
( teorija kemijske veze), Lawrence (ciklotron), Chadwick (ne-
utron), Farmy /transurani), Perey (francij-Fr), Wiberg (hidridi)
Seaborg, James, Ghiorso, Thomson, Street, Serge, Chambe-
Rlain, Fiscer, Sikkerland I dr.
Tako kemija sa fizikom i matematikom utire stazu prirodnih
znanosti.
U srednjovjekovnoj Bosni nije bilo alkemičara, jer je bilo više
zlatonosnih potoka i rijeka. U Hrvatskoj zabilježeni alkemičari u
Varaždinu i Zagrebu. U Zagrebu je najstariji prirodno-
matematski fakultet u ovom dijelu Europe. Bosna i Hercegovina i
Hrvatska su dali i dva nobelovca za kemiju (Prelog i Ružička).
Ovo su samo kratki fragmenti iz bogate povijesti kemije,
povijesti, koja je obilježila razvoj civilizacije.
7
I A 1 ZAKONI KEMIJSKOG SPAJANJA
Svojim udžbenikom A.Lavoisier (francuski kemičar) započeo je

suvremenu kemiju sa četri osnovna zakona u kemiji:
1.Zakon o održanju mase – A.Lavoisier 1784.g.:

Ukupna masa svih tvari, koje sudjeluju u kemijskoj reakciji,
ne mijenja se tijekom kemijske reakcije.
2. Zakon stalnih omjera masa – J.Proust 1799.g.:

Kemijski elementi se međusobno spajaju u stalnim masenim
odnosima, tako da je sastav svakog spoja stalan.
3. Zakon umnoženih omjera masa – J.Dalton 18o3.g.:

Ako dva kemijska elementa čine međusobno više spojeva,
onda se mase jednog kemijskog elementa, koje se spajaju
s određenom masom drugog kemijskog elementa, odnose kao
mali cijeli brojevi.
4. Zakon stalnih volumnih omjera – Gay-Lussac 18o9.g.:

Pri istoj temperaturi i tlaku, volumeni plinova koji međusobno
reagiraju ili nastaju, odnose se kao mali cijeli brojevi.
Uz ova četri temeljna zakona u kemiji možemo dodati i peti:
- Avogadrov zakon 1811.g.:

Jednaki volumeni različitih plinova, pri istoj temperaturi i
tlaku, sadrže jednak broj čestica.
8
I A 2 RELATIVNA ATOMSKA MASA
To je broj (Ar) koji govori koliko puta je prosječna masa atoma

nekog kemijskog elementa, veća od atomske jedinice mase.
Primjer: Uz kemijski simbol helija, upisani su brojevi .
4.003
He
2
Broj 2 je atomski broj, a 4,oo3 je relativna atomska masa (Ar).
I A 3 UNIFICIRANA ATOMSKA JEDINICA MASE

12
To je 1/12 mase atoma izotopa C i iznosi:
U = 1,66 x 10-27 kg
Tako je relativna atomska masa (Ar) definirana:
Ar + m/u
Gdje je m = masa kemijskog elementa

U = atomska jedinica mase.
I A 4 RELATIVNA MOLEKULSKA MASA

9
To je broj (Mr) koji govori koliko je puta masa molekule nekog

spoja veća od atomske jedinice mase.
Ona se dobije zbrajanjem atomskih masa atoma kemijskih
elemenata, koji čine molekulu tog spoja.
Primjer: izračunati relativnu molekulsku masu sumporne
kiseline (H2SO4)?
Zbrojit će mo atomske mase svih atoma i to:
2 x Ar(H) = 2,02
1 x Ar(S) = 32,07
4 x Ar(O)= 64,00
¨¨¨¨98,09
I A 5 MOLARNA MASA
10
Molarna masa ima oznaku (n), a to je ona količina tvari

definirane kemijske formule, koja sadrži isto toliko jedinki,
koliko ima atoma u točno 0,0012 kg izotopa 12C.
Mjerenja pokazuju da u 0,0012 kg izotopa 12C ima
6,022 x 1023 atoma ugljika ( C ).
Tako možemo napisati:
Mr = M = m / n
Gdje je : Mr – relativna molekulska masa

M – molarna masa
m— masa tvari
n – količina tvari
Mol je jedinica za količinu tvari (molekula, atoma, iona,
elektrona). Slijedi izradba Avogadrove constante na osnovi
dosadašnjih saznanja:
L = N = AVOGADROVA CONSTANTA = >

=> broj molekula / količina tvari = N/n = 6,022 x 1023mol-1
Avogadrov broj je 6,022 x 1023 jedinki(molekula,atoma,iona,e)
Avogadrova constanta je broj 6,022 x 1023 mol-1 čija je jedinica
mol-1.
Primjer: Koliko treba odvagati željeza (Fe) za 1 mol željeza?
Izrada: Ar(Fe) = 55,85, pa je molarna masa željeza

11
M(Fe) = 55,85 g mol. Ako odvažemo 55,85 g željeza

odvagali smo 1 mol željeza (Fe).
I A 6 PLINSKI ZAKONI U KEMIJI
Plinovi nemaju volumen, nego on ovisi o volumenu posude.

12
R.Boyle (engl.) I E.Mariotte (fra), neovisno pronašli zakonitost

1677.g.: volumen plina pri stalnoj temperaturi, obrnuto je
proporcionalan tlaku:
PV = const. Ili pV = p1V1
p = tlak plina
V = volumen plina
P1 = pri promjeni tlaka
V1 = promjena volumena
Primjer: Volumen plina propan-butan u čeličnoj boci pod tlak

Tlakom od 1 x 107 Pa I volumena boce od 15 dm3.
Koliki bi volumen zauzela ta količina smjese propan-
Butan pri tlaku od
1 x 105 Pa ?
Izrada:
PV = p 1 V1 pa je: pV / p 1 = 1 x 107 x 15 / 1 x 1o5 =>
 1500 dm3.
Avogadrov zakon: Plinovi istog volumena pri istoj temperaturi

i istom tlaku sadrže jednak broj čestica
(molekula,atoma,iona,elektrona).
13
Tako 6,022 x 1023 jedinki pri normalnim uvjetima sadrži 1

mol plina, koji ima volumen od 22,4 dm3.
Jedna od najvažnijih zakonitosti u kemiji je opća plinska
jednadžba, koja glasi:
PV = nRT
Gdje je R = opća plinska konstanta, koja iznosi:

8,314 JK-1 mol-1
Tako je:
R = pV/T = 101325 x 22,4 / 273,15
Gdje je: m – masa plina

M – molarna masa plina
R – opća plinska konstanta
T – apsolutna temperatura
Primjer: Koliko molekula plina propana ima u boci od 103 sa
Temperaturom od 1000 C i pod tlakom od 10 7Pa?
7
PV = nRT odakle je n = pV/RT = 10 x 10 / 8,314 x 293 =>
5
=> 3,06 x 10 nastavljamo:
N = nNa = 3,06 x 105 x 6,022 x 1023 = 1,84 x 1o29 molekula plina
I A 7 STEHIOMETRIJSKA IZRAČUNAVANJA
J.B.Rihter (njem.) 1794.g. dao ime stehiometrija, po grčkoj

riječi stojhejon – prvi pokušaj, osnovna čestica. Stehiometrija je
14
po Rihteru kemijsko računanje, za onaj dio kemije, koji pronalazi

kemijske formule i opisuje kemijske reakcije jednadžbama.
I A 8 GRAĐA ATOMA
Sve do početka 19.stoljeća smatralo se da je atom nedjeljiva

najsitnija čestica kemijskog elementa. (athomos-grč. nedjeljiv).
Proučavajući električno pražnjenje u razrjeđenim plinovima,
15
postavlja se osnova za novu teoriju o atomu kao sitnoj djeljivoj

čestici.
Model atoma, koji se sastoji od pozitivno naelektriziranog
jezgra i elektrona koji kruže oko njega, dao je 1911.g.
Rutherford, dok je Niels Bohr dao model atoma vodika.
I A 9 ATOMSKO JEZGRO
U atomskom jezgru skoncentrirana je gotovo sva masa atoma.

Sastoji se od pozitivno naelektriziranih čestica protona sa
pozitivnim nabojem od 1,6 x 10-19C (kulona - coulomba).
16
Proton je subatomska čestica, čija je masa gotovo jednaka

atomskoj jedinici mase.
U jezgru se nalazi i neutron, koji nema električni naboj, ali ima
masu jednaku masi protona, a to iznosi:
1,67 x 10-27kg
Postojanje neutrona dokazao je Chadwick 1932.g. Pored protona
i neutrona u jezgri ima još desetak subatomskih čestica, koji su
pronađeni 1932.g. Jedna od tih čestica je i pozitron, čestica, koja
odgovara elektronu, ali sa pozitivnim nabojem.
Radijus jezgre je oko 10000 puta manji, od radijusa atoma. Broj
protona u jezgri, naziva se rednim brojem. Tako atom željeza
(Fe) ima u jezgri 26 protona, pa će i njegov redni broj biti 26Fe.
Tako redom sve do rednog broja 92 – urana (U), koji su
pronađeni u prirodi. Preko rednog broja 92 kemijski elementi su
umjetno dobijeni.
I A 10 IZOTOPI
Ono što daje karakter atomskoj vrsti, nije atomska masa, već
naelektriziranost jezgra. To nam potvrđuju izotopi. Izotopi su
atomi elementa određenog rednog (atomskog) broja, koji se
međusobno razlikuju u atomskim masama. Izotopi nemaju
17
zasebno mjesto u Periodnom sustavu elemenata (PSE), već se svi

izotopi jedne vrste atoma stavljaju na jedno mjesto. Otuda je
dobilo i ime (isotop na grč.- na istom mjestu). Do danas je
poznato 1200 izotopa za 114 različitih kemijskih elemenata.
Pojedini izotopi različitih kemijskih elemenata, imaju jednake
masene brojeve, koji se zovu izobari (isos na grč-isti a baris-
težak)
Vodik (hidrogen) ima tri izotopa:
- normalni vodik ima p+ + e - = H = 99,98 %

- deuterij (p+n)+ + e- = D = 0,02 %
- tricij (p+2n)+ + e- = T = 7 x 10-7 %
I A 11 ELEKTRONSKI OMOTAČ
Elektroni su oko jezgra raspoređeni tako da svi atomi neke

atomske vrste nisu podjednako udaljeni od jezgre atoma, već su
raspoređeni po ljuskama (K,L,M,N,O,P,Q). Ukoliko su ljuske
dalje od jezgre atoma, imaju složeniju strukturu, tako K ljuska
18
ima 1 podljusku, L ljuska dvije podljuske . Svaka ljuska može

primiti samo određen broj elektrona:
- prva ljuska (K) ima 2 x 12 = 2 elektrona
- druga ljuska (L) ima 2 x 22 = 8 elektrona
- treća ljuska (M) ima 2 x 32 = 18 elektrona
- četvrta ljuska (N) ima 2 x 42 = 32 elektrona
- peta ljuska (O) ima 2 x 52 = 50 elektrona
- šesta ljuska (P) ima 2 x 62 = 72 elektrona
- sedma ljuska (Q) ima 2 x 72 = 98 elektrona
I A 12 KVANTNA TEORIJA
Od kada je Rutherford predložio svoj model atoma, postavljeno

je mnogo pitanja: zašto, elektroni, koji se kreću oko jezgra, poput
planeta oko Sunca ne "padnu" u jezgru, zašto atom apsorbira ili
emitira, samo određenu frekvenciju.
Teorija iz 19.stoljeća nije mogla odgovoriti na ovo pitanje.
Međutim otvaraju se novi pogledi za rješenje ovog problema.
Max-Planc postavio hipotezu o kvantima svjetlosti: energija se
19
može emitirati ili apsorbirati, samo u paketima najmanje količine

energije :
E = hV
Gdje je V frekvencija svjetlosti koju je postavio Einstein a h

je Plancova konstanta koja iznosi 6,62 x 10-34 J s
Tako Niels Bohr 1913.g. objašnjava spektar atoma vodika.
Delta E = hV = h c Rh(1 /n2 gornji - 1 / n2 donji)
Gdje je:
8 -1
- c brzina svjetlosti = 2,998 x 10 m s,
- h – Plancova konstanta
-1
- V – frekvencija svjetlosti (s )
7 -1
- Rh – Ridbergova konstanta = 1,007 x 10 m
U ovoj jednadžbi n (glavni kvantni broj) u najnižem

stacionarnom stanju odgovara n = 1. Kad atom apsorbira
energiju, on može apsorbirati samo određene kvante energije,

koji odgovaraju razlici energije stacionarnog stanja n = 2 ili n =3
Atom je tada pobuđen I to stanje traje kratko, pa se elektron vra
ća na jedan od nižih nivoa I pritom emitira kvant svjetlosti, čija
je energija jednaka razlici stacionarnog stanja. Stacionarno stanje
je strogo određeno energetsko stanje.
Tako nam sam atom šalje poruke o energiji aktivacije ( Ea)
stacionarnog stanja.
Niels Bohr (danski fizičar I kemičar, to je prvi uočio I dao
zakon frekvencije:
20
Delta E = hV
I A 13 VALNO – MEHANIČKI MODEL ATOMA
Na žalost Bohrova teorija objasnila je uspješno samo model

atoma vodika (hidrogena), a nije mogla da objasni prirodu
kemijske veze, niti je mogla da objasni zašto elektroni ne
emitiraju energiju, za vrijeme dok se kreću oko jezgre. Ovi
nedostatci, ili nedorečenost kvantne teorije, kao i nova otkrića,
doveli su do postavljanja novog valno-mehaničkog modela
atoma.
Luis de Broglie (fra.) je 1923.g. iznio hipotezu: da bi se
elektroni morali ponašati i kao val i kao korpuskula (čestica).
21
Lambda = h / mV
Gdje je h – Plancova const. a lambda –dužina vala elektrona

Valna duljina elektrona mora biti jednaka obujmu kružne
putanje, u suprotnom došlo bi do interakcije vala i nestanka
impulsa elektrona.
Austrijski fizičar E.Schrodinger je riješio ovako: ako je elektron
val, onda i za njegovo kretanje važi ista valna jednadžba. Tako je
postavio 1926.g. čuvenu jednadžbu. 1925.g. W.Heinseberg
(njem.) dao je doprinos, on je pretpostavio: upravo zbog dvojne
prirode elektrona (i val i korpuskula)
NIJE MOGUĆE istovremeno odrediti njegovu brzinu, odnosno
impuls (mV) i položaj u prostoru.
Na osnovi Komptonovog efekta, Heisenberg je dao postavku:
foton koji bi imao mali impuls i ne bi mijenjao impuls elektrona,
imao bi tako veliku valnu duljinu, da bi smo bili potpuno
nesigurni iu položaj elektrona.
To je “princip neodređenosti”, koji je univerzalni princip. Zato

je 1932.g. Heisenberg dobio Nobelovu nagradu. Univerzalnost
ovog principa treba shvatiti, tako da je on neposredna posljedica
dvojne prirode materije, a ne rezultat nemogućnosti mjerenja ili
nesavršenosti instrumenatata.
22
I A 14 ELEKTRONSKA KONFIGURACIJA
To je raspodjela elektrona u nekom atomu, po ljuskama,

podljuskama i orbitalama. Svaka podljuska (s-podljuska) sastoji
se samo od 1 s orbitale, p-podljuska od 3 p orbitale, d-podljuska
od 5 d orbitala, f-podljuska od 7 f orbitala.
Svaka orbitala može primiti samo 2 elektrona, koji imaju
suprotan spin. To je Paulijev princip donešen 1925.g.(austr.).
Spin je svojstvo elektrona u svezi s njegovim ponašanjem u
magnetnom polju.
23
Elektroni se u magnetnom polju ponašaju, kao mali magnetići,

oni se mogu orjentirati u smjeru magnetskog polja ili u smjeru
suprotno od smjera magnetskog polja. Ta dva stanja međusobno
se razlikuju po energiji. Elektroni suprotna spina označavaju se
sa strelicama (gore dolje).
broj elektrona u podljuski
redni broj ljuske 1 s 1 označava podljusku

Vidi raspored elektrona kod prvih 17 kemijskih elemenata.
Elektroni se u p,d,f orbitalama razmještaju tako da broj
nesparenih elektrona s paralelnim spinom bude maksimalan. To
je tzv. “Hundovo pravilo”
24
25
Elektroni su predstavljeni strelicama. Strelice suprotna smjera

označavaju elektrone suprotna spina. Orbitala može primiti samo
2 elektrona, ali suprotna spina. Prva ljuska ima samo jednu s
podljusku, druga ljuska ima dvije podljuske 2 s I 2 p itd.
Konfiguracija u kojoj su sve orbitale jedne ljuske popunjene
kao u neona (Ne) zovu se “konfiguracija zatvorene ljuske”. Ona
više ne može primiti elektrone. Elektronske konfiguracije
odgovorne su za kemijsku sličnost kemijskih elemenata, koji
pripadaju istoj skupini Periodnog sustava elemenata. Ustvari
Periodni sustav elemenata je odraz konfiguracije atoma.
Bohr je u svom modelu atoma vodika, zamišljao da se elektroni
kreću oko jezgre atoma po kružnim putanjama, poput kretanja
26
planeta oko Sunca. Elektroni se u elektronskom omotaču atoma,

kreću oko jezgre, ali je priroda tog kretanja
takva, da se ne može reći gdje se neki elektron nalazi u
određenom trenutku, već se govori samo o vjerojatnosti da se
elektron nađe u nekoj poziciji.
Ta se vjerojatnost mijenja s udaljenošću elektrona od jezgre, a
prikazuje se oblakom točkica različite gustoće – koji nazivamo
“elektronskim oblakom”
I A 15 KLASIFIKACIJA PSE
Klasifikacija kemijskih elemenata započinje sa više različitih

pristupa početkom 19. Stoljeća.
--Prautova hipoteza
W.Praut uzima kao etalon najlakši kemijski element – vodik.
- Dobereinerova teorija trijada

1829.g. obrazovao grupe po 3 kemijska elementa sa sličnim
kemijskim osobinama (Cl, Br, J) ili (Ca, Sr, Ba).
- Newlandsova teorija oktava

1864.g. data postavka: poslije svakog sedmog kemijskog
elementa dolazi osmi sa sličnim osobinama:
27
H Li Be B C N O
F Na Mg Al Si P S
Cl K Ca Sr Ti Mn Fe
Pored očigledne srodnosti (Li,Na,K), vidimo da Mn I Fe

Nemaju nikakve srodnosti sa drugim elementima u grupi.
I A 16 PERIODNI SUSTAV ELEMENATA
1869.g. D.I.Medjeljejev (ruski kemičar) iznio je tablicu koja

sadržava horizontalne nizove – periode i vertikalne stupce –
skupine. On je do tada poznate kemijske elemente poredao po
rastućim atomskim masama, stavljajući elemente sličnih osobina
jedne ispod drugih.
Medjeljejev zakon glasi: Osobine kemijskih elemenata su
funkcije njegovog mjesta u tablici Periodnog sustava elemenata.
Medjeljejeva tablica:
28
Li Be B C N O F Na Mg Al Si P S C l
K Ca - Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn - - As Se Br
Rb Sr Yt Zr Nb Mo - Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te J
Cs Ba Di Ce - - - - - - - - - - - - -
- - - Er La Ta W - Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi - -
- - - Th - U - - - - - - - - - - -
Kako je predskazao prazna mjesta u periodnom sustavu su
popounjena i njegov sustav postaje općepriznat.
Oznake pojedinih skupina u suvremenom Periodnom sustavu
date su prema IUPAC-u (union piure and applied chemistry) –
unija za čistu i primjenjenu kemiju.:
- I skupina – alkalijski metali litij (Li), natrij (Na), kalij (K), ru-
bidij (Rb)ezij (Cs), francij (Fr), dobili ime po lužinama .
- II skupina – zemnoalkalijski metali,: berilij (Be), magnezij
(Mg), kalcij (Ca), sroncij (Sr), barij (Ba), radij (Ra).
- III do XIII skupine, prijelazni elementi.

- XIV skupina ili ugljikova skupina. Ugljik (C), silicij (Si),
germanij (Ge), kositar (Sn), olovo (Pb).
- XV skupina, dušikova skupina: dušik (N), fosfor (P), arsen (As
antimon (Sb), bizmut (Bi).
- XVI skupina,ili kisikova skupina:kisik (O), sumpor (S), selen
(Se), telur (Te), polonij (Po).
- XVII halogena skupina: flour (F), klor(Cl), brom (Br), jod (J),
astat (At), sa svim metalima čine soli.
- XVIII skupina inertnih plinova ili plemenitih plinova: helij (He
neon (Ne), argon (Ar), kripton (Kr), ksenon (Xe), radon (Rn).
Periode, njih 7 sadrže različit broj kemijskih elemenata.

29
Kemijske elemente unutar Periodnog sustava elemenata

dijelimo na:
- metale (lijeva strana PSE),
- nemetale (desna strana PSE)
- metaloidi (elementi koji pokazuju i osobine metala i nemetala
a to su bor (B), silicij (Si), germanij (Ge), arsen (As), antimon
(Sb), telur (Te), polonij (Po), astat (At).
I A 17 IMENA KEMIJSKIH ELEMENATA
1813.g. Berzelius, švedski liječnik i kemičar daje način

pisanja kemijskih elemenata simbolima. Berzelius je “alkemijsku
kuhinju”, preobrazio u moderni laboratorij. Od njega potiče
kemijski pribor (filter papir, stakleni lijevak, laboratorijska čaša,
laboratorijska lampa idr.).
Načelo Berzeliusa glasi: skraćeno ime (simbol) kemijskog
elementa se sastoji od velikog početnog i ako ima drugog malog
slova skraćenice latinskog imena elementa.
30
Imena kemijskih elemenata imaju zanimljivu povijest. Neki su

poznati još iz davnina, pa se i ne zna tko ih je otkrio, ali većinu
imena su dali znanstvenici koji su ih i otkrili.
Navesti ćemo neke primjere:
 H – vodik ili hidrogen. Otkrio ga 1766.g. H.Cavendisch, ime
Dobijeno po grč. riječi hydor-voda
 Li – litij. Otkrio ga 1817.g. I.Arfvedsen, grč. lithos – stijena
 Na – natrij. Otkrio ga 1807.g. sir H.Davy, lat. nitrum – soda
 K – kalij. 1807.g. sir H.Davy, arap. kali-pepeo.
 Be – berilij. 1798.g. L.Vouquvelin, grč. berylos-dragi kamen.
 Mg – magnezij.1808.g. sirH.Davy po grč.pokrajini Magneziji
 Ca – kalcij.1808.g. sir H.Davy, lat. calcis – vapno.
 Ra – radij.1898.g.Maria I Piere Curie, ima radioakt. osobine.
 Sc – skandij.1788.g. Gadolin, po Skandinaviji.
 Y – itrij 1788.g. Gadolin po Itriji (pokrajina u Švedskoj).
 B – bor.1808.g.otkrili neovisno Lussac, Thenard I Davy.
 Al – aluminij.1825.g.Oersted, lat. alumen-srebro iz gline.
 C –ugljik.Poznat iz antike, lat.-kuhanje.
 Si – silicij .1823.g.Berzelius,lat.silex-kremen.
 Ge – germanij.1886.g.C.Winkler,ime u čast domovine.

 N – dušik.1772.g.Rutherford,grč.nitrum-koji čini šalitru.
 P – fosfor.1669.g.alkemičar Brandt, grč.photos-svjetlost.
 O – kisik.1774.g.Pristley I Scheele,grč.oxis-tvori kiselinu.
 S – sumpor.Nema podataka tko ga je otkrio
 Po –polonij.1898.g.Maria Curie, u čast, po domovini Poljskoj
 F – fluor.1771.g.Scheele,lat.fluere-treći
 Cl – klor.1774.g.Scheele, grč.chloros-zelen.
 Br – brom.1840.g. Balard, grč. bromhos-smrad
 J –jod.1811.g.Courtois,grč.iodos-ljubičast.
31
 He – helij.1868.g.Locquier, Jensen,grč.helios-Sunce.
 Ne – neon.1898.g.Ramsay,Travers,grč.neos-novi.
 Ar – argon.1894.Ramsay,Rayleigh,grč.argos-lijen
 Kr kripton.1895.g.Ramsay,grč.hriptos-skriven.
 Xe – ksenon.1895.g.Ramsay,grč.xenos-stran.
 Tc – tehnicij.1937.g.Perier,Segre,umjetni element.
 Pm – prometij.1945.Marinsky,Glendenin,Coryell,smionost
 At – astat.194o.Corson,McKenzie,Segre,grč.astatos-nestalan.
 Fr – francij.1939.g.Perey, u čast domovine.
 Np – neptunij.1940.McMillan,Abelson,po planeti.
 Pu – plutonij. 1940.Seaborg,McMillan,Wahl,Kenedy, planeta
 Am – americij.1944.Seaborg,James,Morgan,Ghiorso.
 Cm – kirij.1944.Seaborg,James,Morgan,Ghiorso,po Curie
 Bk – berklij.1949.Ghiorso,Thopson,Seaborg,Sveučilište.
 Cf – kalifornij.1950.Thopson,Street,Ghiorso,Seaborg.
 Es – ajnštajnij.1952.skupina znanstvenika, u čast Einsteinu.
 Fm – fermij.1952.skupina znanstvenika, u čast fiz.Fermiju.
 Md – medjeljevij.1955.Ghiorso,učast D.I.Medjeljejevu.
 No – nobelij.1957.Ghiorso,Seaborg,Sikkerland,Walton,u čast.
 Lr – laurencij.1961.Ghiorso,Sikkerland,Larsh,Latimer.u čast.
 Lu – lutecij.1907.Welsbach,ime dala komisija za kemiju.
32
I A 18 KEMIJSKO VEZIVANJE
G.N.Lewis i W.Kosisl 1916.g. prvi objasnili prirodu kemijske

veze.Dali su postavku: ako plemeniti plinovi (inertni plinovi) ne
reagiraju ni sa jednim kemijskim elementom, onda je njihova
struktura najstabilnija.
Svi inertni plinovi sem helija (He), imaju po 8 elektrona u
posljednjoj valentnoj ljusci. Tako popunjena ljuska ne može ni
33
emitirati, niti primiti niti jedan elektron, pa logički niti ne mogu

graditi spojeve, čak niti sami ne tvore molekule.
Tako je nastala teorija “okteta elektrona”, poznata i pod
imenom “Lewisova teorija kemijske veze”.
Ova teorija, je veoma brzo i matematički potvrđena.
Prema suvremenoj predodžbi mogu biti:
- ionska veza,
- kovalentna veza,
-metalna veza.
I A 19 IONSKA VEZA
Ionsku vezu ćemo objasniti na primjeru stvaranja kristala

kuhinjske soli (NaCl):
Natrij (Na) u posljednjoj valentnoj ljusci ima 1 elektron, a
najbliži inertni plin mu je neon(Ne).
Klor (Cl) u posljednjoj ljusci ima 7 elektrona i najbliži inertni
plin mu je argon (Ar).
34
Natrij može postići konfiguraciju neona, ako preda svoj

elektron iz posljednje ljuske, a klor može postići strukturu
argona, ako primi 1 elektron.
* **
Na + * Cl ** = NaCl
**
 su Lewisove točkice (broj elektrona u posljednjoj ljusci)
Tako nastala kemijska veza između dva atoma zove se ionska ili
elektrokovalentna ili heteropolarna veza.
Kada u kemijskoj reakciji spajanja dva atoma, elektroni s atoma
jednog elementa, prelaze na atom drugog elementa, stvara se
ionska veza. Ionska veza nastaje, kada kemijski elementi s lijeve
strane Periodnog sustava elemenata (metali), spajaju se sa
kemijskim elementima na desnoj strani Periodnog sustava
elemenata (nemetali). Sve tvari ionske građe, imaju svojstvo
stvaranja kristala.
1913.g. Bragg je difrakcijom rtg.zraka, izmjerio duljinu brida
kristalne rešetke kristala kuhinjske soli (NaCl). Na osnovi toga
1920.g. Lande je pretpostavio, da se u nekim kristalnim
strukturama veliki anioni, moraju doticati. U tom slučaju, mali
kationi ulaze u praznine, što ih čine veliki anioni. Dimenzija
elementarnih stanica u takvim spojevima neće ovisiti o veličini

malih kationa, već o veličini velikih aniona.
Ionski radijus kationa smanjuje se sa lijeva na desno u
Periodnom sustavu elemenata, a radijus kationa istog naboja
povećava se s povećanjem rednog (atomskog) broja kemijskog
elementa unutar iste skupine Periodnog sustava elemenata.
Radijusi aniona uvijek su veći od radijusa atoma, a radijus
kationa uvijek je manji od radijusa atoma.
Za ione, koji sadrže isti broj elektrona u omotaču, kaže se da su
IZOELEKTRONSKI. Takvi su :
35
--- -- - + ++ +++
N O F Na Mg Al
H.Born i F.Haber našli su da se reakcija stvaranja kristala

kuhinjske soli (NaCl) može opisati: -1
1.sublimacija natrija ……DELTA H = 93 kJ mol
-1
2.disocijacija klora DELTA H = 122kJ mol
-1
3.ionizacija natrija DELTA H = 496 kJ mol
-1
4.elekto afinitet klora DELTA H = -348 kJ mol
-1
5. stvaranje kristala DELTA H = - 786 kJ mol
-1
UKUPNO DELTA H = -417 kJ mol
Rezultat svih pet stupnjeva je egzoterman (mora biti) da bi
nastala ionska veza.
Ako se tijekom kemijske reakcije toplina oslobađa, reakcija je
egzotermna i pripadajuća entalpia (DELTA H) ima negativan
predznak, a ako se tijekom kemijske reakcije utroši energija,
reakcija je endotermna.
I A 20 KOVALENTNA VEZA
Po Lewisu i Langmuiru, atomi se mogu vezati, tako da vezivi

elektroni ostanu zajednički za oba atoma, stvarajući vezivi
elektronski par, pri čemu se ne mijenja naelektrisanje pojedinih
atoma.
Takvu vezu nazivamo kovalentnom ili homeopolarnom
vezom.Ovim načinom vezuju se dva atoma vodika (hidrogena) u
molekul vodika:
36
H2
tako što se oba atoma vodika združe u zajednički elektronski par,
kada se dovoljno približe jedan drugom:
H* + H* = H**H = H2
Ovaj zajednički par elektrona je u stanju da drži povezana oba
jezgra atoma vodika, iako su oni istovrsno naelektrisani i kao
takvi bi se odbijali. Sa ovakvom vezom atom vodika dobija
strukturu atoma helija (He), koji je inertan plin.
Sličan slučaj kovalentnog vezivanja kisika u molekulu kisika:
** ** ** **
O** + **O = O****O = O
** ** ** ** 2
Možemo predstaviti i kovalentno vezivanje dušika u molekul:
** ** * *
N* + N = N******N = N
** ** * *
Na ovaj način se vežu plinovi u molekule.

Lewisovom teorijom kovalentne veze mogu se objasniti
strukture mnogih molekula.
194o.g. Sidwick i Powell predočili su VSEPR vezu (valence
shell electron pair repulsion). To je teorija o razmještaju
elektronskih parova oko središnjeg atoma, veza ovisi o njihovom
broju.
Kako između elektronskih parova djeluju odbojne elektrostatske
sile, oni se u valentnoj ljusci nastoje rasporediti tako da budu što
dalje jedan od drugog.
37
I A 21 METALNA VEZA
Kristalna struktura metala, razlikuje se od kristala drugih

kristalnih tvari.
U kristalima metala nalaze se neutralni atomi, ioni I elektroni.
Međutim, valentni elektroni nisu vezani za ione (atome), već su
slobodni I vrlo pokretljivi. Baš pokretljivošću ovih elektrona
objašnjava mnoge osobine metala:
- električna provodljivost,
- toplotna provodljivost,
38
- sklonost ka mehaničkoj deformaciji.

Kod metala ne možemo govoriti o pojedinim molekulima –
kristali metala predstavljaju gigantsku molekulu što predstavlja
metalnu vezu.
Metalna veza postoji samo u krutom I tekućem stanju, dok u
plinovitom metali se sastoje od pojedinih čestica, koje su
najčešće atomi.
Međusobno vezivanje atoma metala u metalnoj vezi možemo
predstaviti:
(+) ( ) (+) ( ) (+) ( ) (+) ( ) (+) ( )

* * * * * * * * *
( ) (+) ( ) (+) ( ) (+) ( ) (+) ( ) (+)
* * * * * * * * *
(+) ( ) (+) ( ) (+) ( ) (+) ( ) (+) ( )
* * * * * * * * *
( ) (+) ( ) (+) ( ) (+) ( ) (+) ( ) (+)
 - elektron
(+) – ion
( ) – atom
I A 22 TESTOVI
Pažljivo pročitati pitanje, možda i nekoliko puta, pa tek onda

pristupiti odgovoru ili rješavanju.
Poslije izvršenog testiranja (primjer Test br.1) izvršiti
bodovanje čitajući odgovore i rješenja. Svako pitanje predstavlja
10 bodova. Samo ona pitanja, koja se dijele ili je potrebno više
odgovora, tako i bodovanje od 10 bodova po pitanju podijeliti na
toliki broj dijela jednog pitanja
39
Ako ste odgovorima dobili više od 50 – 60 % od maksimalno

mogućih bodova, uspjeh je dovoljan, 60 – 80 % uspjeh je dobar,
80 – 90 % uspjeh je vrlo dobar, više od 90 % uspjeh je odličan.
Sada izvršiti analizu rezultata, kontrolirajući svoje rezultate sa
rješenjem. Ako je potrebno pročitati još jednom lekciju na koju
se odnosi pitanje (na koje nismo pravilno odgovorili). Poslije
nekoliko dana ponoviti testiranje uz prethodno pročitan pasus.
Izvršiti bodovanje i ponovo analizirati rezultat. Uočit ćete vidan
napredak u bodovnom saldu. Za učenike, koji teže najboljoj
ocjeni, treba ponoviti testiranje i izvršiti analizu svih 10 testova
iz pojedinih odjela.
Pribilježiti nerazumljive lekcije, pa ćemo zajedno na satu
kemije doći do ispravnog saznanja.
Test broj I A 01.
Ime i prezime......................................................................Datum...................................
1. Što je to KEMIJA?.
(uvod)........................................................................................................
....................................................................................................................................10
2. Zakon o održanju mase (A.Lavoisier 1789.g.) glasi:.....................................................

.........................................................................................................................................
........................................................................................................................(IA1) 10
3. Broj, koji govori, koliko puta je prosječna masa nekog elementa , veća od atomske
40
jedinice mase. To je...................................................................................................5

ima oznaku.Koju?.............................................................................................(IA2) 5
4. Koliko treba odvagati olova (Pb) za 2 mola olova (Pb)?
(IA5) 10
5. Opća plinska jednadžba glasi.Kako?
(IA6) 10
6. Koliko iznosi masa protona?..........................................................................(IA9) 10
7. Max-Planc, postavio hipotezu o kvantima svjetlosti, koja glasi. Kako?..................

...................................................................................................................................
........................................................................................................................(IA12) 10
8. W.Praut uzima kao etalon najlakši element vodik (H), a Dobereiner. Što?................
.........................................................................................................................(IA15) 10
9. Napiši ionsko vezivanje kalijevog bromida:

(IA19) 10
10. Koliko treba uzeti natrijeva hidroksida (NaOH), za neutralizaciju 150 g sumporne
kiseline (H2SO4). Reakcija ide :2 NaOH + H2SO4 => Na2SO4 + 2 H2O
ukupno bodova .......ocjena........
I A Test broj 02.
Ime i prezime.............................................................................Datum........................
1. Doba obilježeno poznavanjem boja (olovno bjelilo, bakarno zelenilo) dobivanje

vina, piva, proizvodnja stakla. To je.Što?.................................................(uvod) 10
2 Zakon stalnih omjera masa (J.Proust, 1799.g.) glasi.Kako?................................

..............................................................................................................................
..................................................................................................................(IA1) 10
3. Unificirana atomska jedinica mase iznosi. Koliko?.................................(IA3) 10
4. Koliko ima jedinki plina u 15 dm3mol-1?

41
(IA6) 10
5. Što su to izotopi?...............................................................................................
........................................................................................................................(IA10) 10
6.Zakon frekvencije. Tko ga je postavio?.....................................................................5.

Napiši formulu................................................................................................(IA12) 5
7. Kako glasi načlelo Berzeliusa,(kod imena kemijskih elemenata)..............................

........................................................................................................................(IA17)10
8.Za ione, koji sadrže isti broj elektrona u omotaču, kaže se da su. Što?..................
.........................................................................................................................(IA19) 10
9. Kristali metala, predstavljaju đinovsku molekulu, što predstavlja. Što?...........

.......................................................................................................................(IA21) 10
10. Koliko treba uzeti kalcijevog hidroksida (Ca(OH)2) da bi dobili 90 g kalcijevog

sulfata (CaSO4) ? Reakcija ide: Ca(OH)2 + H2SO4 => CaSO4 + 2 H2O
10
ukupno bodova............ocjena...........
I A Test broj 03.
Ime i prezime.........................................................................Datum.......................
1. Objasni, što je to "doba alkemije"?...............................................................................

.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................(uvod) 10
2. Zakon umnoženih omjera masa (J.Dalton, 1803.g.)glasi.Kako?..............................

.........................................................................................................................................
.....................................................................................................................(IA1) 10
3. Izračunaj relativnu molekulsku masu amonijevog klorida (NH4Cl)?
10
42
4. Koliko ima čestica u 1 dm3 kisika (O2)?
(IA6) 10
5.Kolika je veličina radijusa jezgra, glede na radijus atoma?.................................

.........................................................................................................................(IA9) 10
6. Luis de Broglie je 1923.g. postavio hipotezu. Koju?,.................................................

.......................................................................................................................................
.........................................................................................................................(IA13) 10
7.Što je to, elektronska konfiguracija?..............................................................................

.........................................................................................................................(IA14) 10
8.New Landsova teorija oktava. Objasni?.........................................................................

......................................................................................................................(IA15( 10
9. Po Levisu kovalentna veza je takva:..............................................................................

........................................................................................................................(IA20) 10
10. Koliko treba uzeti klorovodične kiseline (HCl) i natrijevog hidroksida (NaOH) za
neutralizaciju 150 g kuhinjske soli (NaCl)? HCl + NaOH => NaCl + H2O
10
ukupno bodova..........ocjena.......
I A Test broj 04.
Ime i prezime..........................................................................................Datum............................
1. Zakon stalnih volumnih omjera (Gay-Lussac, 1809.g.). Kako glasi?........................................

.....................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................(IA1) 10
2. Molarna masa ima koju oznaku?.................................................................................(IA6) 5

molarna masa je.Što?...........................................................................................................
................................................................................................................................................ 5
3. Izračunaj vrijednost R konstante?

(IA6) 10
4. Elektronski omotač atoma (IA11). Prva ljuska ima koliko elektrona:...............................5

koliko četvrta ljuska ima elektrona?......................................................................................5
43
5. Elektronski omotač atoma Objasni 1 s1 ............................................................................
...............................................................................................................................(IA14) 10
6. Tko je prvi postavio tablicu Periodnog sustava elemenata?.................................(IA16) 5

Kada je data prva tablica PSE?............................................................................................5
7. Sve tvari ionske građe, imaju svojstvo stvaranja. Čega?...................................................

..................................................................................................................................(IA19) 10
8.Napiši kovalentno vezivanje kisika u molekul kisika (O2)?
(IA20) 10
9. Koliko treba uzeti natrijevog hidroksida (NaOH) da bi dobili 100 g natrijevog nitrata
(NaNO3) Reakcija ide NaOH + HNO3 => NaNO3 + H2O
10
10.Koliko ima čestica plina kisika, u čeličnoj boci od 15 dm 3, na temperaturi od 200C i pod
tlakom od 150000 Pa?
10
ukupno bodova................ocjena................
I A Test broj 05.
Ime i prezime..............................................................................................Datum..........
1. Avogadrov zakon iz 1811.g. glasi. Kako?.....................................................................

.........................................................................................................................................
..........................................................................................................................IA1) 10
2. Tko je dao prvi model atoma?..........................................................................(IA8) 5

Kada je dat prvi model atoma?.....................................................................................5
3. Koji je to izotop vodika (H), kojeg ima 0,02 %?............................................(IA10)10
4. Elektronski omotač atoma. Druga elektronska ljuska ima elektrona. Koliko?...........5

Peta elektronska ljuska ima elektrona. Koliko?...............................................(IA11)5
5. Ridbergova konstanta iznosi. Koliko?...........................................................(IA12)10

44
6. Heisenberg 1925.g. postavlja "princip neodređenosti" koji glasi. Kako?................

........................................................................................................................................
........................................................................................................................(IA13)10
7. Svaka orbitala u elektronskom omotaču, koliko može primiti elektrona?......(IA1410
8. Kako glasi Mendjeljejev zakon?..................................................................................

........................................................................................................................................
.................................................................................................................(IA16) 10
9. Radijus aniona uvijek je VEĆI MANJI od radijusa atoma. (IA19) 10
10.Koliko treba uzeti grama klorovodične kiseline (HCl) za neutralizaciju 100g

natrijevog hidroksida (NaOH)? žReakcija ide HCl + NaOH => NaCl + H2O
10
ukupno bodova...........ocjena.....
I A Test broj 06.
Ime i prezime......................................................................................Datum.....................
1. Postojanje neutrona. Tko je dokazao?...........................................................(IA111) 5

Kada je dokazano postojanje neutrona?.......................................................................5
2. Elektronski omotač atoma. Koliko četvrta ljuska ima elektrona?.............................5

A koliko sedma ljuska ima elektrona?.............................................................(IA11) 5
3. Tko je de Broglijevu teoriju matematički dokazao?.................................................5

Kada je dokazao de Beoglijevu teoriju?....................................................(IA12) 5
4. Koji kemijski element su otkrili neovisno tri znanstvenika u tri različita dijela
svijeta istovremeno?................................................................................(IA17) 10
45
5. 1940.g. Sidwick i Powell dali su teoriju o. Čemu?...................................................

....................................................................................................................(IA20) 10
6.Pokretljivošću elektrona u valentnoj ljusci, objašnjavaju se mnoge osobine metala.

Koje?.............................................................................................................................
............................................................................................................(IA21) 10
7. Volumen nekog plina iznosi 50 dm3, pri temperaturi od 370C. Koliki će biti volumen
pri 900C, ako je tlak konstantan?
10
8.Koliko treba odvagati aluminija (Al) za 1 mol aluminija (Al)?
10
9. Ako odvagnemo 20 g sumporne kiseline (H2SO4), koliko procentualno (%) imamo

svakog kemijskog elementa ponaosob u tom spoju?
10
10.Volumen nekog plina u čeličnoj boci od 10 dm3 i tlaku od 100 kPa. Koliki će biti
tlak, ako se plin pretoči u bocu od 15 dm3?
10
ukupno bodova...........ocjena............
I A Test broj 07.
Ime i prezime....................................................................................Datum.......................
1. Iz povijesti kemije. "Rimsko doba" krasi. Što?.......................................................

...................................................................................................................(uvod)10
2. Kako je nastala stehiometrija?................................................................................

.................................................................................................................................
...............................................................................................................(IA7) 10
3. Izračunaj relativnu molekulsku masu modre galice (CuSO4 x 5 H2O)?
10
4. Što je to pozitron?....................................................................................................
....................................................................................................................IA9) 10
5. Za 114 kemijskih elemenata, poznato je izotopa. Koliko?...................(IA10)10

46
6.Nastavi: DELTA E = 10
7.Kolika je masa plina u čeličnoj boci od 30 dm3 na 250C, i tlaku od 150 kPa?
10
8.Koliko treba odvagati platine (Pt) za 2,5 mola platine (Pt)?
10
9.Koliki je tlak plina vodika (H2) volumena 16 cm3 na temperaturi od 25oC s

masom od 40 g?
10
10. Izračunaj relativnu molekulsku masu amonijevog sulfata ((NH4)2SO4)?
10
ukupno bodova..............ocjena........
I A Test broj 08.
Ime i prezime..................................................................................Datum......................
1. Što je to Avogadrov broj?...........................................................................................5

a što Avogadrova konstanta?.........................................................................(IA10) 5
2. Preko kojeg atomskog broja su kemijski elementi umjetno dobiveni?............(IA9)10
3. Što su to:izobari?..........................................................................................................
,.......................................................................................................................(IA10)10
4. Elektroni su oko jezgra raspoređeni po ljuskama, koje se označuju. Kako?...........

.......................................................................................................................(IA11) 10
5. Objasni Paolijev princip?............................................................................................

........................................................................................................................................
..............................................................................................................(IA14) 10
47
6. Vjerojatnost nalaženja elektrona, prikazuje se oblakom točkica, kojeg zovemo.

Kako?....................................................................................................(IA15) 10
7. Mendjeljejeva tablica Periodnog sustava elemenata ima horizontalne nizove :......

................................................................................................................................5
i vertikalne stupce:...................................................................................(IA16) 5
8.Koliko treba odvagati srebra (Ag) za 0,5 mola srebra (Ag)?
10
9. Koliki je tlak u čeličnoj boci kisika (O2) od 30 dm3 na temperaturi od 150C, ako
u boci ima 17 kg kisika ?
10
10.Koliku masu ima 2 mola broma (Br)?
10
ukupno bodova.........ocjena.........
I A Test broj 09.
1. Početak početka (osnovna čestica) za Talesa iz Mileta je. Što?..............................5

a za Empedoklesa i Aristotela je. Što?...............................................................(uvod)5
2. Nabroji 2 kemičara, dobitnici Nobelove nagrade, koji su djelovali i u Zagrebu?

.........................................................................................................................(uvod) 10
3. Stacionarno stanje je strogo određeno energetsko stanje. DA NE (IA12)10
4. Objasni "Hundovo pravilo":.......................................................................................

........................................................................................................................................
.................................................................................................................(IA14) 10
5. Konfiguracija u kojoj su sve orbitale jedne ljuske popunjene kao u neona (Ne)
zovu se. Kako?.........................................................................................(IA14) 10
6. Metalna veza, postoji samo u kojem agregatnom stanju?........................(IA21)10

48
7.Ako odvagnemo 12 gkalcijevog karbonata (CaCO3), imamo kalcija (Ca) u

gramima.Koliko?.........................................................................................................5
kalcija (Ca) u procentima. Koliko?..............................................................................5
8. 1 mol nekog plina ima volumen od 22,4 dm3 a ima jedinki. Koliko?
10
9. Kolika je masa 10 dm3 vodika (H2), zasićenog vodenom parom pri 300C, ako
je ukupni tlak 10 kPa?
10
10. Kolika je masa vodene pare, pri 1000C i tlaku od 1o kPa?
10
ukupno bodova...........ocjena...........
I A Test broj 10.
Ime i prezime................................................................................Datum..........................
1. Riječ kemija potiče od. Čega?.....................................................................................

.....................................................................................................................(uvod) 10
2. Elektronske konfiguracije su odgovorne za kemijske sličnosti kemijskih eleme-

nata, koje pripadaju istoj skupini Periodnog sustava elemenata. DA NE 10
3. I skupinu Periodnog sustava elemenata zovemo. Kako?.........................................2

II skupinu PSE zovemo.Kako?..................................................................................2
XVI skupinu PSE zovemo. Kako?............................................................................2
XVII skupinu PSE zovemo.Kako?............................................................................2
XVIII skupinu PSE zovemo. Kako?..........................................................................2
4. Poznaješ li neke kemijske elemente, koji su poznati iz davnina, pa se ne zna tko

ih je otkrio:..............................................................................................IA17) 10
5. Prema suvremenoj predodžbi. Koji mogu biti tipovi kemijskih veza:.....................

................................................................................................................(IA18) 10
49
6.Koliko treba odvagati antimona (Sb) za 1 mol antimona (Sb)?
10
7.Ako odvagnemo 12 g amonijeva nitrata(NH4NO3), bit će u masi i procentima

svih elemenata ponaosob u spoju. Koliko?
10
8. Izračunaj masu klora (Cl) ,koji se nalazi u čeličnoj boci od 0,25 dm3, ako je
temperatura od 150 C i tlak od 1 bahra ?
9.Koliki je maseni udio kalcijevog karbida (CaC2)), koji po 1 kg razvija 150 dm3
etina : CaC2 + 2 H2O => C2H2 + Ca(OH)2
10
10. Koliko mola sadrži 2 dm3 bilo kojeg plina, pri normalnim uvjetima?
1o
ukupno bodova.................ocjena...........
I A 23 ODGOVORI I RJEŠENJA I A TESTOVA
Test br.01.
1.To je znanost, koja se bavi proučavanjem tvari i promje-

nama tvari, to je eksperimentalna znanost bod 10 ostv......
2. Ukupna masa tvari, koje sudjeluju u kemijskoj reakciji.
ne mijenja se tijekom kemijske reakcije 10 .......
3.Relativna atomska masa, .........................................5
Ar ................................................................................5.......
4. 414,4 g Pb..................................................................10......
5. pV = nRT..................................................................10......
6. 1,67 x 10-27kg.............................................................10......
7. Energija se može emitirati ili apsorbirati, samo u
paketima najmanje količine energije od E = hV..........10.....
8. Po tri kemijska elementa sa sličnim kemijskim
50
osobinama u triade (Cl,Br,J)........................................10.....

9.
K* + Br******* => KBr...............................................10......
10. 122,3 g NaOH............................................................10.....
ukupno bodova 100........
Test br.02. Odgovori i rješenja
1. Egipatsko doba............................................................10.......
2. Kemijski elementi se međusobno spajaju u stalnim
masenim odnosima, tako da je sastav svakog spoja
stalan...........................................................................10.......
3. 1,66 x 1o-27kg............................................................10......
4. 4,03 x 1023 ...............................................................10......
5. Izotopi su atomi elemenata određenog rednog broja
(atomskog broja), koji se međusobno razlikuju u ato-
mskim masama.............................................................10.....
6. Niels Bohr.....................................................................5......
Delta E = hV...............................................................5.....
7. Skraćeno ime (simbol) kemijskih elemenata se sastoji
od velikog početnog i ako ima drugog malog slova
skraćenice latinskog imena kemijskog elementa..........10.....
51
8. Izoelektronski.................................................................5.....
N---, O--, F-, Na+, Mg++, Al+++.........................................5.....
9. Metalnu vezu..................................................................10....
10. 48,89 g Ca(OH)2 ..........................................................10....
ukupno 100.........
TEST br.03. ODGOVORI I RJEŠENJA
1. Doba, kada se pokušalo pronaći zlato (Au) iz neple-

menitih metala, doba procvata umjetnosti i dr .....bod 10 .......
2. Ako dva kemijska elementa čine međusobno više spo-
jeva, onda se mase jednog kemijskog elementa, koje se
spajaju sa određenom masom drugog kemijskog eleme-
nta, odnose kao mali cijeli brojevi..................................10.......
3. 53,48 g.............................................................................10......
4. 2,6 x 1022 ........................................................................10......
5. 10000 puta manji.............................................................10......
6. Da bi elektroni morali da se ponašaju i kao val i kao če-
stica...................................................................................10......
7. To je raspodjela elektrona u nekom atomu, po ljuskama
podljuskama i orbitalama...................................................10......
8. Poslije svakog sedmog kemijskog elementa, dolazi osmi
52
kemijski element s sličnim osobinama..............................10.....

9. Atomi se mogu vezati, tako da vezivi elektroni ostanu
zajednički za oba atoma, stvarajući vezivi elektronski
par, pri čemu se ne mijenja naelektrisanje pojedinih
atoma..................................................................................10.....
10. 93,60 g HCl i 102,67 g NaOH.......................................10.....
ukupno 100......
TEST br. 04. ODGOVORI I RJEŠENJA
1. Pri istoj temperaturi i tlaku volumeni plinova koji

međusobno reagiraju ili nastaju, odnose se kao mali
cijeli brojevi.....................................................................10.......
2. n.........................................................................................5.......
a to je ona količina tvari, definirane kemijske formule
koja sadrži isto toliko jedinki, koliko ima atoma u točno
0,012 kg izotopa 12C...........................................................5......
3. RH = 1,007 x 10 7m-1........................................................10.....
4. 2 elektrona (e-)....................................................................5.....
32 elektrona (e-)..................................................................5.....
5.
redni broj ljuske =>
1 s 1 => broj elektrona u podljusci
označava podljusku
..................................10......
6. Dmitrij Ivanovič Medjeljejev ............................................5......
1869.g. ...............................................................................5......
53
7. kristala................................................................................10.....
8.
O****** +******O = O2 ....................................10.....
9. 74,14 g NaOH.....................................................................10....
10. 14,78 g..............................................................................10.....
ukupno 100.....
1. Jednaki volumeni različitih plinova, pri istoj temperaturi

i tlaku, sadrže jednak broj čestica.......................................10.....
2. Rutherford...........................................................................5.....
1911.g. ..............................................................................5.....
3. deuterij (D)........................................................................10....
4. 8 elektrona (e-)....................................................................5.....
50 elektrona (e-)...................................................................5.....
5. 1,007 x 10 7m-1....................................................................10....
6. Upravo zbog dvojne prirode elektrona (e-) i val i čestica
nije moguće istovremeno odrediti njegovu brzinu, odnosno
impuls (mV) i položaj u prostoru.........................................10....
7. 2 elektrona (e-), ali suprotna spina.....................................10....
8. Osobine kemijskih elemenata su funkcije njegovog
mjesta u tablici Periodnog sustava elemenata......................10....
9. Veći.....................................................................................10....
10. 91,12 g HCl.......................................................................10....
ukupno 100.....
54
1. Chadwick.........................................................................5........
1932.g............................................................................5........
2. 32 elektrona (e-)..............................................................5.......
98 elektrona (e-)..............................................................5........
3. Schredinger......................................................................5........
1926.g................................................................................5.......
4. Bor (B)............................................................................10.......
5. VSPER - razmještaj elektronskih parova oko središnjeg
atoma................................................................................10......
6. Električna provodljivost, toplotna provodljivost,sklonost
ka mehaničkoj deformaciji...............................................10......
7. 121,6 dm3.........................................................................10.....
8. 26,98 g Al.........................................................................10.....
9. vodika (H2) = 2 % , sumpora (S) = 32,6%, kisika
(O2) = 65,3 %....................................................................10.....
10. 66,66 kPa........................................................................10......
ukupno 100.......
55
1. Početak eksperimentalnog ispitivanja, dobivaju čiste

metale i čiste slitine (legure), poznaju gips, vapno, kožu
škrob, sodu, destilaciju, sublimaciju.................................10.......
2. 1794.g. Rihter, po grč.riječi - stojhejon- prvi pokušaj. To
je kemijsko računanje, za dio kemije koji pronalazi for-
mule..................................................................................10.......
3. 249,66 g CuSO4x 5 H2O..................................................10.......
4. Subatomska čestica koja odgovara u naboju elektronu,
ali suprotnog (+) naboja...................................................10......
5. 1200 ................................................................................10.....
6.
DELTA E = hV = h c RH ( 1 / n2 gornji - 1 / n2 donji) 10....
7. 9,06 kg..............................................................................10......
8. 487,75 g platine (Pt).........................................................10......
9. 6121,75 k Pa.....................................................................10......
10. 132,14 g..........................................................................10......
56
1. 6,022 x 1o23 molekula, atoma, iona ili elektrona ..........5......

6,o22 x 1023mol-1 čija je jedinica mol-1..........................5.,...
2. preko atomskog broja (rednog) 92.................................10....
3. To su izotopi sa istim masenim brojevima.....................10....
4. 1,2,3,4,5,6,7 ili K,L,M,N,O,P,Q.....................................10....
5. Svaka orbitala može primiti samo dva elektrona (e-)
koji imaju suprotan spin...................................................10
6. Elektronskim oblakom...................................................10.....
7. Periode............................................................................5.....
skupine............................................................................5.....
8.53,95 g ...........................................................................10.....
9. 84,78 kPa.......................................................................10.....
10. 159,8 g ........................................................................10.....
ukupno 100........
57
1. Voda.............................................................................5........
voda, vatra, zrak i zemlja...............................................5.......
2. Prelog i Ružička.............................................................10....
3. DA ..............................................................................10.....
4. Elektroni se u p,d,f orbitalama razmještaju tako, da
broj nesparenih elektrona (e-) s paralelnim spinom
bude maksimalan...........................................................10......
5. Konfiguracija "zatvorene ljuske"..................................10.....
6. Krutom i tekućem agregacijskom stanju........................5.....
pojedinih čestica, koje su najčešće atomi........................5.....
7. 40,08 g ili 40 % kalcija (Ca)...........................................4....
12,00 g ili 11 % ugljika (C)..............................................3.....
48 g ili 44,4 % kisika (O2).................................................3....
8. 6,022 x 1023 , 8,52 mola kisika (O2).............................10.....
9. 0,08 g vodika (H2).........................................................10....
58
10. 80,17 g .......................................................................10.....
ukupno 100......
1. Od arapske riječi hem- Egipat...................................10.........

2. NE.............................................................................10........
3. Alkalijski metali.........................................................2.........
zemnoalkalijski metali.................................................2........
kisikova skupina PSE.....................................................2......
halogeni elementi............................................................2.....
inertni (plemeniti)plinovi................................................2.....
4. Ugljik(C), sumpor(S).....................................................10.....
5. Ionska, kovalentna i metalna..........................................10....
6. 121,8 g antimona (Sb).....................................................5.....
627 g polonija (Po)..........................................................5.....
7. 28,o2 g ili 35 % dušika (N2).................................................................. 4.....
4,03 g ili 5 % vodika (H2)................................................3.....
48,00 g ili 59,67 % kisika (O2)........................................3.....
8. 0,75 g ............................................................................10.....
9. 42 % kalcijevog karbida (CaC2)....................................10.....
10. 7,4 x 1023mol-1 ...........................................................10.....
ukupno 100.......
59
I B 1 DISPERZNI SUSTAVI
Pod disperznim sustavom, smatra se sustav od dvije ili više

faza, od kojih je jedna (disperzna faza) fino razrjeđena u
drugoj (disperzno sredstvo).
I disperzna faza i disperzno sredstvo, mogu biti kruti (s),
tekući (l), ili plinoviti (g). Primjer:
* krute tvari, koje lebde u plinu - DIM,
* kapljice tekućine u nekom plinu - MAGLA,
* mjehurići plina u tekućini - PJENA,
* kapljice tekućine u nekoj drugoj tekućini - EMULZIJA,
* čestice krutih tvari u nekoj tekućini - SUSPENZIJA,
Disperzni sustavi mogu biti:

* grubo-disperzni sustavi,
* koloidno-disperzni sustavi,
* molekularno-disperzni sustavi.
60
I B 2 TYNDALOV FENOMEN
Ako se molekularno-disperzni sustav gledan prostim okom,

vidi kao potpuno bistra tekućina (l) - govorimo o "pravoj
otopini".
Ako je promjer krute tvari (s) veći od 10-5 cm, tako da čestice
nisu vidljive čak niti pod mikroskopom, takav sustav
nazivamo koloidnom otopinom ili solom.
Ako se kroz koloidnu otopinu pusti zraka svjetlosti, ona će
kroz koloidnu otopinu biti ocrtana. Ovu pojavu možemo
opaziti: ako sunčeva zraka pada u tamnu sobu, ispunjenu
prašinom ili u kinu zraka koja prenosi sliku - ocrtana je svom
dužinom.
Ovu pojavu je 1857.g. otkrio M.Faraday, a istražio J.Tyndall.
To je pojava raspršavanja svjetlosti na česticama koloidnih
dimenzija.
Prava otopina ne pokazuje Tyndalov fenomen.
slika Tyndalov fenomen

61
I B 3 OSMOZA
Zakon osmotskog tlaka, koji vrijedi za "prave otopine":
pV = n R T ili pV = cRT c = koncentracija otopine
može se primjeniti i na koloidne otopine, kao i na suspenzije.

Osmotski tlak koloidnih otopina u usporedbi s "pravim
otopinama" neznatan je, jer je koloidna otopina milion puta
manja od "prave otopine"
Osmotski tlak je hidrostatski tlak, pri kojem je brzina
prijelaza molekula otapala iz otopine kroz polupropusnu
membranu jednaka.
Osmoza je spontan proces, pri kojem molekule otapala
prolaze kroz polupropusnu membranu iz razrjeđenije otopine
u koncentriraniju otopinu.
Kod stalne temperature, osmotski tlak ovisi samo o molarnoj
koncentraciji otopine, a to znači da osmotski tlak ovisi samo o
broju čestica otopljene tvari.
Osmotski tlak pojedinih sokova u organizmu (krvi), točno je
određen (78o kPa). Lijekovi, koje dobivamo kroz injekcije u
žile sadrže osmotski tlak, kao u našoj krvi U protivnom, došlo
bi do poremećaja, pa i do smrti. Potrebno je često da 2 otopine
2 različitih tvari imaju jednake osmotske tlakova. Za takve
otopine kažemo da su IZOTINIČNI.
62
Pojava neprisiljenog gibanja iona u otopini, kaja ima za

posljedicu izjednačavanje koncentracija, zovemo DIFUZIJA.
I B 4 DIJALIZA
Dijaliza se upotrebljava za odjeljivanje koloidnih otopina

(koloidno otopljene tvari)., od "prave otopine", pomoću
ultrafiltera (ili životinjske, ili biljne ili umjetne membrane).
Metoda se zasniva da koloidne čestice ne mogu proći kroz
polupropusnu membranu, a ioni mogu.
Dijaliza se praktički upotrebljava kod pročiščavanja krvi,
kod bolesti bubrega.
slika : dijaliza
63
i B 5 KOLOIDI
Naziv koloidi dao je engl.kemičar T.Graham.

Hidrofobni koloidi : to su hidroksidi metala, željezni
hidroksid Fe(OH)3 i aluminijev hidroksid (Al(OH)3.
Ovi koloidi se odnose na sposobnost adsorpcije, pa je time
nastalo elektrostatsko odbijanje, koje sprečava udruživanje
čestica i tako uvjetuje stabilnost koloidnih čestica - solova.
Hidrofilni koloidi imaju težnju da adsorbiraju molekule
vode, koje potom sprečavaju spajanje koloidnih čestica u veće
čestice. Ovo nakupljanje vode (H2O) može ići do stvaranja
gela.
Na stabilnost otopljenih tvari, više utiče molekula vode
(H2O), (hidratacija), nego elektrostatski naboj.
Zaštitno djelovanje gelova upotrebljava se i iskorištava pri
izradi fotografskog materijala, jer sprečava koaguliranje.
Prirodni koloidni sustavi su mlijeko, magla, razna vlakna.
Disanje, izmjena tvari u stanicama, asimilacija, vrši se preko
koloida.
Minerali, koje biljke crpe iz zemlje ne ipiru se oborinama, jer
su u koloidnom stanju u slojevima zemlje.
64
Tako koloidi su uzroci procesima bez kojih ne bi bilo života

u prirodi.
Koloidni sustavi imaju ogromnu ulogu u tehnološkim
procesima, kod proizvodnje, plastičnih masa (PVC, nylon,
bakelit) ubrajaju se u koloide , jer molekule tih tvari, imaju
koloidne dimenzije.
Foto-procesi se odvijaju uz potporu koloida (AgBr).
Bojenje tkanina se vrši u koloidnim otopinama
Ljepila možemo ubrojiti u kolidne tvari.
Staklo i porculan su koloidne tvari. Isto tako koloidi su
veziva sredstva ugrađevinarstvu ( cement).
Hidrofobni koloidi (željezni hidroksid Fe(OH)3, aluminijev
hidroksid (Al(OH)3), zovu se SOLOVI. Odnosi se na
sposobnost adsorpcije, pa time nastalo elektrostatsko
odbijanje, koje sprečava udruživanje čestica i tako uvjetuje
stabilnost koloidne čestice - solova.
Hidrofilni koloidi imaju težnju da adsorbiraju molekule
vode, koja potom sprečava spajanje koloidnič čestica u veće
čestice. Ovo nakupljanje vode (H2O), može ići sve do
stvaranje GELA.
Zaštitno djelovanje gelova upotrebljava se i iskorištava pri
izradi fotografskog materijala, jer sprečava KOAGULACIJU.
65
I B 6 EMULZIJA
Mlijeko je najpoznatija emulzija. Mlijeko je bijelo, a ne

prozirno, jer sadrži mnogo sićušnih čestica masti.
Mast se u vodi ne otapa. Kazein u mlijeku, takođe sprečava
izdvajanje masti. Kazein djeluje kao emulgator - stabilizator
masti.
Emulgatori imaju veliku primjenu u:
- farmaceutskoj industriji,
- kozmetičkim preparatima,
- industriji boja i lakova,
- prehrambenoj industriji.
Upotrebljavaju se da stabiliziraju kozmetičke preparate i
lijekove, boje i prehrambene proizvode.
66
I B 7 VRELIŠTE I LEDIŠTE OTOPINA
Temperatura, pri kojoj tlak pare raste, više čestica ima

dovoljno energije da savlada napetost površine i prijeđe u
parnu fazu.
Temperatura pri kojoj se tlak pare tekućine (l) izjednači s
tlakom pare iznad tekućine, naziva se - VRELIŠTEM.
Normalno vrelište je pri tlaku od 101 kPa.
Temperatura pri kojoj su tekućina (l) i kruta tvar (s) u
ravnoteži, naziva se - LEDIŠTE.
Tako živa (Hg) ima vrelište na 35ooC, voda na 100oC, benzen
na 80oC, eter na 35oC itd.
Za razrjeđene otopine sniženje točke ledišta i povišenje točke
vrelišta proporcionalno je molarnoj koncentraciji otopine.
Kostante sniženja ledišta, zovu se - KRIOSKOPSKE
konstante (KK).
Konstante povišenja točke vrelišta zovu se -
EBULIOSKOPSKE konstante (Ke).
Tako imamo formulu:
DELTA t = K mB / mA . mB
DELTA t => povišenje vrelišta ili sniženje ledišta

K => KK =>Ke - kriskopska i ebulioskopska konstanta
67
I B 8 FORMULA SPOJA - KEMIJSKA

REAKCIJA
Kemijskom formulom označavamo određenu vrstu tvari.

Tako razlikujemo:
- empirijska formula prikazuje omjer pojedinih kemijskih ele-
menata u molekuli,
- "prava" kemijska formula, prikazuje vrstu i broj atoma, koji
grade molekulu,
- molekulska formula se dobije zbrajanjem atomskih masa,
pojedinih kemijskih elemenata u spoju ili molekuli.
- strukturna kemijska formula prikazuje, kako su atomi među-
sobno povezani u molekulu.
Tipičan primjer je benzen: ima empirijsku formulu (CH),

"pravu"formulu (C6H6), a strukturnu (
Primjer 2.: Izračunaj % sastav kalcija (Ca) u gipsu
(CaSO4 x 2 H2O):
1 x Ar(Ca) = 40,08
1 x Ar(S) = 32,07
4 x Ar(O) = 64,00
4 x Ar(H) = 4,03
2 x Ar(O) = 32,00
ukupno 172,18
Ako odvagamo 172,18 g gipsa (CaSO4x2H2O) imat ćemo:
40,08 g kalcija (Ca),
32,07 g sumpora )S),
64,00 g kisika (O),
36,03 g vode (H2O).
Maseni udio kalcija (Ca) u spoju je:
68
w(Ca) = M(Ca) / M (CaSO4 x 2H20) = Mr(Ca) / Mr(CaSO4 x 2H2O) =
=> 40,08 / 172,18 = 0,2328 = 23,28 %
Primjer 3: Izračunaj formulu spoja, koji sadrži 25 % Ca,

12,84 % S, 25,63 % O i 36,08 % H:
n(Ca) = m(Ca) / M (Ca) = 25,45 / 40,08 = 0,635 mol
n(S) = m(S) / M(S) = 12,84 / 32,07 = 0,40 mol
n(O) = m(O) / M(O) = 25,63 / 16,00 = 1,60 mol
n(H2O) = m (H2O) / M(H2O) = 36,00 / 18,00 = 2,00 mol
Dijelimo s najmanjim iznosom:
N(Ca) : N(S) : N(O) : N(H2O) =>
 0,4 / 0,4 : 0,4 / 0,4 : 1,6 / 0,4 : 2 : 0,4 =>
=> 1 : 1 : 4 : 5 = CaSO4 x 5 H2O -
Kemijske reakcije ili kemijske promjene, predstavljaju

KEMIJSKE JEDNADŽBE. Potrebno je pridržavati se
naputaka za pisanje kemijske jednadžbe i to:
69
1. lijevo u jednadžbi su reaktanti, a desno produkti,

2. svi kemijski elementi, koji se nalaze na jednoj strani jedna-
džbe , moraju se nalaziti i na drugoj strani. To je neuništivost
kemijskih elemenata pri kemijskim promjenama,
3. broj atoma pojedinih elemenata, mora biti jednak na objema
stranama jednadžbe tj. ukupna masa s jedne strane jednadžbe
mora biti jednaka ukupnoj masi s druge strane jednadžbe. To
je neuništivost tvari.
Znak jednakosti kod kemijskih jednadžbi, odnosi se samo na
održanje energije kemijskog elementa, njegovoj količini, ali
nikako se ne odnosi na jednakost samih supstanci, na obje
strane jednadžbe.
Pri kemijskim reakcijama, neke tvari pojedinačno iščezavaju, a
nove se stvaraju.
Primjer:
2 H2 + O2 = 2 H2O
Vode nije bilo prije pomenute kemijske promjene, ali se ona

stvorila, kao posljedica kemijske promjene. Od tri molekule (2
vodika i 1 kisika) nastale su dvije molekule vode. Ipak osnovne
tvari nisu iščezle, niti po vrsti, niti po količini.
U kemijskoj jednadžbi, ne može se kao u matematici, lijeva
strana premjestiti na desnu, a desna na lijevu. Takva u obrnutom
redu pisana jednadžba predstavlja sasvim drugu kemijsku
promjenu.
2 H2O = 2H2 + O2
Ova bi jednadžba predstavljala prijelaz vode u praskavi plin,
dok je:
70
2 H2 + O2 = 2 H2O
predstavlja sjedinjenje (sintezu) kisika i vodika u vodu.
Razlaganje vode na sastojine, može se izvesti jakim
zagrijavanjem vodene pare, a kemijsko sjedinjavanje (sinteza)
vodika i kisika može se izvesti, ako smjesu reaktanata zagrijemo
ili kroz nu propustimo električnu varnicu.
Iz kemijske jednadžbe možemo pročitati i masene odnose, po
kojima se vrši kemijska promjena.
Iz reakcije (2H2O + O2 = 2H2O) čitamo da 2 mola vodika (4 g) i
1 mol kisika (32,0 g), daju 2 mola vode (36,0 g). Iz ove reakcije
možemo dobiti odnose:
1. koliko se može dobiti grama vode sa 1 g vodika?
4 g vodika daje => 36 g vode
1 g vodika daje => X g vode
X = 9 g vode
2. koliko se dobilo vode sa 1 g kisika?
32 g kisika (1 mol) => 36 g vode
1 g kisika => X g vode
X = 1,125 g vode
3. koliko bi se grama trebalo uzeti, vodika, da bi se dobilo 1 g

vode?
36 g vode se dobije sa 4 g vodika
1 g vode se dobije sa X g vodika
X = 0,111 g vodika za 1 g vode
Isto tako možemo napisati i za kisik:

71
36 g vode se dobije iz 32 g kisika

1 g vode se dobije iz X g kisika
X = 0,888 g kisika za 1 g vode
Iz formule možemo vidjeti da u 18 g vode ima 2 g vodika i

16 g kisika.
Koliko grama vodika dolazi na 100 g vode?
18 g vode ima 2 g vodika
100 g vode ima X g vodika
X = 11,1 g ili 11,1 % vodika.
Koliko grama i procenata kisika dolazi na 100 g vode?
18 g vode ima 16 g kisika
100 g vode ima X g kisika
X = 88,9 %
Poznavanje kemijske formule tvari, omogućuje da

izračunamo maseni udio svakog pojedinog elementa u spoju
ili procentni sastav. Poznavanje masenog udijela pojedinih
eklemenata u spoju, omogućava da se izračuna empirijska
formula spoja.
Kemijska reakcija - to je proces u kojemu se pregrupiraju
kemijske veze, pri čemu nastaju nove tvari. Takva reakcija je
reakcija spajanja ili SINTEZE (grč. sintitheum - spajati).
Kemijske reakcije pri kojima iz jedne tvari nastaju dvije ili
više novih tvari zovemo rastavljanje ili ANALIZA (grč. analie
enin - rastavljati).
Analiza uz potporu električne struje zove se
ELEKTROLIZA.
72
Kemijske reakcije u prirodi i industriji, veoma su česte. Osim

sinteze i analize, postoje i druge vrste kemijskih reakcija.
Kemijske reakcije se odvijaju svud oko nas.
Primjer: zapalimo drvo, ono gori i izgori, a nastali pepeo je
nova tvar. Sok od grožđa pređe vrenjem u vino, komad željeza
korodira na vlažnom zraku itd.
Da bi smo našli formulu spoja, potrebno je znati procentni
sastav spoja, njegovu masu, atomsku masu elementa (Ar).
Kemijskom formulom, označavamo određenu vrstu tvari.
Posebnu razliku uočiti: empirijska formula prikazuje omjer
pojedinih elemenata u molekuli, a strukturna formula
pokazuje i kako su atomi međusobno vezani.
73
I B 9 REAKCIJE RASTAVLJANJA TVARI
To su postupci, koji omogućuju analizu tvari.

- mrvljenje krutih tvari drobilicama ili mlinovima,
- filtracija gdje se odjeljuju neotopljene krute tvari
(s) od tekućina (l),
- sušenje - odjeljujemo vlagu od neke krute (s) tvari,
- isparavanje (hlapljenje) - gdje se otopljene krute (s)
tvari odjeljuju od otapala,
- prekristalizacija je izlučivanje otopine u obliku kristala,
- sublimacija je prelaženje krute tvari (s) u plinovito stanje
(g) bez taljenja,
- ultrafiltracija gdje se odvaja koloidna faza od sredstva,
- elektroforeza. To je gibanje iona određenim smjerom prema
pozitivnoj (+) ili negativnoj (-) elektrodi,
- koagulacija je prijelaz sola u grubo-disperzni sustav,
- postkrepicitacija ili sutaloženje. To je metoda odjeljivanja
naglim taloženjem
I B 1O pH VRIJEDNOST
74
pH vrijednost je mjera kiselosti.

To je negativni logaritam koncentracije oksonijevih iona ili
pH = - log ( c(H+) / mol dm-3)
Isto tako možemo reći da je pOH negativan logaritam

množinske koncentracije hidroksilnih iona:
pOH = - log (c(OH)- / mol dm-3
Skala kiselosti ili pH skalu možemo prikazati:
O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
-1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8 -9 -10 -11 -12 -13 -14
1 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10
Za kemijski čistu vodu pri 25oC pH = 7. U tom položaju pH

skala ne pokazuje ni kisela niti bazna svojstva, pa kažemo da u
tom položaju spojevi niti su kiseli niti bazni.
pH = 7 je neutralna sredina. Tako imamo poredak po jačini
kiselosti:
- pH = O - 1,5 (HCl i želudčana kiselina)

- pH = 2 (sok od limuna)
75
- pH = 2,5 (ocat)
- pH = 3 (sok od naranče)
- pH = 3,5 (vino)
- pH = 4 (sok od rajčice)
- pH = 5 (crna kava)
- pH = 6 (urin)
- pH = 6,8 (mlijeko)
- pH = 7 (destilirana voda)
- pH = 7,4 (krv)
- pH = 10,5 (vapneno mlijeko)
- pH = 11,9 (amonijak)
- pH = 13-14 (natrijev hidroksid)
Mjera kiselosti se rabi za ispitivanje kakvoće tla, kiselina , baza,

soli i ostalih tvari, ljudske tekućine itd. Koliko je važno voditi
računa o mjeri kiselosti. Samo jedan primjer od mnogih: Ako bi
se promjenio pH ljudske krvi samo za o,5 nastupila bi smrt.
Za brzo određivanje jakosti kiselosti najpogodniji je univerzalni
indikatorski papir, a za točno određivanje kiselosti rabi se aparat
- pH metar.
I B 11 KISELINE
76
Prema definiciji S.Arrheniusa (švedski kemičar) kiseline su

tvari, koje u vodenim otopinama povećavaju koncentraciju
vodikovih (oksonijevih)iona.
Prema N.Bronstedu kiseline su tvari, koje mogu dati proton
nekoj drugoj tvari. Po ovoj teoriji kiseline su proton-donori.
Kiseline mogu biti jednoprotonske, dvoprotonske, i
višeprotonske. Jednoprotonske imaju jedan atom vodika,
dvoprotonske dva atoma vodika, a višeprotonske više od dva
atoma vodika.
Kiseline uglavnom nastaju reakcijom nemetalnog oksida i vode,
sintezom vodika i nekog nemetala, utjecajem jedne kiseline na
sol druge kiseline:
- SO3 + H2O => H2SO4
- H2 + Cl2 => 2 HCl
- 2 NaCl + H2SO4 => Na2SO4 + 2 HCl
Skoro svi elementi, kako metali, tako i nemetali jedine se s

kisikom i daju odgovarajuće okside (Na2O, CaO, Fe2O3, SO2,
CO2, P2O5 i dr.). Neki oksidi u reakciji sa vodom reagiraju burno,
neke treba ugrijati da bi došlo do reakcije, a neki ne grade
neposredno spojeve s kisikom:
SO2 + H2O => H2SO3 ili

77
CO2 + H2O => H2CO3
CaO + H2O => Ca(OH)2
CO2 + 2NaOH => Na2CO3
Tako razlika između kiselih i baznih oksida daje i različite

produkte. Međutim ima i amfoternih oksida (koji se ponašaju i
kao kiselina i kao baza). Tipičan primjer je cinkov oksid (ZnO),
koji gradi Zn(OH)2 (kada djeluje kao baza, ili H2ZnO2 kada
djeluje kao kiselina.
Kiseline čine važnu grupu spojeva. Zajedničke osobine kiselina
su:
- vodene otopine kiselina provode električnu struju,
- kiselog su okusa,
- modri lakmus papir se oboji u crveno,
- pozitivan oksonijev ion se može zamijeniti ionom metala,
- stvaraju soli, uz oslobađanje vodika .
Po jakosti kiseline možemo svrstati:

- JAKE KISELINE
HClO4 (perklorna)
H2SO4 (sumporna kiselina)
HJ (jodovodična kiselina)
HCl (klorovodična)
HNO3 (dušićna kiselina )
- SLABE KISELINE
H2SO3 (sumporasta kiselina)
H3PO4 (fosforna kiselina)
78
HF (fluorovodična kiselina)
HNO2 (dušikasta kiselina)
CH3COOH (octena kiselina)
- VEOMA SLABE KISELINE
H2CO3 ( ugljična kiselina)
HClO (hipoklorasta kiselina )
HCN ( cijanovodična kiselina)
H2S (sumporvodična kiselina)
H2O (voda)
Jedno veoma važno upozorenje, kod vršenja kemijskog pokusa

ukojem nam kao reaktant sudjeluje kiselina. Voditi računa o
jačini i koncentraciji kiselina.
Jedno zlatno pravilo glasi:
" nikada ne sipati vodu u kiselinu (VUK) nego oprezno
dolijevati kiselinu u vodu KUV).
I B 12 BAZE ili LUŽINE

79
Baze su spojevi, koji sadrže hidroksilne ione. Crveni lakmus

papir modre. Baze imaju lužnat okus na sapun. Otuda ima -
lužine. Vodene otopine provode električnu struju.
Kao što je za kiseline bitan oksonijev ion (H3O+), tako je za
baze karakterističan hidroksilni ion (OH-).
Baze nastaju:
- uticajem nekih metala na vodu:
2 Na + 2 H2O => 2 NaOH + H2
- otapanjem metalnih oksida u vodi:
CaO + H2O => Ca(OH)2,
- uticajem jače baze, na soli slabije baze:
2 NaOH + FeSO4 => Fe(OH)2 + Na2SO4.
Prema Arrheniusu lužine su tvari, koje povećavaju
koncentraciju hidroksilnih iona u otopini.
Najveću uporabu imaju natrijeva baza (NaOH) i kalcijeva baza
(Ca(OH)2). Uporaba natrijevog hidroksida je najveća u
proizvodnji papira, tekstilnoj industriji, industriji celuloze,
proizvodnji deterđenata, sapuna, šampona. Kalcijev hidroksid
(gašeno vapno), najviše se upotrebljava u graditeljstvu,
proizvodnji sode, proizvodnji sredstava za bijeljenje i dr.
I B 13 SOLI
Soli označavaju određenu skupinu spojeva. To su spojevi

kationa metala i aniona kiselinskog ostatka.
80
Nazive su dobili na osnovi naziva metala.
Pri reakciji između kiselina i baza nastaju soli. Vodene otopine

soli provode električnu struju, bez obzira kako je sol nastala.
Svaka sol sadrži metal i kisikov ostatak:
HCl + NaOH => NaCl + H2O

ili
H2SO4 + 2 NaOH => Na2SO4 + 2 H2O
Navest ćemo neke primjere kalcijevih i amonijevih soli:
- CaCl2 - kalcijevklorid
- Ca(HSO4)2 - kalcijev hidrogen sulfat
- CaSO4 - kalcijev sulfat
- Ca(HCO3)2 - kalcijev hidrogen karbonat
- CaCO3 - kalcijev karbonat
- Ca(H2PO4)2 - kalcijev dihidrogen fosfat
- CaHPO4 - kalcijev hidrogen fosfat
- Ca(PO4)2 - kalcijev fosfat
- NH4Cl - amonijev klorid
- NH4HSO4 - amonijev hidrogen sulfat
- (NH4)2SO4 - amonijev sulfat
- NH4HCO3 - amonijev hidrogen karbonat
- (NH4)2CO3 - amonijev karbonat
- NH4H2PO4 - amonijev di hidrogenfosfat
- (NH4)2HPO4 - amonijev hidrogen fosfat
- (NH4)3PO4 - amonijev fosfat
I B 14 NEUTRALIZACIJA
Reakcije između baza i kiselina, zove se neutralizacija. Pri ovoj

reakciji nastaje sol i voda.
Soli kao što su:
81
- NaCl,
- Na2SO4,
- CaCO3
ne sadrže ni H niti OH-, zovu se neutralne soli.
+
Kod višebaznih kiselina, neutralizacija može da bude

djelomična, to jest da svi atomi vodika, koji su sposobni da budu
zamijenjeni metalima ne budu zamijenjeni. Tako nastale soli
sadrže jedan ili više vodikovih atoma, koji se mogu zamijeniti
metalima i zovu se kisele soli.
H2SO4 + NaOH => NaHSO4 + H2O
H3PO4 + NaOH => NaH2PO4
Analogno kiselim, postoje i bazne soli. One sadrže jednu ili više
hidroksilnih skupina, koje nisu zamjenjene kiselinskim
ostatcima. To su:
Ca(OH)Cl
Al(OH)2Cl
Neutralizacija je reakcija u kojoj se iz vodikovih iona i

hidroksilnih iona nastaje sol i voda.
Proces neutralizacije primjenjuje se u svakidašnjem životu, pa
ćemo navesti primjere:
- bolesnici s velikom kiselošću želudca, uzimaju bazične prepa-

rate,
- u proizvodnji amonijevih soli, kao umjetnih gnojiva (amonijev
nitrat, amonijev sulfat, amonijev fosfat)
Evo nekoliko tipičnih primjera neutralizacije:
82
- NaOH + HCl => NaCl + H2

- Ca(OH)2 + 2 HCl => CaCl2 + 2 H2O
- Al(OH)3 + 3 HCl =>AlCl3+ 3 H2O
- 2 NaOH + H2SO4 => Na2SO4 + 2 H2O
- 3 NaOH + H3PO4 => Na3PO4 + 3 H2O
- 2 NaOH + H3PO4 => Na2HPO4 + 2 H2O
- NaOH + H3PO4 => NaH2PO4 + H2O
Ovih nekoliko kemijskih jednadžbi, pokazuje da u reakciji

neutralizacije kiseline i lužine uvijek nastaje sol i voda. Međutim
neutralizacija se događa i kada međusobno reagiraju anhidridi
kiselina, ali u tom slučaju ne nastaje voda:
- CaO + CO2 => CaCO3

- Na2O + CO2 => Na2CO3
- CaO + SO3 => CaSO4
U ovom slučaju (CO2) je anhidrid ugljične kiseline (H2CO3),
SO3 je anhidrid sumporne kiseline (H2SO4), a CaO je anhidrid
kalcijeva hidroksida (Ca(OH)2).
I B 15 INDIKATORI
Indikatori su tvari, koje mijenjaju boju, prema tome da li se

nalaze u neutralnoj, baznoj ili kiseloj sredini.
83
Najuobičejaniji indikator je lakmus papir. Ali poznajemo još

nekoliko indikatora, koji se rabe s obzirom na vrstu spoja, ili
boju koji razvija:
- METIL-ORANŽ u kiseloj sredini crvenkast, a u lužnatoj žut
- METIL-CRVENO u kiseloj sredini crven, a u lužnatoj žut
- LAKMUS PAPIR u kiseloj sredini crven, a u lužnatoj modar
- FENOL-FTALEIN u kiseloj sredini bezbojan, a u lužnatoj
crvenoljubičast.
Za brzo određivanje najpogodniji je univerzalni lakmus papir, a
za veoma točno određivanje kiselosti upotrebljava se pH-metar.
I B 16 REDOKS - REAKCIJE
U svakoj kemijskoj reakciji dolazi do preraspodjele

elektronskog oblaka atoma. Ustvari dolazi do preraspodjele
elektrona (e-), pa nastaju nove čestice s manjom energijom.
84
Višak energije oslobađa se u obliku svjetlosti i topline.

Reakcija u kojoj neka molekula, atom ili ion gubi elektrone (e-),
zove se reakcije oksidacije.
Reakcije, u kojoj neka molekula, atom ili ion prima elektrone
(e-), zove se reakcija redukcije.
U kemijskim reakcijama, među atomima metala, nastaju
spojevi, ali u tom slučaju dolazi do preraspodjele elektronskog
oblaka oko svakog atoma.
C + 2 Cl2 => CCl4
Atomi klora su elektronegativniji od atoma ugljika, pa zato jače

privlače zajedničke elektronske parove, tako da oni pripadaju
više atomima klora (Cl) nego atomu ugljika (C).
Oksidacija i redukcija nerazdvojno su vezane jedna za drugu.
Jasno je da su oksidaciono - redukcione reakcije vezane za
prijenos elektrona (e-).
Oksidaciono sredstvo se tijekom redukciono - oksodacione
reakcije reducira, a redukciono sredstvo oksidira.
Broj elektrona (e-) što ih oslobađa redukciono sredstvo, jednak
je broju elektrona (e-), što ih prima oksidaciono sredstvo.
Sustavi, u kojima su moguće reakcije oksidacije i redukcije,

moraju imati jedno oksidacijsko i jedno redukciono sredstvo.
Kako su reakcije povezane sa prijenosom elektrona (e-). Uzmimo
primjer:
2 Na + Cl2 => 2 Na+ + 2 Cl-
85
Prije reakcije i natrij i klor su imali naboj O. Nakon reakcije

atomi prelaze u ione, natrij u jednopozitivan ion, a klor u
jednonegativan ion.
Oksidacija je proces u kojem neki atom, gubi jedan ili više
elektrona.
Redukcija je proces primanja elektrona (e-).
I B 17 OKSIDACIJSKI BROJ
To je broj, koji pokazuje u kojem se oksidacijskom stanju nalazi

element u pojedinom spoju.
86
Kod određivanja oksidacionog broja spoja moramo voditi

računa o pravilima:
- oksidacijski broj svih elemenata u elementarnom stanju je O
- oksidacijski broj vodika u svim spojevima sem u hidridima je
( + 1), a u hidridima je ( - 1).
- oksidacijski broj kisika je u svim spojevima sem u peroksidima
( - 2), a u peroksidima ( - 1)
- oksidacijski broj alkalijskih metala (Li,Na,K,Rb,Cs) uvijek je
( + 1)
- oksidacijski broj zemnoalkalijskih metala (Mg.Ca,Ba) uvijek je
( + 2)
- oksidacijski broj halogenih elemenata (F,Cl,J,Br) je ( - 1)
Kod spojeva, koji nisu građeni ionski i kod kojih atomi nemaju
naboj, oksidacijski broj treba pripisati svakom elementu, na
osnovi odgovarajućih pravila.
I B 18 JEDNADŽBA OKSIDACIJE I REDUKCIJE

87
I B 19 EGZOTERMNE I ENDOTERMNE PROMJENE
One kemijske promjene ili reakcije, koje se događaju, tako da

toplina, ili bilo koji drugi vid energije, prelazi iz okoline u sustav,
koji se kemijski mijenja, zovu se - endotermne promjene ili
88
reakcije. Ime nastalo od grč. riječi endon - unutra i thermos -

topao.
One kemijske promjene ili reakcije, koje se događaju, tako da
toplina prelazi iz sustava u okolinu, zovu se egzotermne
promjene ili reakcije. Ime nastalo od grč.riječi exo - vani i
thermos - topao.
Svaki proces u kojem se oslobađa toplina naziva se
egzotermnim procesom.
Svaki proces u kojem se troši toplina, naziva se endotermnim
procesom.
Egzoterman proces je proces u kojem sustav predaje toplinu
okolini:
DELTA H < O
Endoterman proces je proces u kojem sustav prima toplinu od

okoline:
DELTA H > O
I B 20 TESTOVI
Test br.01.
Ime i prezime...................................................................................Datum......................
1. Pod disperznim sustavom se smatra.Što?....................................................................

.......................................................................................................................................
89
.....................................................................................................................(IB1) 10
2. Što je to osmoza?......................................................................................................
.....................................................................................................................(IB3) 10
3. U uporabi je za odjeljivanje koloidnih od "pravih" otopina, pomoću ultrafiltera.

To je. Što?.............................................................................................(IB4) 10
4. Prirodni koloidni sustavi su. Što?..................................................................................

..................................................................................................................(IB5) 10
5. Koja je najpoznatija emulzija?....................................................................(IB6) 10
6. Reakcija 2 H2 + O2 => 2 H2O. Koliko se može dobiti vode (H2O) od 2 g vodika?
(IB8) 10
7. Nabroji reakcije rastavljanja tvari:............................................................................

................................................................................................................(IB9) 10
8. Što je to pH?..................................................................................................................
..............................................................................................................(IB10) 10
9. Što su kiseline prema Arheniusu?................................................................................

.......................................................................................................................(IB11) 10
10.Napiši formulu:kalcijevog klorida:.........................................................................5

amonijev fosfat:........................................................................................................5
ukupno bodova............ocjena.......
I B Test broj 02.
Ime i prezime.............................................................Datum.................
1. Endotermne reakcije ili promjene su one kemijske reakcije, koje se

događaju tako da (nastavi):.............................................................
............................................................................................(IB19) 10
90
2. Oksidacijski broj, to je broj, koji pokazuje (što)?.......................

.............................................................................................(IB17)10
3. Jednadžba oksidacije i redukcije bi izgledala. Kako?
(IB18)10
4. Reakcije u kojiima neka molekula, atom ili ion, prima elektrone, zove
se. Kako?.............................................................................IB16) 10
5. Napiši formulu za kalcijev hidrogen sulfat:......................................5

amonijev hidrogen
fosfat:..................................................................5
6. Analogno kiselim, postoje i bazne soli. One sadrže jednu ili više
hidroksilnih skupina (OH), koje su zamjenjene kiselinskim ostatkom.
To su.Što?............................................................................(IB14)10
7. Tablica jakosti kiselina. Navedi sve jake kiseline koje poznaješ:

......................................................................................(IB11)10
8. Da bi smo našli formulu spoja, potrebno je znati. Što..............

...........................................................................................(IB8)10
9. Izračunaj procentni (%) sastav natrija (Na) u natrijevom hidroksidu

(NaOH).
10
10.Reakcije iz kojih iz jedne tvari, nastaju dvije ili više tvari, zovemo.
Kako?..................................................................................... 10
ukupno bodova......ocjena........
I B Test broj 03.
Ime i prezime...............................................................................Datum...........................
1. Disperzni sustavi.: krute tvari lebde u plinu. To je.Što?................................5

česice krutih tvari u nekoj tekućini. To je. Što?...................................(IB1) 5
2. Koja se to plinska jednadžba može primjeniti, kao zakon osmotskog tlaka?

91
.......................................................................................................(IB3) 10
3. Koloidi su uzroci procesima, bez kojih ne bi bilo života u prirodi. (navedi

primjer)...........................................................................................(IB5)10
4. Mast se u vodi OTAPA NEOTAPA 5

Kazein u mlijeku NESPREČAVA SPREČAVA izdvajanje masti 5
5. Osmotski tlak pojedinih sokova u tijelu je točno određen. Tako je osmotski

tlak krvi:..........................................................................................(IB3)10
6. U kemijskoj reakciji lijevo su. Što?..............................................................5

a desno su. Što?................................................................................................5
7. Koliko bi se vode dobilo iz reakcije 2 H2 + O2 => 2 H2O iz 2 g kisika?
10
8.Empirijska formula prikazuje. Što?.....................................................................

................................................................................................................(IB8) 10
9.Navedi primjere svih kiselina, koje poznaješ iz tablice slabe kiseline:...............

..................................................................................................................(IB11)10
10.Naqcrtaj skalu kiselosti:
(IB10)10
ukupno bodova...............ocjena.............
I B Test broj 04.
Ime i prezime.....................................................................................Datum.....................
1. Egzotermne promjene ili reakcije su one kemijske promjene ili reakcije, koje
se događaju tako da (nastavi):.............................................................................
..........................................................................................................................(IB19)10
92
2. Oksidacioni broj svih kemijskih elemenata u elementarnom stanju je. Koliki?

.......................................................................................................................(IB17)10
3. Reakcije, u kojoj neka molekula, atom ili ion gubi elektron, zove se. Kako?
......................................................................................................................(IB19)10
4. Napiši formulu za: kalcijev sulfat:..............................................................................5

amonijev dihidrogen fosfat:..........................................................................................5
5. Neutralizacija, je reakcija u kojoj iz (čega?) .............................................................5

nastaju...........................................................................................................................5
6. Mjera kiselosti (pH) za urin iznosi.Koliko?.................................................................2
pH NaOH iznosi.Koliko?...........................................................................................2
pH soka rajčice iznosi. Koliko?.....................................................................................2
pH octa iznosi. Koliko?.............................................................................................2
pH želudčane kiseline.inosi. Koliko?.........................................................................2
7.Sublimacija je. Što?..................................................................................................

....................................................................................................................(IB9)10
8.Izračunaj procentni sastav kalcija (Ca) u gašenom vapnu (Ca(OH)2)?
10
9.Što je to ebulioskopska konstanta?.............................................................................

........................................................................................................................(IB7) 10
10.Pojava neprisiljenog gibanja iona ili molekula u otopini koje ima za posljedicu
izjednačavanje koncentracija.Zovemo.Kako?...................................................(IB3)10
ukupno bodova.............ocjena..........
I B Test broj 05.
Ime i prezime.......................................................................................Datum....................
1. Disperzni sustavi: kapljice tekućine u nekom plinu.Što je to?..............................5

kapljice tekućine u nekoj drugoj tekućini. Što je to?.....................................(IB1) 5
2. Zašto je osmotski tlak koloidnih otopina u poređenju s "pravom" otopinom

neznatan?.................................................................................................................
93
..........................................................................................................................(IB3)10
3. Kakvi to koloidi imaju težnju da adsorbiraju molekulke vode koja potom sprečava
spajanje koloidnih čestica u veće čestice. Ovo nakupljanje vode može ići do stvara-
nja gela (nastavi):......................................................................................................
...............................................................................................................................10
4. Gdje se emulzije upotrebljavaju?..............................................................................

..................................................................................................................(IB6) 10
5.Što je to vrelište?......................................................................................................
...................................................................................................................(IB7) 10
6. Što su to izotonične otopine?.....................................................................................

..................................................................................................................(IB3) 10
7.Koliko grama treba uzeti vodika, da bi se dobilo 2 g vode iz reakcije:

2 H2 + O2 => 2 H2O
10
8.Što se to odvaja ultrafiltracijom?..............................................................................

......................................................................................................................(IB9)10
9.pH soka limuna iznosi. Koliko?..................................................................................2

pH soka naranče iznosi. Koliko?.................................................................................2
pH crne kave iznosi. Koliko?........................................................................................2
pH mlijeka iznosi. Koliko?............................................................................................2
pH krvi iznosi. Koliko?..................................................................................................2
10. Navedi vrlo slabe kiseline, koje poznaješ:..................................................................

....................................................................................................................................10
ukupno bodova.........ocjena..........
I B Test broj 06.
Ime i prezime.......................................................................Datum...........................
1. Svaki proces, u kojem se oslobađa toplina, naziva se. Kako?...........................

..........................................................................................................(IB19) 10
2. Reakcije u kojoj neka molekula, atom ili ion prima elektron, zove se. Kako?
..........................................................................................................(IB16)10
94
3. Napiši formulu kalcijevog hidrogen karbonata:...................................................5

amonijev hidrogen karbonat:...................................................................(IB14)10
4 Napiši način nastanka kiselina sintezom nekih nemetala s vodikom?
(IB11) 10
5. Prema Bronstedtu kiseline su tvari (nastavi).......................................................

...............................................................................................................(IB11) 10
6. Analiza uz potporu električne struje, zove se. Kako?..................................(IB8) 10
7. Što je to koagulacija?...............................................................................................
.........................................................................................................................(IB9) 10
8. Izračunaj procentni sastav (%) kalcija (Ca) u kalcijevom sulfatu (Ca SO4)?
10
9.Kako se zove konstanta sniženja točke ledišta?........................................................

....................................................................................................................(IB7) 10
10. Koliko treba uzeti kisika, da bi se dobilo 2 g vode iz reakcije:

2H2 + O2 => 2 H2O
10
ukupno bodova.............ocjena...............
I B Test broj 07.
Ime i prezime..............................................................................Datum.............................
1. Disperzni sustavi. Mjehurići plina u nekoj tekućini. Što je to?.................................10
2 Osmotski tlak je hidrostatski tlak, pri kojem je brzina prijelaza molekula otapala iz
otopine kroz polupropusnu membranu RAZLIČITE JEDNAKE (IB3) 10
95
3. Metoda se zasniva da koloidne čestice ne mogu proći kroz polupropusnu membranu

, a ioni mogu. U uporabi je kod pročiščavanja krvi kod bolesti bubrega. To je.Što?
.........................................................................................................................(IB4)10
4. Koje to građevinsko vezivo, možemosmatrati koloidima?....................................

...............................................................................................................(IB5) 5
koji to građevinski materijal možemo smatrati koloidima?...............................
............................................................................................................................5
5. Navedi neke solove, koje poznaješ?......................................................................

.....................................................................................................................(IB5) 10
6.Što je to ledište?.....................................................................................................
.............................................................................................................(IB7) 10
7.Koliko ima vodika u 200 g vode.Reakcija 2 H2 + O2 => 2 H2O
10
8.Reakcije, pri kojima se pregrupiraju kemijske veze, pri čemu nastaju nove tvari.
Kako se zove?...........................................................................................(IB8) 10
9.Što se to filtriranjem odjeljuje?..................................................................................

.................................................................................................................(IB9) 10
10.. Jedno upozorenje, kod kemijskih pokusa. Što znači VUK?.............................

..............................................................................................................................5
a što KUV?.............................................................................................................
...............................................................................................................................5
ukupno bodova............ocjena..............
I B Test broj 08.
Ime i prezime............................................................................Datum...........................
1. Svaki proces, u kojem se troši toplina, naziva se. Kako?................................

............................................................................................................(IB19) 10
2. Oksidacijski broj vodika u gotovo svim spojevima je. Koliko?.......................5

oksidacijski broj vodika u hidridima. Iznosi. Koliko?.............................(IB17) 10
3. Napiši 5 primjera neutralizacije:..........................................................................2

96
...............................................................................................................................2
...............................................................................................................................2
...............................................................................................................................2
...............................................................................................................................2
4.Napiši formulu za kalcijev hidrogen fosfat:.............................................................5

za kalcijev di hidrogen fosfat:...................................................................................5
5. Navedi primjerom, kako nastaju lužine otapanjem metalnih oksida u vodi:
(IB12)10
6.Napiši način nastanka kiselina, uticajem vode na anhidride kiselina:
(IB11)10
7.Što to pokazuje empirijska formula :..........................................................................

...................................................................................................................(IB8) 10
8.Izračunaj procentni sastav (%) natrija (Na) u čilskoj šalitri (NaNO3):
10
9. Ok kojih su materijala izgrađene membrane, koje se rabe kod dijalize?...............

......................................................................................................................(IB4) 10
10.Koliko grama kisika dolazi u 200 g vode. Iz reakcije 2 H2 + O2 => 2 H2O
10
ukupno bodova..................ocjena.................
I B Test broj 09.
Ime i
prezime....................................................................................Datum...........................
1. I disperzna faza i disperzno sredstvo, mogu biti kojeg agregacijskog stanja?

..............................................................................................................(IB1) 10
2. Koju to pojavu je 1857.g. otkrio M.Faraday, a istražio J.Tyndall?.................

...............................................................................................................(IB2) 10
97
3. Dali je osmoza spontan proces? DA NE (IB3) 10
4. Označi koloidnu tvar

DRVO STAKLO METAL PORCULAN CEMENT 10
5. Zaštitno djelovanje gelova, koristi se pri izradi fotografskog materijala, jer (što?)
......................................................................................................................(IB5)10
6. Koliko grama vodika treba uzeti, da bi dobili 150 g vode? Iz reakcije

2 H2 + O2 => 2 H2O
10
7. Svi kemijski elementi, koji se nalaze na jednoj strani jednadžbe, moraju se

nalaziti i na drugoj strani. To je iz zakona. Kojeg?.............................................
..................................................................................................................(IB8)10
8. "Prava" kemijska formula prikazuje. Što?.............................................................

.............................................................................................................(IB8) 10
9.Što je to elektroforeza?................................................................................................
........................................................................................................................(IB9) 10
10. Kako nastaju kiseline? Djelovanjem jedne kiseline na sol druge kiseline (IB11) 10
ukupno bodova.......ocjena.........
I B Test broj 10.
Ime i prezime..................................................................................Datum.........................
1. Egzoterman proces. DELTA H je..............................................................................5

endoterman proces. DELTA H je...................................................................(IB19) 5
2. Oksidacijski broj alkalijskuh metala je. Koliki?.......................................................5

a zemnoalkalijskih metala. Kiliki?....................................................................(IB17) 5
3. Neutralizacija može nastati i kada međusobno reagiraju anhidridi kiselina i lužina,

98
ali u tom slučaju ne nastaje voda. Navedi primjer:
(IB14) 10
4. Indikator lakmus papir mijenja boju. U kiseloj sredini...........................................5

u baznoj sredini.........................................................................................................5
5. Kiselost (pH) čiste vode, pri 250C iznosi. Koliko?........................................(IB10) 10
6. Kako nastaju lužine, uticajem nekih metala na vodu?
(IB11) 10
7. Kako nastaju kiseline? sintezom nekih metala sa vodikom?
(IB11)10
8. Strukturna kemijska formula prikazuje. Što?................................................................

.........................................................................................................................(IB8) 10
9. Koliko grama vode se može dobiti iz 10 g vodika. Iz reakcije:

2 H2 + O2 => 2 H2O
10
10. Koliko procenata (%) ima žive (Hg) u živinom sulfatu (HgSO4)?
10
ukupno bodova.................ocjena...............
I B 21 ODGOVORI I RJEŠENJA I B TESTOVA
Test br.1 odgovor i rješenje
1 Dvije ili više faza, od kojih je jedna disperzna, fino

razdjeljena u drugoj - disperzno sredstvo 10.......
2. Osmoza, je spontan proces, pri kojem molekule
otapala, prelaze kroz polupropusnu membranu iz
99
razređenije u koncentriraniju otopinu. 10......

3. Dijaliza.............................................................................10.....
4. Magla, mlijeko, razna vlakna, boje itd.............................10.....
5. Mlijeko.............................................................................10.....
6. 18 g vode..........................................................................10.....
7. Mrvljenje, ..........................................................................1
filtriranje.............................................................................1
sušenje................................................................................1
isparavanje..........................................................................1
prekristalizacija...................................................................1
sublimacija..........................................................................1
ultrafiltracija.......................................................................1
koagulacija............................................................................1
postkrepicitacija....................................................................1
8. To je mjera kiselosti - log c(H+) / mol dm-3........................10
9. Su tvari, koje u vodenim otopinama povećavaju koncentra-
ciju vodikovih (oksonijevih )iona........................................10
10. CaCl2....................................................................................5...
(NH4)3PO4.............................................................................5
ukupno 100.......
Test br.02.odgovori i rješenja
1. Toplina ili energija prelazi iz okoline u sustav, koji se

kemijski mijenja.................................................................10.....
2. U kojem se oksidacijskom stanju nalazi kemijski
element u pojedinom spoju..................................................10....
3. oksidacija
2 Na =======> 2 Na+ + e-
100
redukcija
2 Cl ======> Cl + 2 e- .................................10....
-
4. Reakcije redukcije..............................................................10....
5. Ca(HSO4)2 .........................................................................5.....
(NH4)2HPO4 ........................................................................5.....
6. Ca(OH)Cl.............................................................................5.....
Al(OH)2Cl ..........................................................................5.....
7. HClO4...................................................................................2.....
H2SO4 ...................................................................................2....
HJ .........................................................................................2....
HCl .....................................................................................2.....
HNO3 .................................................................................2....
8. % sastav spoja ..................................................................2,5....
njegovu masu ....................................................................2,5....
Ar .....................................................................................2,5.....
elemente, koji se nalaze u spoju .......................................2,5.....
9. 57,47 % Na ........................................................................10....
10. Analiza - rastavljanje ......................................................10
ukupno 100......
Test br.03.odgovori i rješenja
1. Dim ......................................................................... 5.......

Suspenzija ................................................................5.......
2. pV = nRT ....................................................................5......
3. Disanje ............................................................................4......
izmjena tvari u stanicama ..............................................3......
asimilacija ......................................................................3 .....
4. Ne otapa .........................................................................5.....
sprečava ...........................................................................5.....
101
5. 78 kPa ...........................................................................10.....
6. Reaktanti ..........................................................................5.....
produkti ...........................................................................5.....
7. 2,25 g vode ...................................................................10.....
8. Omjer pojedinih kemijskih elemenata u molekuli .........10....
9. H2SO3 ................................................................................2.....
H3PO4 ..............................................................................2.....
HF ....................................................................................2.....
HNO2 ...............................................................................2
CH3COOH .......................................................................2
10.
O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
-1 -2
1o 10 i td.
ukupno 100..........
Test br.04. Odgovori i rješenja
1. Toplina prelazi iz sustava u okolinu ............................10......

2. O ................................................................................10......
3. Oksidacije ....................................................................10......
4. CaSO4 ............................................................................5......
NH4H2PO4 ....................................................................5.......
5. H+ ................................................................................2,5......
OH- .............................................................................2,5 .....
sol .................................................................................2,5......
mol vode .......................................................................2,5.....
102
6. pH = 6 ...........................................................................2.......
pH = 13-14 ...................................................................2.......
pH = 4 ...........................................................................2.......
pH = 2,5 ......................................................................2.......
pH = 0 - 1,5 .................................................................2 .......
7. Prelazak krute tvari u plinovito stanje, bez prethodnog
taljenja............................................................................10......
8. 34,13 % Ca ...................................................................10.....
9. Konstanta povećanja vrelišta - Ke ..................................10......
10. Difuzija ........................................................................10......
ukupno 100...........
Test br.05. odgovori i rješenja
1. Magla .......................................................................5...........
emulzija .....................................................................5.........
2. Jer je koloidna otopina milion puta manje, u odnosu
na "pravu" otopinu ....................................................10.......
3. Hidrofilni koloidi ........................................................10.......
4. Farmaceutskoj industriji ..............................................2,5......
kozmetičkim preparatima ...........................................2,5......
industriji boja i lakova .................................................2,5......
prehrambenoj industriji ...............................................2,5 ......
103
5. Temperatura pri kojoj se tlak pare tekućine izjednači

s tlakom pare iznad tekućine naziva se vrelište.............10.....
6. Dvije otopine dvije različite tvari, koje imaju jednake
osmotske tlakove ...........................................................10.....
7. 0,22 g vodika .................................................................10.....
8. Koloidna faza, od sredstva..............................................10.....
9. pH = 2 ............................................................................2......
pH = 3 ..............................................................................2.....
pH = 5 ..............................................................................2.....
pH = 6,8 ...........................................................................2.....
pH = 7,4 ...........................................................................2.....
10. H2CO3 .............................................................................2..,..
HClO ................................................................................2.....
HCN ..................................................................................2.....
H2S ..................................................................................2......
voda ..................................................................................2.....
ukupno 100 .........
1. Egzotermnim procesom ..............................................10.........

2. Reakcije redukcije .......................................................10........
3. Ca(HCO3)2 ....................................................................5........
NH4HCO3 ......................................................................5.......
4. H2 + Cl2 => 2 HCl .....................................................10......
5. Koje mogu dati proton, nekoj drugoj tvari ......................10......
6. Elektroliza .......................................................................10......
7. Prijelaz sola u grubo disperzni sustav...............................10......
8. 29,44 % Ca ............................................................. 10.....
9. Krioskopska konstanta Kk .................................................10....
104
10. 1,77 g kisika .............................................................. 10...

ukupno 100....
1.Pjena .................................................................................10......
2. Jednake .............................................................................10.....
3. Dijalize .............................................................................10.....
4. Gips, cement .......................................................................5.....
staklo ....................................................................................5.....
5. Fe(OH)3 ..............................................................................5.....
Al(OH)3 ...............................................................................5.....
6. Temperatura, pri kojoj su tekućini i krute tvari u ravnoteži 10..
7. 22,2 g vodika ......................................................................10....
8. Sinteza ................................................................................10....
9. Se neotopljene krute tvari od tekućina ...............................10....
10. Nikada ne sipati vodu u kiselinu ......................................5......
oprezno dolijevati kiselinu u vodu ...................................5......
ukupno 100......
1. Endotermnim procesom .............................................10........

2 + 1 ................................................................................5 .......
- 1 .................................................................................5.......
3. NaOH + HCl => NaCl + H2O ...................................1........
Ca(OH)2 + 2HCl => CaCl2 + 2 H2O ..........................1........
Al(OH)3 + 3 HCl => AlCl3 + 3 H2O .............................1.......
3 NaOH + H3PO4 => Na3PO4 + 3 H2O .......................1.......
2 NaOH + H2SO4 => Na2SO4 + 2 H2O ........................1......
2 NaOH + H3PO4 => Na2HPO4 + 2 H2O ..................... 1......
NaOH + H3PO4 => Na2HPO4 + H2O ...........................1......
NaOH + HNO3 => NaNO3 + H2O ................................1.....
Ca(OH)2 + H2SO4 => CaSO4 + 2 H2O ...........................1.....
105
KOH + HCl => KCl + H2O .............................................1.....

4. CaHPO4 ................................................................................4....
CaH2PO4 ..............................................................................3.....
Ca(PO4)2 .............................................................................3.....
5. CaO + H2O => Ca(OH)2 ...................................................5....
Na2O + H2O => 2 NaOH .................................................5....
6. SO3 + H2O => H2SO4 ......................................................5.....
7. Omjer pojedinih elemenata u molekuli...............................10....
8. 27,05 % Na ........................................................................10....
9. Pergament..............................................................................4...
celofan....................................................................................3...
nitroceluloza...........................................................................3...
10. 177,8 g kisika ....................................................................10...
ukupno 100......
Test br 09 rješenja o odgovori
1. Tekućine, krute tvari i plinovi ......................................10........

2. Tyndallov fenomen ili pojavu raspršivanja svjetlosti
na čestice koloidnih dimenzija.......................................10........
3. DA ................................................................................10.......
4. Staklo, porculan i cement............................................10.......
5. Sprečava koagulaciju ......................................................10......
6. 16,65 g vodika .................................................................10.....
7. Neuništivost kemijskih elemenata ...................................10.....
8. Vrstu i broj atoma, koji grade molekulu...........................10.....
9. Gibanje iona određenim smjerom prema (+) ili (-) elektrod10..
10. 2NaCl + H2SO4 => Na2SO4 + 2 HCl 10.....
106
ukupno 100.......
Test br 10. odgovori i rješenja
1. DELTA H < O .............5...

DELTA H > O ................................................5...
2. +1.........................................................................................5....
+2 .......................................................................................5...
3. CaO + CO2 => CaCO3, Na2O + CO2 => Na2CO3 .............10...
4. Crven .................................................................................5
modar...................................................................................5
5. pH = 7 ...............................................................................10....
6. 2 Na + 2 H2O => 2 NaOH + H2 .......................................10....
7. H2 + Cl2 => 2 HCl ...........................................................10....
8. Kako su atomi međusobno povezani u molekule................10...
9. 1,11 g vode .........................................................................10...
107
10. 67,61 %, 67,62 % Hg .......................................................10...
I C 1 METALI OPĆENITO
Metali čine 80 % svih poznatih elemenata. Pored kisika (O) i

silicija (Si) u prvih 10 elemenata sve su metali. Tako ima:
- aluminija (Al) 8,1 %
- željeza (Fe) 5,0 %
- kalcija (Ca) 3,6 %
- natrija (Na) 2,8 %
- kalija (K) 2,6 %
- magnezija (Mg) 2,1 %
- titana (Ti) o,44 %
- mangana (Mn) 0,1 %
U elementrarnom stanju, pojavljuju se samo zlato (Au),srebro
(Ag), bizmut (Bi), bakar (Cu), paladij (Pa) i platina (Pt), dok su
svi ostali metali samo u spojevima, u obliku ruda (oksida, i
sulfida, a rjeđe u obliku karbonata, sulfata, silikata ).
Metali se u Zemljinoj kori nalaze u :
- eruptivnim stijenama - to su silikatni minerali, nastali kristali-
108
zacijom magme ili lave

- sedimentnim stijenama - kojie su nastale talkoženjem minerala,
biljnih i životinjskih ostataka,
- metamorfnim stijenama - koje su nastale djelovanjem visoke
temperature i visokog tlaka u dubini Zemljine kore. Zato se i
zovu jer nastaju promjene - metamorfoze.
Svi metali, sem žive (Hg) su na sobnoj temperaturi krutine,
pravilne kristalne strukture. U kristalnoj rešetki atomi metala su
povezani metalnom vezom.
Mogu biti :
- ionske slagaline kao kod kuhinjske soli (NaCl)
- kubične ili guste slagaline i
- heksagonske ili kompaktne slagaline.
Metali se razlikuju po čvrstoći i specifičnoj masi. Čvrstoća se

određuje teretom, koji može da izdrži metalna žica od 1 mm ( to
je kod željeza - Fe 62 kg, a kod olova - Pb svega 2 kg).
Specifična masa metala je različita. Tako je osmij - Os 40 puta
teži od litija - Li. Tako možemo podijeliti
- laki metali sa specifičnom masom do 5 kg i
- teški metali sa specifičnom masom preko 5 kg.
U plinovitom stanju između metala i nemetala razlika je
neznatna.
Metalna veza je uzrokovala mnoge osobine metala, koje druge
tvari u prirodi nemajua to je: izvlačenje, kovanje, savijanje,
deformacija, zavarivanje idr.
Metali se otapaju u talinama drugih metala, pri čemu nastaju
slitine (legure). Osobine slitina se razlikuju od metala od kojih su
sastavljeni. Slitine imaju često bolja mehanička svojstva, od
metala od kojih su sastavljeni. U povijesti posebno mjesto ima
slitina bakra - Cu i kositra - Sn, koju zovemo bronca, pa čitavo
109
razdoblje ljudskog roda zovemo bronzano doba. Slitina je kruta

otopina metala u metalu.
Metali i slitine, dobri su vodiči elektriciteta i topline. Tako je
srebro - Ag, kao najbolji vodič elektriciteta i topline.
Kemijske osobine metala
Ove osobine su vezane uz osobine metala sa slobodnim

elektronima iz posljednje ljuske.
Galvanski članak je uređaj, uz čiju potporu možemo dobiti
električnu struju, rabeći kemijski proces:
CuSO4 + Zn => ZnSO4 + Cu

ili
Cu++ + SO4-- + Zno => Zn++ + SO4-- + Cuo
Atomi cinka - Zn gube 2 elektrona i prelaze u cinkove ione, a

bakreni ioni primaju 2 elektrona i prelaze u neutralne atome.
Suština je prelaženje elektrona sa cinka - Zn na bakar - Cu. Tako
je nastala električna struja.
Galvanski članak je dobio ime po italijanskom fizičaru Galvani
Luigiu, koji je 1789.g. prvi tu pojavu zapazio.
110
Metali su:
Litij (Li), berilij (Be), natrij (Na), magnezij (Mg), aluminij (Al),
kalij (K), kalcij (Ca), skandij (Sc), titan (Ti), vanadij (V), krom
(Cr), mangan (Mn), željezo (Fe), kobalt (Co), nikl (Ni), bakar
Cu), cink (Zn), galij (Ga), rubidij (Rb), sroncij (Sr), itrij (Y),
cirkonij (Zr), nobelij (Nb), molibden (Mo), tehnicij (Tc), rutenij
(Ru), rodij (Rh), paladij (Pd), srebro (Ag), kadmij (Cd), indij
(In), kositar (Sn), cesij (Cs), barij (Ba), lantan (La), cerij (Ce),
praseodimij (Pr), neodimij (Nd), prometij (Pm), samarij (Sm),
eurupij (Eu), gadolinij (Gd), terbij Tb), disprozij (Dy), holmij
(Ho), erbij (Er), tulij (Tm), iterbij (Yb), lutecij (Lu), hafnij (Hf),
tantal (Ta), volfram (W), renij (Re), osmij (Os), iridij (Ir), platina
(Pt), zlato (Au), živa (Hg), talij (Tl), olovo (Pb), bizmut (Bi),
polonij (Po), francij (Fr), radij (Ra), aktinij (Ac), torij (Th),
paladij (Pa), uran (U), neptunij (Np), plutonij (Pu), americij
(Am), kirij (Cm), berklij (Bk), kalifornij (Cf), ajnštajnij (Es),
fermij (Fm), menjeljejevij (Md), nobelij (No), laurencij (Lr),
111
Korozija metala
Corrado - lat. nagrizati. Korozija je pojava razaranja metala

uslijed kemijskog djelovanja. To je prirodni (spontani) proces
razaranja metala djelovanjem okoline. To je štetan
elektrokemijski proces, koji se pospješuje uticajem, atmosferskog
kisika-O2, vode - H2O, ili kiselim agensima. Najveću štetu
gospodarstvu nanosi korozija. Tako oko 15 % željeza - Fe i
njegovih slitina godišnje nepovratno propadne.
Proces korozije se može prikazati:
1/2 O2 + H2O + 2 e- => 2 OH-
Fe => Fe++ + 2 e-
Objašnjenje: zbog veće koncentracije kisika - O2, zbiva se
redukcija kisika na katodi, dok se željezo - Fe oksidira tojest
korodira na anodi.
Tako isto se i ispod površine vode zbiva oksidacija željeza.
Korozija metala je u svezi s njegovim standardnim elektrodnim
potencijalom. Tako, što je elektrodni potencijal negativniji, to
112
metal lakše korodira. Ali ima i izuzetaka. Primjer aluminij - Al,

magnezij - Mg, cink - Zn, olovo - Pb. Na ovim metalima se
stvara oksidni sloj, koji čvrsto prijanja uz metal i štiti od dalje
korozije.
Zaštita od korozije se vrši prekrivanjem površine metala,
zaštitnom prevlakom ili elektro-kemijskim postupkom. Tako se
najčešće rabi postupak:
- emajliranja - to je nanošenje emajla (kao staklo) na temperaturi
iznad 1000oC u specijalnim pećima,
- fosfatiranje ili uranjanje metala u vruću otopinu fosforne kise-
line - H3PO4, pa nastaje na metalu zaštitni sloj fosfata
- organske prevlake, to su zaštitne boje i lakovi

- plastifikacija zaštitno nanošenje plastičnog sloja na metal,
- nanošenje tankog sloja drugog metala - pocinčano željezo,
- katodna zaštita, kojom se štite velika postrojenja, kao
naftovodi, cjevovodi, željezničke tračnice i dr.U tom
slučaju predmet, kojim se zaštićuje je katoda, a metal kojim
štitimo je anoda.
Metalurgija
To je metoda dobivanja metala iz ruda-minerala. Dijeli se na:

- crnu metalurgiju (Fe),
- obojenu metalurgiju (ostali metali).
Povijest ljudskog roda, je obilježila i poznavanje metala i
čelika. Kao gorivo i redukciono sredstvo upotrebljavao se drveni
ugalj, a poslije 18.stoljeća koks. Način obogaćivanja ruda prije
uporabe je:
- gravitacijska metoda, to je kad se čestice rude talože u vodi,
- flotacijska metoda, koja se zasniva da voda neke minerale lako
113
kvasi, a neke uopće ne kvasi. To je najraširenija metoda oboga-

ćivanja ruda u svijetu,
- metoda magnetske operacije, koja se sastoji u odvajanju mine-
rala djelovanjem električne struje.
Samo dobijanje metala ovisi o tome, da li je ruda oksidna ili

sulfidna ili karbonatna.
Najstarija metoda je oduzimanje kisika oksidima:
Fe2O3 + 3 CO => 2 Fe + 3 CO2
Mnogi metalni oksidi ne mogu se reducirati, jer stvaraju spojeve

(karbide). U tom slučaju može se rabiti aluminij - Al, kao
redukciono sredstvo. Postupak se zove termitski postupak:
3 MnO2 + 4 Al => 2 Al2O3 + 3 Mn

Neki metali (zlato- Au, srebro - Ag) odvajaju se otopinom
alkalijskog cijanida (KCN). Taj postupak nazivamo cijanizacija.
114
I C 2 ALKALIJSKI METALI ILI I SKUPINA PSE
Ime i simbol atomski broj atomska masa točka taljenja gustoća

Litij - Li 3 6,940 180,5o 0,534
o
Natrij - Na 11 22,997 97,8 0,970
o
Kalij - K 19 39,096 63,5 0,860
o
Rubidij - Rb 37 85,480 38,9 1,520
o
Cezij - Cz 55 132,910 28,4
Francij - Fr 87 223, 87
To su elementi I skupine Periodnog sustava elemenata. Ime

nastalo iz osobina tih metala, da tvore lužine, a vodene otopine
tih lužina da tvore jake alkalije. Alkali - arap. znači natrijevi i
kalijevi spojevi.
Svi elementi I Skupine Periodnog sustava predavanjem jednog
elektrona iz posljednje ljske, postižu konfiguraciju inertnih
plinova, pri čemu dobijaju +1 oksidacioni broj. Zato su svi
115
elementi alkalijske skupine Periodnog sustava elemenata vrlo

reaktivni. Zato se u prirodi ne nalaze u slobodnom stanju.
Li - litij (lithium) t.t. 179oC, t.v. 1340oC gustoća 0,534, bijel
Otkrio ga Arfvedsen 1817.g. u mineralu petalitu. Ime dobio po

grč. riječi lithos - stijena.
116
Razlikuje se od ostalih elemenata, svoje skupine. Po svojim

osobinama, više se priklanja grupi zemnoalkalijskih metala.
Mada je prilično rasprostranjen u prirodi, vrlo se rijetko nalazi u
većim naslagama. Ima ga u mineralnim vodama, koje se
upotrebljavaju u medicini.
Litij je bijela kovina, vrlo lagan (spec.mase 0,534) pa pliva na
vodi.
Upotrebljava se za izradu laganih slitina.
Na - natrij (natrium) t.t. 97,80C,t.v. 880oC, gustoća 0,97 bijel
Otkrio ga je sir H.Davy 1807.g. uz veliku radost. Spada u red

vrlo rasprostranjenih elemenata u prirodi (2,8 %). Nalazi se u
obliku mnogih silikatnih minerala (nema ga slobodnog u prirodi).
Po boji kovina slična srebru - Ag, ali toliko mekan, da se može
sjeći nožem. Lakši od vode, pa pliva po njoj (spec.masa 0,97).
Ime dobio od lat.nitrum - soda. Sa vodom reagira veoma burno
(pa se čuva u petroleju)Dobar vodič topline i elektriciteta.
2 Na + H2O => Na2O + H2
117
Gori intenzivno-žutim plameno.Dobiva se iz kuhinjske soli

(NaCl) katodnom redukcijom. Metalni natrij upotrebljava se za
dobijanje natrijevih spojeva, u industriji kaučuka (berlinska
buna), u organskoj sintezi polimera. Radioaktivni (24Na)rabi se u
medicini. Natrijevi spojevi imaju važnu ulogu u životnim
procesima ljudi i životinja.
* NaCl- kuhinjska sol
Vrlo raširen spoj, u mnogim mjestima u velikim naslagama,
morska voda sadrži 2,7 % NaCl. To je bijela kristalna tvar,
sirovina za dobijanje natrija i natrijevih spojeva, neophodna
sastojina ljudske ishrane. Dobija se iz mora isoljavanjem u Ninu
i Pagu, ili iz slanih bunara u Tuzli.
118
* NaOH - kaustična soda ili natrijev hidroksid

Jedna od najjačih alkalija, pa ima široku primjenu u granama
kemijske industrije, proizvodnji sapuna, tekstilnoj, industriji bo-
ja, industriji celuloze, polimernoj industriji i dr. Proizvodi se u
Lukavcu, Jajcu, Kaštel Sućurcu.
* Na2CO3 - natrijev karbonat - soda

Dobiva se po Solvayu:
2 NH3 + CO2 + H2O => (NH4)2CO3

(NH4)2CO3 + NaCl => NaHCO3 + NH4Cl
2 NaHCO3 + grijanje => Na2CO3 + CO2 + H2O
Postupak ide: kuh

injska sol => karboniziranje => kalciniranje =
 soda.
Mnogo se upotrebljava u u industriji stakla, za umjetna gnojiva

u industriji kože, tekstilnoj industriji i dr.
* NaNO3 - natrijev nitrat ili čilska salitra
Ima ga u većim naslagama u Čileu. Rabi se u poljoprivredi. Slu-

ži kao reagens u kemijskoj industriji.
* Na2SO4 - natrijev sulfat ili glauberova sol
Ima ga u morskoj vodi, jezerima. Ime dobio po alkemičaru Gla-

uberu (tretirao sumpornu kiselinu i kuhinjsku sol:
119
H2SO4 + 2 NaCl => Na2SO4 + 2 HCl

120
K - kalij (kalium) t.t. 63,5oC, t.v. 762,2oC, Spec.m.0,86 srebrn
Srebrenasto bijela kovina. Otkrio sir H.Davy 1807.g..Lagana

kovina, koja oksidira na zraku. U prirodi, gotovo koliko i natrija,
minerali su silvin i karnalit. S vodom daje:
2 K + 2 H2O => 2 KOH + H2
Kada reagira sa vodom, vodik se zapali i gori ljubičastim

plamenom. Ima slabo izražene radioaktivne pojave.
* K2CO3 - kalijev karbonat (potaša)
Ne može se dobiti po Solvayu, jer je kalijevbikarbonat (KHCO3
lako otopljiv u vodi, pa se dobiva elektrolizom kalijeva klorida
(KCl). Potaša je bijeli prah, vodena otopina reagira bazno, rabi
se u kemijskoj industriji, industriji stakla, sapuna i dr.
121
* KCl - kalijev klorid (silvin)

Upotrebljava se u poljoprivredi, kao umjetno gnojivo
* KNO3 - kalijev nitrat (obična salitra)

Dobiva se:
KCl + NaNO3 => KNO3 + NaCl
To je bijela kristalna tvar, rabi se za izradu baruta (75 % KNO3,

12 % S, 13 % C).
* KOH - kalijev hidroksid

Dobiva se: K2CO3 + Ca(OH)2 => 2 KOH + CaCO3
Upotrebljava se u proizvodnji sapuna.
* KCN - kalijev cijanid

Cijankalij, bijeli kristalni prah, vrlo otrovan.Rabi se za izlučiva-
nje zlata (Au) i srebra (Ag), za tamanjenje gamadi
* KCNS - kalijev rodanid

Bijela sol. Dobiva se :
KCN + S => KCNS
Rabi se u kemijskoj analizi za dokazivanje željeza (Fe).

122
Rb - rubidij (rubidium) t.t. 39oC, t.v. 696oC, spec.masa 1.52

123
Cs - cezij (cesium) t.t.28,5oC, t.v. 708oC, spec.masa 1,87

124
Fr - francij (francium) radioaktivan je
Ova tri kemijska elementa spadaju u rasijane elemente na

zemljinoj kori (nalaze se na mnogim mjestima u malenim
količinama). Nema ih slobodnih u prirodi. Rubidij se
upotrebljava za foto-stanica, francij je produkt radioaktuivnog
raspada aktinija 227Ac.
Rubidij i cezij su otkrili 1860.g. Bunsen i Kirchhoff. Ime dobili
rubidus - tamnocrven, caesius - svjetlo modar. Rabe se za
kvantitativno određivanje kalija (K), olova (Pb), cezija (Cz),
kisika (O).
Francij otkrio francuski kemičar M.Perey 1947.g., a u čast
domovine dobio ime.
125
I C 3 ZEMNOALKALIJSKI METALI (II SKUPINA PSE)
Be berilij (beryllium) 4 9,012 1,85 bijel

Mg-magnezij (magnesium) 12 24,31 1,74 srebrnobijel
Ca-kalcij (calcium) 20 40,08 1,54 srebrnobijel
Sr-stroncij (strontium) 38 87,62 2,60 srebrne
Ba-barij (barium) 56 137,33 3,5 srebrne
Ra-radij (radium) 88 226,03 5,5 radioaktivan
Atomi elemenata ove grupe, sadrže po 2 elektrona u perifernoj

grupi , lako prelaze u dvooksidno (++) ione.
U krutom stanju svi su bijele boje, s vodom stvaraju lužine teško
topljive u vodi. Ime potiče otuda, što njihovi oksidi, nekad zvani
zemlje u vodenoj otopini reagiraju kao alkalije.
126
Be - berilij (brrilium) t.t.1285oC, t.v.2970oC,spec.mase 1,86
Rude berilija su dosta rijetke. Beril je silikat aluminija i berilija,

to je ujedno i najvažniji mineral berilija.Ako je varijetet berila
obojen zeleno - zove se smaragd, a ako je obojen modro - zove se
akvamarin. Zbog velike tvrdoće i postojanosti na zraku, gradi
vrlo tvrde slitine, koje se sve više primjenjuju. Spojevi berilija su
otrovni. Dobro propušta Rtg zrake, rabi se kao fluorescentni
materijal u fluorescentnim cijevima. Dobijen 1798.g. od
kemičara L.Vouquelina. Ime dobio po dragom kamenju. Spojevi
berilija su slatki.
127
Mg - magnezij (magnesium) t.t.650o t.v. 1105o,sp.mase 1,74
Ima više minerala, čiji je sastojak magnezij:

- magnezit (MgCO3)
- dolomit (MgCO3 x CaCO3)
- silikati ( serpentin, talk, azbest)
Magnezij pripada grupi laganih metala, boje srebrnobijele.
Otkrio ga je sir H.Davy 1807.g. U trgovini dolazi u obliku trake
ili praha. Može se lako zapaliti, gori blještavom svjetlošću. Rabi
se za izradu božićnih krijesnica. To iskorištava, pri snimanju u
nedovoljno osvjetljenim prostorijama. Zbog svoje male mase rabi
se za izradu slitina u avionskoj i automobilskoj industriji:
128
- elektron-metal (95 % Mg i 5 % Zn)

- magnalij - legura magnezija i aluminija.
* MgO - magnezijev oksid

Pri gorenju prelazi u bijeli prah:
2 Mg + O2 => 2 MgO
Ovaj se oksid vrlo malo otapa u vodi, ali ipak toliko da vodena
otopina pokazuje baznu reakciju:
MgO + H2O => Mg(OH)2
MgO + 2 HCl => MgCl2 + H2O
Magnezijev oksid može se dobiti prženjem magnezijevog

karbonata (magnezita):
MgCO3 + pov.temperatura => MgO + CO2
od magnezijeva oksida, prave se opeke (cigle) za oblaganje
topioničarskih peći, jer su vrlo postojane na visokim temperatu

rama (2800oC), vatrostalne su. Ovaj oksid upotrebljava se u me-
dicini ( magnesia usta).
* MgSO4 x 7 H2O - magnezijev sulfat (gorka sol)

Gorko-slanog okusa. U prirodi u izvorima mineralnih voda, rabi
se u medicini kao 0,2 % otopina protiv debljanja i žučnih tego-
ba.Kristalizira u lijepim rompskim kristalima.
* MgCl2 - magnezijev klorid
Primjenjuje se u tehničke svrhe. Pomješan sa magnezijevim

oksidom i strugotinama drveta daje uz vodu materijal koji vre-
menom očvrsne, pa služi za izradu podova (ksilolit), umjetnog
129
mermera. Upotrebljava se i u medicini.

* Mg - silikati
Azbest se puno rabio, ali se zbog karcenogenosti izbacuje iz
uporabe. Serpentin se rabi u tehnici, talk kao prah za upijanje
ulja.
130
Ca - kalcij (calcium) t.t.845o, t.v.1420,C,sp.mase 1.54
Srebrnobijela kovina, žilava i rastegljiva. S kisikom se lako

spaja, s vodom reagira:
Ca + 2 H2O => Ca(OH)2 + H2
Zapaljen izgara na zraku narančastim plamenom:
2 Ca + O2 => 2 CaO
Spada u red najraširenijih elemenata u prirodi (3,6 %).U prirodi

kao vapnenac, kreda, mramor, u obliku silikata, karbonata,
fosfata i sulfata.
131
Otkrio ga je 1808.g. sir H.Davy, ime dobio po calcis - lat.

vapno.
Kalcijevi spojevi su neophodni za živi svijet jer reguliraju rad
srca, mehanizam zgrušavanja krvi i mlijeka. Skeleti organizama,
zubi, kosti imaju oko 90 % kalcija. Dnevna potreba za odrasle
osobe je 1 - 2 g kalcija i to pretežno biljnom hranom. Nedostatak
kalcija u organizmu prouzrokuje bolest rahitis ili bolest kostiju.
* CaCO3 - kalcijev karbonat

U prirodi se nalazi u dva kristalna oblika kao aragonit i kalcit.
Koralji i mnoge vrste školjki sastoje se uglavnom od kalcijevog
karbonata.Mramor je sitnozrnasti vapnenac, koji je bio izložen
visokom tlaku. Kreda je nastala taloženjem skeleta uginulih
mikroorganizama. U običnoj vodi vapnenac se neotapa, ali ako
voda sadrži ugljični dioksid (CO2), onda se otapa, pri čemu
nastaje bikarbonat:
CaCO3 + H2O + CO2 => Ca(HCO3)2
Tako i nastaju poznati pećinski ukrasi - sige: stalaktiti i sta-

lagmiti, ili u rijekama bigar.
Prirodne vode u kojima se vrlo često nalazi otopljen CO2,
prolazeći kroz vapnenac, otapaju kalcijev karbonat. Ali kada
voda izbije na površinu, tlak CO2 se smanji i bikarbonat se
raspada na karbonat:
Ca(HCO3)2 => CO2 + CaCO3 + H2O

132
Sve prirodne vode sadrže veće ili manje količine soli,

poglavito kalcijev i magnezijev bikarbonat. Ako vode sadrže
veće količine otopljenih bikarbonata, nazivamo ih tvrdim
vodama, a sa manje mekim vodama.Vode koje troši indu-
strija(kože, tekstilna, prehrambena)moraju se prethodno
omekšati. Tvrdoća vode izražava se stupnjevima tvrdoće.
Jedan stupanj tvrdoće ima voda koja u 1 litri sadrži 10 mg
CaO.
Omekšavanje vode se vrši:
Ca(HCO3)2 + Ca(OH)2 => 2 CaCO3 + 2 H2O
CaSO4 + Na2CO3 => CaCO3 + Na2SO4
Talog (CaCO3) se uklanja i voda se može pustiti u kotao.

Voda se može i deionizirati ili demineralizirati:
Ca(HCO3)2 + 2 Na-permutit => Ca-(permutit)2 + 2 NaHCO3
Ca-(permutit)2 + 2 NaCl => 2 Na-permutit + CaCl2
Demineralizaciju sintetskim smolama možemo prikazati i:
2 H - smola + Ca++ => Ca - smola + 2 H+ kationski izmjenjivač
OH - smola + HCO3- => HCO3-smola + OH- anionski

133
Tijekom vremena kationski i anionski izmjenjivač ostane bez

iona (H+ i OH-), pa se izmjenjivači moraju regenerirati, a to se
provodi ispiranjem kiselog izmjenjivača sa HCl i ispiranje
baznog izmjenjivača sa NaOH. Pritom se kationi u kiselom
izmjenjivaču zamjene vodikom ionima (H+) iz HCl, a anioni
(OH-) iz NaOH.
* CaO - kalcijev oksid (živo vapno)
To je bijeli sitni prah, dobija se prženjem karbonata:
CaCO3 + 800 - 900oC => CaO + CO2
Ova kemijska reakcija izvodi se tehnički u velikim razmjerima,

jer se kalcijev oksid znatno primjenjuje u građevinarstvu i dru-
gim granama industrije Kako je taj proces povratan CO2 se mo-
ra stalno odvoditi, da bi reakcija išla u smislu dobijanja vapna.
Prilično je jakog baznog karaktera, dakle anhidrid baze:
* Ca(OH)2 - kalcijev hidroksid (gašeno vapno)
To je bijela tvar. Dobiva se:
CaO + H2O => Ca(OH)2 + temperatura
Ovaj postupak se zove "gašenje vapna". Kalcijev hidroksid se

u vodi malo otapa (vapnena voda). Razmućen u vodi gradi finu
suspenziju (vapneno mlijeko) kojim se dezinficiraju zidovi.Ova
reakcija gašenja vapna je vrlo egzotermna. Pomiješan sa pije-
skom i vodom, gašeno vapno služi kao žbuka za žbukanje.
134
Tijekom vremena gašeno vapno pod uticajem CO2 iz zraka

prelazi u karbonat, pri čemu se izdvajaju znatne količine vode
(zidovi se znoje):
Ca(OH)2 + CO2 => CaCO3 + H2O
Žbuki se dodaje pijesak, da bi masa bila poroznai da bi CO2

mogao prodrijeti kroz cijelu masu.
* CaCl2- kalcijev klorid (klorno vapno)
Rabi se u tekstilnoj industriji, za bijeljenje, u medicini za

ispiranje rana, a u obliku masti protiv ozeblina.
* CaSO4 - kalcijev sulfat
U prirodi kao anhidrit (CaSO4), gips ili sadra CaSO4x2H2O.

Ako se gips grije:
CaSO4 x 2H2O + pov.temperatura => CaSO4 x 1/2H2O
To je hemihidrat. Pomiješan s vodom:
CaSO4x1/2H2O + 3/2 H2O => CaSO4 x 2 H2O
Na ovoj pojavi se zasniva primjena gipsa. Gips se rabi u

građevinarstvu i medicini.
* Cement
135
Neki prirodni silikati (laporac, vapnenac) imaju osobinu da

prženjem izgube vodu s kojom su bili vezani i da ponovo
vežu vodu kada se snjom zamjese. Tako oni poslije prženja
mogu u samoj vodi da očvrsnu. Ime dobijeno kao imenica
cementum - cedere lomiti. 1824.g. J. Aspid iz Leedsa (UK)
otkrio postupak proizvodnje portland cementa.Označuje se
sa oznakom (PC). Prirodna smjesa vapnenca i gline zove se
laporac (dalmacija, hercegovina). Kemijski sastav:
hidraulički modul => m CaO / m SiO2 + m Fe2O3+ m Al2O3
Pri temperaturi od 1000-1450oC u omekšanoj reakcijskoj

smjesi kalcijev oksid (CaO) kemijski se veže sa SiO2 i Fe2O3
Omekšane čestice tako nastalih spojeva, staljuju se u veće cje-
line (klinker). To je proces sintetiziranja. Usijani klinker se iz
rotacionih peći odvodi u cijev za hlađenje i melje u fini sitni
prah. O finoći meljave ovisi kvalitet cementa. Sam postupak za-
htijeva velike koiličine energije (80 130 kWh/po toni). Kao go-
rivo rabi se plin ili mazut. Cementare su veliki onečiščivači
zraka, pa je neophodna uporaba filtera (elektrofilteri).
Dodatkom vode cementu, zbiva se vrlo složena reakcija (smje-
sa isprva plastična, poslije očvrsne). Sam sastav i struktura
nastalih spojeva sa sigurnošću nisu određeni. Cement sa pije-
skom, šljunkom i vodom, daje masu koja se zove beton.
,spec.mase 3,74
136
Sr - stroncij (strontium) t.t.771o,t.v.1385oC, sp.mase 2,6

137
Ba - barij (barium) t.t. 726,2o, t.v.1696oC
U prirodi samo u vezanom obliku (u obliku sulfata i karbonata.

Stroncijeve soli boje bezbojan plamen crveno, a barijeve soli
zeleno (bengalska vatra). Barij otkrio sir H.Davy 1808.g.
* BaSO4 - barijev sulfat
Neotapa se u vodi i kiselinama, rabi se pri Rtg snimanju

crijevnog trakta i kao bijela mineralna boja.
138
Ra - radij (radium) t.t. 700o, t.v.1140oC,spec.mase 5-6
Godine 1896.g. Beckerel je primjetio da uranove soli djeluju na

foto ploču, bez prethodnog osvjetljenja. Maria Sklodowska Curie
tražeći temu za svoju doktorsku disertaciju, zaintrigirala se za
neobjašnjene beckerelove zrake. 1898.g. poslije 2 godine
napornog rada uspjela je izolirati elemenate radij i polonij.
Po kemijskim osobinama radij je vrlo sličan bariju. Na zraku je
nepostojan i razlaže vodu. Najvažnija ruda radija je uranit
(smolinac), koji sadrži male količine radija ( 1 tona rude ima
0,15 g radija). Nalazišta u Češkoj, Kongu i Kanadi.
139
I C 4 RADIAKTIVNE POJAVE
Pojave, koje ispoljava radij, zovu se radioaktivne pojave. Iste

osobine ima i uran (U), torij (Th), aktinij (Ac). Radioaktivne
pojave ispoljavaju se zračenjem. Radioaktivno zračenje djeluje
veoma jako na živi organizam (izaziva zapaljenje kože,
opekotine i razaranje tkiva) ali se u kontroliranim dozama rabi za
liječenje.
Ispitivanja su dokazala, da je zračenje trojake vrste (alfa, beta i
gama) zraci. Jedna vrsta zraka skreće ka negativnom polu, ako se
puste između električnih ploča, što znači da su ti zraci pozitivno
naelektrizirani ili alfa-zraci. Druga vrsta skreće ka pozitivnom
polu mnogo jače nego alfa-zraci. To su beta-zraci. Gama -zraci
ne skreću, znači nisu naelektrizirani. Svi zraci su nevidljivi, ali
ako iznad radioaktivnog preparata stavimo foto-ploču zavijenu u
crni papir, vidjet ćemo njihovo izazivanje foto-ploče.
Po prodornosti se razlikuju:
- gama-zraci, su najprodorniji
- bete-zraci ne mogu proći kroz olovni lim 0,3 mm,
- alfa-zraci se zadržavaju već i na aluminijevskom limu 0,1 mm
Alfa i beta zraci su materijalne prirode, a gama- zraci su
elektromagnetni valovi, tj. iste prirode kao i svjetlosni zraci,
samo vrlo kratkih valnih duljina. Beta-zraci su isto što i katodni
zraci, dakle elektroni (negativno naelektrizirane čestice), samo se
od katodnih zraka razlikuju po brzinama kojima se kreću.
Pozitivno naelektrizirana čestica (alfa-čestica), kreće se velikom
brzinom (do 20000 km/sec), a od elektrona su teži 8000 puta
140
.Utvrđeno je da su to ustvari slobodna jezgra atoma helija u

brzom pokretu i da izašavši iz radioaktivnog preparata, brzo
hvataju elektrone prelazeći u nenaelektrizirane (neutralne) atome
helija (He).
Po teoriji o raspadanju atoma, postoje atomske vrste, koje su
toliko nepostojane, da se same od sebe raspadaju. Raspadanje
atomskih vrsta, znači raspadanje njihovih jezgara. Ova
raspadanja su eksplozivna i dijelovi atomskih jezgara, uslijed
oslobođene energije bivaju izbačeni, te tako stiču veliku
kinetičku energiju, koja im daje karakter zračenja.
Pri radioaktivnom raspadanju u prirodi, od jezgra se otkidaju ili
alfa ili beta čestice. Zaostali dio jezgre, uslijed velike mase ne
može dobiti toliku brzinu, da bi ispoljavao zračenjem. Zaostali
dio raspadnutog jezgra predstavlja novu atomsku vrstu. Taj novi
elemenat zove se radon - Rn i pripada grupi inertnih plinova.
Jedinica za mjerenje radioaktivnosti naziva se kiri i iznosi
3,7 x 1010 dezintegracija u sekundi. Ustvari, toliki broj alfa-
čestica emitira 1 g radija u 1 sekundi.
Radioaktivni procesi mogu se predstaviti u obliku jednadžbe:
Ra => Rn + He (u obliku alfa-zraka)
Jednadžba nam pokazuje da radij (Ra) kao elemenat iščezava i

da od njega postaju dvije druge elementarne materije (radon i
helij). Ovo raspadanje vrši se samo od sebe (spontano) i mi
nismo u stanju ni da ga ubrzamo, niti da ga usporimo ili
spriječimo. Postavlja se pitanje: kako to da se do sada nije
raspala sva količina radija (Ra) koji se nalazi u prirodi?

Objašnjenje je da čak i one promjene, koje se dešavaju uz
oslobađanje energije (egzotermne reakcije) ne mogu početi same
141
od sebe, već je potrebno da im se za početak da izvjesna količina

energije, pa u ma kom obliku.
Vrijeme koje je potrebno da prođe da bi se polovina od nazočne
količine raspala - zove se poluvrijeme raspada. Poluvrijeme
raspada je karakteristično za svaki radioaktivni elemenat
ponaosob. Ispitivanja su pokazala da je potrebno 1580 godina, pa
da se od 1 g radija (Ra) ostane o,5 g radija. Od ove količine (0,5
g) ostat će poslije novih 1580 godina 0,25 g, a poslije 7900
godina 0,03125 g radija (Ra).
Jednadžbu radioaktivnog raspada radija možemo napisati:
226
Ra => 22286Rn + 42He
88
Nastali radon (Rn) je također radioaktivan, pa se i on spontano

raspada:
222
Rn => 21884Po + 42He
86
Polonij je također radioaktivan i spontano se raspada pa raspad

traje sve do 206Pb , koje nije radioaktivno. Pošto sada prestaje
radioaktivan raspad, njime se završava ovaj niz prelaza iz jedne
atomske vrste u drugu. I sam radij (Ra) je produkt radioaktivnog
raspada, tako da radioaktivni raspad nezapočinje sa radijem (Ra),
već sa elementom rednog broja 92U (uran):
238
U => 234Th => 234Pa => 234U => 230Th => 226Ra => 222Rn =>
=> 218Po => 214Pb.

Poluvrijeme raspada pojedinih elemenata ovog niza vrlo je
različito ( od nekoliko sekundi do nekoliko milijardi godina).
Postoje tri ovakva niza: aktinijev (Ac, uranov (U) i torijev (Th) i
svi se završavaju neradioaktivnim olovom (Pb), čija atomska
masa može biti: 206Pb, 207Pb, 208Pb.
142
Sody je 1913.g. dao pravilo pomjeranja: radioaktivni element

ispuštanjem alfa-zraka, pomjera se za dva mjesta unazad u
Periodnom sustavu elemenata. Ispuštanjem beta-zraka, atomska
masa se nemijenja. Tako postoje razne vrste atoma istih atomskih
masa. Takve kemijske elemente zovemo izobarima. Primjer:
210
Bi, 210Po, 210Pb
Isto tako u nizu se pojavljuju razni izotopi pojedinih kemijskih
elemenata. Primjer:
218
Po, 214Po, 210Po, 214Bi, 210Bi, 216Pb,210Pb.
Potrebno je znati da jedna atomska vrsta ispušta samo jednu
vrstu zraka: ili samo alfa-zrake, ili samo beta-zrake, dok gama-
zraci predstavljaju oslobođene elektrone i ne utiču na
naelektriziranost jezgra.
Umjetno razaranje jezgra elemenata (transmutacija ili
dezintegracija). Alfa-zraci predstavljaju moćno mehaničko
sredstvo, ustvari masu sa velikom kinetičkom energijom, koja se
pri istraživačkim radovima mnogo iskorištava. Alfa-zraci su u
stanju da razore jezgra drugih atoma, kada se s njima sudare.
alfa-zraci se kreću pravolinijski sa dometom od 8 - 13 cm, a
nakon 13-tog centimetra toa zraka je običan plinoviti helij (He).
Može se desiti da kinetička energija (Ek) neke alfa-čestice bude
toliko velika, da savlada odbijanje čestica i da svom silinom se
sudari sa jezgrom atoma u čiji je omotač prodrla. Posljedice
sudara je raspad jezgre. Na ovaj način može se umjetnim
putem razoriti atomska jezgra.
Protonski zraci su ustvari čestice vodikovog jezgra. Ovi zraci su

posljedica sudara alfa-zraka, sa jezgrom dušikova atoma, koje je
143
pri raspadu izbacilo jezgro vodikovog atoma. Ovaj proces

umjetnog razaranja jezgra možemo predstaviti jednadžbom
14
7N + 42He => 17
O + 11n
8
17
8O je izotop kisika sa atomskom masom 17.
Bombardiranjem dušika alfa-zracima, atomsko jezgro dušika se
raspada na vodik i izotop kisika. Tako nastali izotopi nisu
postojani, pa se sami od sebe raspadaju ispuštajući zrake slično
prirodnom radioaktivnom raspadu. Ovakva radioaktivnost zove
se umjetna radioaktivnost.
Izotop aluminija (Al) pokazuje radioaktivne osobine:
ispuštajući beta-zrake => 2813Al => e- + Si
Jedna od vrlo važnih pojava u oblasti nuklearnih reakcija, jeste

FISIJA ili dioba. Atomsko jezgro pri fisiji se dijeli na dva dijela
podjednake veličine:
235
92U + 10n => 92
36Kr + 14156Ba + 3 10n
Pri fisiji nastaju neutroni u većoj količini, tako da se sada njima

većom energijom mogu bombardirati ostali atomi uranovog
izotopa, pri čemu se još u većoj mjeri povećava količina
neutronskih zraka, tako da reakcija postaje još intenzivnija. Gore
pomenuta reakcija raspada uranovog izotopa predstavlja
144
eksplozivnost atomske bombe. Ova eksplozivnost, je ustvari

posljedica ogromnih količina naglo oslobođene toplote, koja se
može rabiti i za korisne svrhe (atomske elektrane, pokretanje
strojeva).
Pored fisije postoje nuklearne reakcije pri kojima se vrši
spajanje lakših atomskih jezgara u jezgre težih atoma. Ova vrsta
nuklearne reakcije zove se FUSIJA.
Za oslobađanje ogromnih količina energije, važan je još jedan
radioaktivni proces, pri kojem se osjetne količine tvari pretvaraju
u energiju. Proces se zove DEFEKT MASE.
Ako se litij (Li) izloži bombardiranju protonskim zracima,
nastaje helij (He) uz oslobađanje velike količine energije:
7
Li + 10H => 242He + 500000 kW/h
3
Znači od 7,015 g Li + 1,008 g H => 8,004 g He + 0,019 g

Količina od 0,019 g, koja je preostala u toj reakciji i koja se pri
tom procesu pretvorila u energiju odgovara energiji od pola
miliona kW/h. Kolika je to količina energije može se vidjeti
računom: ako pretpostavimo da jedna familija (4 člana) troši oko
500 kW/h mjesečno za kuhanje, grijanje, hlađenje i drugo, onda
bi se energija, koja se dobiva u ovom procesu, od samo 7,015 g
litija i 1,008 g vodika mogla koristiti 83 godine.
Na ovom procesu zasnovana je eksplozivnost nuklearne bombe.
I C 5 III SKUPINA P S E
145
Sc - skandij (scandium) red.br. 21 at.mase 44,96 sive

146
Y - itrij (yttriuum) 39 88,91 metalne
Nisu našli do danas veću uporabu.Skandij je predskazao

D.I.Medjelejev 1869.g. i dao mu ime EKA-BOR. Ovu grupu
zovu još i rijetke zemlje ili lantanoidi. Oni su sa svojim
osobinama toliko slični, da je problem odvajanje jednog od
drugog. Obe posljednje ljuske, koje utiču na kemijsku
reaktivnost, su iste kod svih lantanoida:
147
La lantan 57 138,92
148
Ce - cerij 58 140,13
149
Pr - praseodimij 59 140,92
150
Nd - neodimij 60 144,27
151
Pm - prometij 61 144,01
152
Sm - samarij 62 150,36
153
Eu - europij 63 151,97
154
Gd - gadolinij 64 157,25
155
Tb - terbij 65 158,92
156
D - dispozij 66 162,50
157
Ho - holmij 67 164,93
158
Er - erbij 68 167,25
159
Tm - tulij 69 168,93
160
Yb - iterbij 70 173,04
161
Lu - luteciuj 71 174,97
Rijetke zemlje ili lantanoidi, počeli su dobijati izvjestan

tehnički značaj. Tako ako se cerijev oksid kad se zagrije ispušta
lijepu bijelu svjetlost (Dramandova svjetlost). Svjetlost je još
jača, kada se pomješa cerijev oksid sa torijevim oksidom (99:1)
162
Skupina aktinoida nazvana po prvom članu u nizu:
Ac - aktinij 89 228,91
163
Th - torij 90 232,04
164
Pa - protaktinij 91 231,04
165
U - uran 92 238,03
166
Np - neptunij 93 237,05
167
Pu - plutonij 94 244,06
168
Am - americij 95 243,06
169
Cm - kurij 96 247,07
170
Bk - berklij 97 247,02
171
Cf - kalifornij 98 251,08
172
Es - ajnštajnij 99 252,08
173
Fm - fermij 100 257,10

174
Md - medeljejevij 101 258,10

175
No - nobelij 102 259,10

176
Lr - laurencij 103 260,11

177
Db - dubnij 104 261

178
Ji - žoliotij 105
Rf - radefordij 106
179
Bh - bohrij 107
180
Hn - hanij 108
Mt - majtnerij 109
Uun 110
Uuu 111
Uub 112
Kemijski elementi veći od atomskog broja 92, zovu se

transurani. Ime nastalo iz vremena, kada se nije moglo utvrditi da
postoje elementi sa većim atomskim brojem. Tako se uran dugo
nalazio na kraju Periodnog sudtava elemenata. Tek 1939.g.
otkriven je proizvodom radioaktivnog raspada neptunij (Np) sa
atomskim brojem 93.Ime dobio po planeti. Ima ga u malim
količinama u prirodi. Plutonij (Pu) dobiven 1940.g., nazvan po
planeti, sličan uranu, rabi se u proizvodnji nuklearnog goriva.
Americij (Am) dobiven 1944.g., kirij (Cm) 1940.g.dobili imena
po zemlji i znanstveniku, kao i berklij (Bk) koji je dobiven
1949.g. pa dobio ime po koledžu na kojem je otkriven, kalifornij
po državi u kojoj je otkriven (1950.g.), ajnštajnij (Es) po
glasovitom fizičaru, fermij (Fm) po talijanskom znanstveniku
181
otkriven 1954.g., medjeljevij (Md) otkriven 1955.g. , nobelij

(No), laurencij(Lw) itd.
182
I C 6 IV SKUPINA P S E
Ti - titan (titanium) 22 47,88 bijel

Zr - cirkonij (zirconium) 40 91,32 metalne
Hf - hafnij (hafnium) 72 178,49 metalne
Titan spada u rasprostranjene elemente u prirodi (0,6 %). Nalazi

se samo u spojevima. Rabi se u metalurgiji, za proizvodnju
slitina. Tako je slitina titana i željeza vrlo tvrda i rabi se u avio
industriji. Titanov dioksid (TiO2) rabi se u industriji stakla za
proizvodnju teško topivog stakla i kao bijela mineralna boja
( titanovo bijelo)
Cirkonij i hafnij su elementi, koji se u prirodi nalaze u malim
količinama. Cirkonijev dioksid (ZrO2) vrlo je otporan prema
kemikalijama, termičkim i mehaničkim uticajima, pa služi kao
laboratorijsko posuđe, koje trba da izdrži visoke temperature. Od
njega se izrađuju lonci za taljenje teško taljivih kovina.
183
184
185
I C 7 PETA SKUPINA P S E
Cr - krom (chromium) 24 52,00 srebrene

Mo - molibden (molybdenium) 42 95,94 srebrne
W - volfram (wolframium) 74 178,85 srebrene
Cr - krom (chromium), t.t. 1765o,t.v. 2660oC, sp.mase 6
Najvažnija ruda kromit, kojom obiluje zemljina kora.Kromit je

oksid željeza i kroma sastava (FeO x Cr2O3). Redukcijom
kromita ugljenom, dobiva se tehnički važna slitina fero-krom:
FeO x Cr2O3 + 4 C => (Fe + 2 Cr) + 4 CO
Ova slitina sadrži 40 - 60 % Cr i rabi se za dobivanje raznih

vrsta kromnih čelika (koji ne korodiraju). Kromom se presvlače
željezni predmeti (kromiranje).
186
Krom je tvrdi i žilav metal. Na običnoj temperaturi postojan na

zraku i u vodi.Kromni spojevi obojeni su žuto, zeleno i
narančasto, pa otuda i ime ovom elementu (chromos grč. boja).
Krom u svojim spojevima ima oksidni broj dva (kromo
spojevi), tri (kromi spojevi), šest ( obliku kromne kiseline,
kromati).
* K2CrO4 kalijev kromat

Dobiva se taljenjem kromita sa kalcijevim karbonatom (CaCO3
i salitrom (KNO3). Od njega se dobivaju ostali kromni spojevi.
* PbCrO4 olovo kromat

Dobiva se taloženjem otopljenih olovnih soli sa kalijevim kro-
matom (K2CrO4). To je mineralna boja (kromno žuto).
* K2Cr2O7 kalijev dikromat
To je sol dikromne kiseline (H2Cr2O7). Kristalizira u lijepim
narančastim kristalima. U vodi se neotapa.Kalijev dikromat je
veoma jako oksidacijsko sredstvo. Upotrebljava se u industriji
kože, tekstila i lakova.
187
Mo - molibden (molybdenium)t.t. 26500, t.v.55000C

188
W - volfram (wolframum) t.t.3410o, t.v.5400oC,
Molibden se dobiva iz molibdenita (MoS2). Zbog svoje

postojnosti, upotrebljava se za dobivanje specijalnih čelika, koji
se odlikuju tvrdoćom i elastičnošću.
Volfram se nalazi u prirodi samo u spojevima. Spada u kovine
sa najvišom točkom taljenja i najvišom točkom vrenja.
Zahvaljujući toj osobini rabi se za niti u električnim žaruljama,
pećima. Važna njegova uporaba za izradu specijalnih čelika
(gornjogazeći sloj kod željezničkih i tramvajskih šina), noževi za
obradu tvrdih kovina.
189
I C 8 ŠESTA SKUPINA P S E
V vanadij (vanadium) 23 50,94 metalne

Nb niobij (niobium) 41 92,91 sjajne
Ta tantal (tantalum) 73 180,95 svijetlosjajan
190
191
Najrasprostranjeniji vanadij.Rabi se za izradu tvrdih i elastičnih

čelika.Divanadijev pentoksid (V2O5) služi kao katalizator u
kemijskoj industriji (dobivanje sumporne kiseline).
Niobij i tantal (Nb, Ta) su rijetki elementi. Obično se nalaze
zajedno. Vrlo su postojani.Neotapaju se ni u carskoj vodici
(zlatotopka). Od tantala se izrađuje kemijski i kirurški instrument
192
I C 9 SEDMA SKUPINA P S E
Mn mangan (manganum) 25 59,94 sivo bijel

Tc tehnicij (tehnitium) 43 97,91 bijelo
Re renij (rhenium) 75 186,21 bijel
Mn - mangan (manganum) t.t.1244o, t.v. 2095oC,spec.mase

7,21
Mangan, prilično rasprostranjen, ali samo u spojevima, stalan

pratilac željeznih ruda. Najvažnija ruda piroluzit (MnO2)Ima u
Varešu. Elementarni mangan se dobiva na dva načina:
-katodnom redukcijom: MnO2 + 2 C => 2 CO + Mn
- aluminoterminjski: 3 Mn3O4 + 8 Al => 9 Mn + 4 Al2O3
Mangan je sivo-bijela kovina, vrlo tvrda i krta. Na vlažnom
zraku se presvuče slojem oksida, koji ga štiti od daljnje korozije.
Dobro se legira sa mnogim metalima. Za industriju željeza, vrlo
važna slitina fero-mangan (30 - 90 % Mn). Mangan se lako otapa
u kiselini:
Mn + H2SO4 => MnSO4 + H2
193
Mangan djeluje na vodu čak i na običnoj tremperaturi:
Mn + 2 H2O => Mn(OH)2 + H2
U svojim spojevima mangan može biti: dvooksidnog (MnO),

četverooksidnog (MnO2), šesterooksidnog (MnO3) i
sedmerooksidnog (Mn2O7) stanja. Mangan je biogeni element.
Nađen u biljnim i životinjskim stanicama. Kod čovjeka u
bubrezima, jetri i srcu. Rabi se kao katalizator kod oksidacionih
reakcija.
* KMnO4 kalijev permanganat
Tamnoljubičaste boje. Ima oksidacione osobine. Zato se rabi u

medicini kao sezinficijend. Upotrebu ima i u kvantitativnoj ana-
lizi.
194
195
Tehnicij i renij (Tc, Re) visoka t.t preko 3900o velika s.m <20
U Menjeljejevoj tablici Periodnog sustava elemenata, ostalo

upražnjeno mjesto pod rednim brojem 43. Tek 1937,g, umjetno
je dobijen tehnicij ( ime dobio kao umjetni element). On je prvi
kemijski element, koji nije otkriven u prirodi, već je dobiven
umjetnim putem. Radioaktivan je.
Renija u zemljinoj kori ima koliko i zlata, ali spada u rasute
elemente, pa se teško nalazi. Rabi se u tehnici. Od njega se
izrađuju niti električnih žarulja. Služi kao katalizator pri nekim
kemijskim reakcijama.
196
I C 10 FERUM SKUPINA ILI VIII SKUPINA PSE
Fe željezo (ferrum) 26 55,85 crvene

Ru rutenij (ruthenium) 44 1o1,o7 srebrnobijel
Os osmij (osmium) 76 190,20 sivomodar
Fe željezo (ferrum) t.t. 1530o, t.v. 245ooC, spec.mase 7,86
Željezo pripada grupi najrasprostranjenijih kemijskih elemenata

u zemljinoj kori. Na vlažnom zraku nepostojan i zato ga nema u
prirodi, izuzev u dijelovima meteorita.
Najpoznatije rude željeza su:
- oksidne rude
magnetit (Fe3O4), hematit (Fe2O3), limonit (Fe2O3xH2O)
- karbonatne rude
siderit (FeCO3)
- sulfidne rude
pirit (FeS2)
197
Željezo je veoma važan elemenat za živi svijet. Sastojina je

hemoglobina, kod mnogih vrsta živih organizama, gdje služi za
prenošenje kisika. Elementarno željezo i neki organski preparati
sa željezom rabe se kao lijekovi u medicini.
Željezo se dobiva iz oksidnih ruda, redukcijom u visokim
pećima. Visoke peći zato što su visoke više od 30 metara. Rad
visokih peći je kontinuiran. Peć se puni odozgo, naizmjenično,
koksom, rudom, dodatcima, topiteljima. U visokoj peći dobiveno
željezo se zove sirovo željezo. Postoji sivo sirovo željezo i bijelo
sirovo željezo.
Ako je hlađenje rastaljenog željeza sporo, a duda sadržavala
dosta silicija (Si), dobiva se sivo sirovo željezo.
Ako je pak hlađenje rastaljenog željeza bilo brzo, a ruda
sadržavala malo silicija (Si), dobiva se bijelo sirovo željezo.
Sivo sirovo željezo je krto i nemože se kovati niti valjati, ali
lako se tali i može se liti u kalupe - tkzv. livačko željezo.
Bijelo sirovo željezo, ne može se direktno upotrijebiti, već se
mora dalje prerađivati, pri čemu se može dobiti ili čelik ili kovno
željezo - kovačko meko željezo.
Ova preradba se sastoji u odstranjivanju ugljika (C), tako da
čelik sadrži samo od 0,5 - 1,5 % ugljika (C), a kovno željezo
manje od o,5 % ugljika (C).
Redukcija rude u visokoj peći, vrši se koksom, koji u isto
vrijeme služi i kao gorivo za zagrijavanje rude. Redukcija
koksom nije neposredna već:
- koks izgori (C) u ugljen dioksid CO2), pri čemu se oslobađa
toplina,
- nastali topli ugljendioksid (CO2, nailazeći na smjesu usijane
rude i koksa reducira se u ugljenmonoksid (CO), a nastali
plinoviti ugljenmonoksid reducira rudu:
1. C + O2 => CO2 + oslobođena toplina
2. CO2 + C => 2 CO
3. 3 CO + Fe2O3 => 2 Fe + 3 CO
198
Redukcijom nastalo željezo, skuplja se u tekućem stanju na dnu

peći, odakle se svremena na vrijeme odlijeva. Iznad rastaljenog
željeza, nalazi se rastaljena jalovina (zgura ili šljaka). Ovako
dobiveno željezo sadrži pored drugih primjesa cca 5 % ugljika
(C).
Shema visoke peći:

ruda grotleni plin
koks
redukcija vapnenac
3Fe2O3 + CO => 450oC
Fe3O4 + CO2
500oC
Fe3O4 + CO =>
3FeO + CO2 600oC
FeO + CO => Fe + CO2 700oC
800oC
kalcinacija CaCO3 => CaO + CO2
10000C
CaO + SiO2 => CaSiO3
koks i čvrsto željezo 1300OC

1800OC
Fe + C => liv vreo zrak
koks, troska, tekuće željezo
C + O2 => CO2
C + CO2 => 2CO
troska (zgura) troska

rastaljeno željezo
rastaljeno (Fe)
199
Najpoznatije slitine željeza su čelici. Čelik je slitina željeza i

ugljika. Sadržaj ugljika varira og 0,3 % do 1,5 %. Čelik sadrži i
dodatke drugih elemenata. Visokolegirani čelici su sa dodatcima:
legirane čelike sa niklom (Ni), manganom (Mg), kromom (Cr),
volfranom (W), molibdenom (Mb) i silicijem (Si).
Oksidacija, da željezo postane kovno vrši se:
- Besemerov postupak,
- Thomasov postupak,
- Siemens - Martinov postupak,
- postupak u elektro-pećima.
* Oksidi i hidroksidi željeza

Lako se otapaju u kiselinama, izdvajajući vodik. Imamo
dvooksidno željezo ili fero oksid (FeO) i trooksidno železo-
feri oksid (Fe2O3). Tako postoji ferohidroksid (Fe(OH)2) i
feri hidroksid (Fe(OH)3). Oba ova oksida pokazuju bazne osobi-
ne. Feri oksid se upotrebljava kao mineralna crveno-mrka boja
u bojarstvu zvana "englesko crveno".
* Soli željeza
Od soli željeza, tehnički su u uporabi ferosulfat (FeSO4 x 7H2O)
zvana "zelena galica". Dobiva se otapanjem željeza u sumpo-
rnoj kiselini:
Fe + H2SO4 + 7 H2O => FeSO4 x 7 H2O + H2
Druga tehnički značajna sol je klorid željeza (FeCl3), koji se

rabi u bojarstvu, a dobiva se otapanjem željeza u solnoj kiselini
200
2 Fe + 6 HCl => 2 FeCl3 + 3 H2
U bojarstvu, kao boja u uporabi je i željezna stipsa:
K2SO4 x Fe2(SO4)3 x 24 H2O
Otopina crvena kao krv (sol trooksidnog željeza) sa rodanidom:
Fe+++ + 3 SCN- => Fe(SCN)3

Ovom reakcijom se mogu dokazati i najmanji tragovi željeza.
* Kompeksni spojevi željeza

Najvažniji su kalijum heksacianoferat ( K4(Fe(CN)6) ), i kali-
jum heksacijanoferat (III) (K3Fe(CN)6), berlinsko modrilo
K(FeIIFeIII(CN)6), prusiati u kojima je jedna ciano grupa iona
(Fe(CN)6) zamjenjena nekom drugom skupinom.
* Korozija željeza
To je elektrokemijski proces. Dio površine željeza iznad koje
je koncentracija otopljenog kisika veća je katoda, a onaj dio
površine iznad kojeg je koncentracija kisika manja je anoda.
Na katodi se otopljeni kisik iz zraka ili vode reducira, a na
anodi željezo se oksidira u Fe++ion. Nastali željezni Fe++ion
se oksidira kisikom iz zraka u željezni Fe+++ io, pri čemu nastaje
čvrsti Fe2O3 - korozija ili hrđa. Ovaj proces možemo prikazati:
4 Fe++ + O2 + 6 H2O => 2 Fe2O3 x H2O + H2

201
Zaštita željeza od korozije je veoma važan proces, jer se koro-

zijom nepovratno uništava ogromna količina željeza u svijetu.
Najoubičajenije vrste zaštite su:
- presvlačenje željeza bojom
- presvlačenje željeza emajlom (emajliranje)
- presvlačenje željeza organskim tvarima (boje, plasti-
čne mase i dr.
- anodna zaštita
202
Ru rutenij (ruthenium) t.t. 2450o t.v. 4150oC, spec.m.12,2

203
Os osmij (osmium)
t.t. 2700oC,t.v.5300oC,spec.masa 22,48
To su tkzv. platinasti metali, veoma rijetki u prirodi. Obično

prate druge metale. Odlikuju se velikom tvrdoćom.
204
I C 11 IX SKUPINA PERIODNOG SUSTAVA

ELEMENATA
Co kobalt (cobaltum) 27 58,93 čelično siv

Rh rodij (rhodium) 45 102,91 srebreno bijel
Ir iridij ( iridium) 77 192,22 srebrenobijel
Kobalt se rabi za izradu raznih slitina, naročito za izradu raznih

vrsta željeza. Kobaltov čelik ima veliku tvrdoću. Kobalt je vrlo
važan elemenat za živi svijet. Sastojina je vitamina B12, koji igra
važnu ulogu u stvaranju hemoglobina. Nedostatak kobalta u
organizmu izaziva malokrvnost. Upotrebljava se i kao izotop
Co-60, koji ima radioaktivne osobine. Rabi se u medicini kao
dijagnostik.
205
Rodij (Rh) je rijedak elemenat, kao pratilac drugih platinastih

metala, nema još neku uporabu. Kemijski veoma inaktivan Ne
otapa ga ni "zlatotopka" ili "carska vodica".
206
Iridij (Ir) kemijski inertan, otporan prema "zlatotopki"

Upotrebljava se za izradu posuđa i legura, te za izradu pera
olovaka (nalivpera).
207
I C 12 X SKUPINA PERIODNOG SUSTAVA

ELEMENATA
Ni nikal (niccolum) 28 58,69 srebrenobijel

Pd paladij (palladium) 46 106,42 srebrenobijel
Pt platina (platinum) 78 195,08 sivobijela
Ni nikal (niccolum) t.t. 1453o, t.t.2910oC, sp.mase 8,9
Ima veliku uporabu kod legiranja čelika. Slitine nikla sa željezom

i kromom rabe se za izradu električnih peći, pegli, rešoa, zato jer
imaju veliki električni otpor.
Specijalni čelici sa niklom su:
- invar-čelik (36 % Ni), ima mali koeficijent širenja, pa se
upotrebljava za izradu mjernih instrumenata.
Inače nikal je sjajne boje, na metal, veoma rijedak na zemljinoj
površini (0,018 %).
208
Pd paladij (palladium) t.t.1552oC, t.v. 2930oC, sp.mase 11,97
Veoma rijedak elemenat, obično prati druge platinaste metale.

209
Pt platina ( platinum) t.t. 1769oC, t.v. 3838oC,sp.mase 21,45
Metal sivo bijele boje, dobro se kuje i izvlači u limove i žice.

Na zraku platina (Pt) je postojana kovina, a na običnoj
temperaturi i prema kemikalijama.
Zato je u uporabi za izradu kemijskog posuđ. Platina služi kao
katalizator (tvar koja ubrzava kemijske procese) pri mnogim
kemijskim sintezama,. Ipak najveći dio platine pored posuđa, u
uporabi je u zubarstvu, kao nakit i kao novac. Legira se, pa
slitina sa zlatom(Au) rabi se za materijal za sapnice (dizne).
210
I C 13 XI SKUPINA PERIODNOG SUSTAVA

ELEMENATA
Cu bakar (cuprum) 29 63,54 crvene boje

Ag srebro (argentum) 47 107,87 bijele boje
Au zlato (aurum) 79 196,97 žuto-zlatne boje
Cu bakar (cuprum) t.t. 1083oC, t.v. 2336oC, sp.masa 8,93

Elemenat poznat od davnina, pa se ne zna tko ga je prvi otkrio.
Pronađeni su bakreni predmeti stari 6000 godina. Bakar zbog
svoje uporabe obilježio je najdulje razdoblje u povijesti
čovječanstva. I danas ima veliku uporabu, posebice u
elektrotehnici, pa je zbog toga veoma značajna kovina, ali su
njegova nalazišta pred iscrpljenjem. U zemljinoj kori ima ga
svega 0,01 %. U prirodi se ponegdje nalazi u elementarnom
stanju. Najveća nalazišta su u SAD-u, Južnoj Americi, Kongu,
Rusiji i dr.
Najvažnije rude bakra su:
- halkopirit CuFeS2
- halkozin Cu2S
- malahit Cu(OH)2xCuCO3
- kuprit Cu2O
211
Maseni udio bakra (Cu) u rudama je 2 - 5 %.
Bakar (Cu) se dobiva iz halkopirita postupkom koji ide:
2 CuFeS2 + 4 O2 => Cu2S + 2 FeO + 3 O2
Cu2S + O2 => 2 Cu + SO2
Bakar dobiven prženjem sulfida, sadrži 97 % bakra i zove se

crni bakar ili blister. Ostalo do 3 % su primjese koje su neke vrlo
dragocjene (zlato Au i srebro Ag). Da bi se dobio potpuno čist
bakar (Cu) vrši se rafinacija elektrolitičkim procesom. Kao
elektrolit uzima se otopina sulfata bakra (modra galica
CuSO4x7H2O) i sumporna kiselina (H2SO4). Anoda je izlivena
ploča od sirovog bakra (blistar), a kao katoda tanki lim od čistog
bakra (Cu). Postupak elektrolize ide:
na katodi: Cu++ + 2 e- => Cu
na anodi: Cu => Cu++ + 2 e-
Na anodi se bakar (Cu) otapa, a na katodi se bakar (Cu)

izlučuje.Tako se anoda postepeno topi, dok se bakar (Cu) taloži
na katodi. Na ovaj način dobiva se rafiniran bakar (Cu) 99,5 %
čistoće. Primjese koje je sadržavao sirovi bakar (zlato Au, srebro
Ag) talože se na dnu kade, kao anodni mulj i predstavlja znatnu
vrijednost.
Metalni bakar je crvene boje, teško topiv, kovan i istegljiv. Na
vlažnom zraku i u uz nazočnost ugljičnog dioksida (CO2),
prevuče se po površini tankom skramom zelenkaste boje od
nastalog baznog karbonata bakra (patina).
Bakar (Cu) je najbolji provodnik elektriciteta i toplote poslije

srebra, pa se velike količine upotrebljavaju za izradu bakrenih
žica i kablova. Osim toga u uporabi je za posuđe, za kotlove,
212
dijelove strojeva, razne slitine. Bakar (Cu) se vrlo lako legira sa

mnogim metalima:
- crvena mjed (mesing) je slitina sa 5 - 10% cinka (Zn). Služi za
nakit, ukrase, čahure za municiju,
- žuta mjed je slitina sa 20 - 40 % cinka (Zn). Rabi se za strojne
dijelove i čahure za municiju,
- bronca je slitina sa 1 - 2 % silicija (Si) i 9 % kositra (Sn), rabi
se za proizvodnju kliznih kontakata,
- novo srebro je slitina sa 12 - 26 % nikla (Ni) i 19 - 31 % cinka
(Zn). Rabi se za izradu nakita.
- konstantan sa 41 - 45 % nikla (Ni), za električne otpornike.
Među prijelaznim elementima, bakar (Cu) je po važnosti treći
esencijalni element, odmah poslije željeza (Fe) i cinka (Zn).
Zbog nedostatka bakra (Cu) u organizmu, počinje se koristiti
pričuva željeza (Fe), koji se nalazi u jetri. Bakar (Cu) je sastojina
biljnog i životinjskog svijeta, nalazi se u tkivima. Interesantno je
da su bakar (Cu) i njegovi spojevi za niže organizme jaki otrovi,
u većim količinama uneseni u organizam, štetno utiče i na
čovjeka. Zato se hrana ne smije držati u posuđu od bakra (Cu).
Za razliku od drugih teških metala, bakar (Cu) se ne nakuplja
u organizmu. Brojne su molekule proteina, koje sadrže bakar
(Cu). Tako je hemocijanin prenosilac kisika kod
beskičmenjaka (oktopodi, jastozi, hobotnice, puževi). Stoga je
krv beskičmenjaka plava.
* CuSO4 - bakarni sulfat

To je najpoznatiji spoj bakra (Cu). Dobiva se otapanjem ba-
kra (Cu) u sumpornoj kiselini (H2SO4). Kristalizira sa 5 mo-
lekula vode (CuSO4 x 5 H2O) pod imenom modra galica. Ra-
bi se za zaštitu bilja, posebice za vinovu lozu i u voćarstvu.
Da ne bi sulfat bakra nepovoljno djelovao, dodaje se kalcijev
hidroksid (Ca(OH)2) i otopina se zove "bordovska juha" po
gradu Bordou u vinogradskom kraju Francuske.
Bakarni sulfat ima uporabu i u galvanizaciji
213
Ag srebro (argentum) t.t. t.v. sp.masa
To je postojana kovina (plemenita), koja se često nalazi u

prirodi u elementarnom stanju, obično pomiješana sa bakrom
(Cu) i olovom (Pb).
Tehnički važna ruda srebra (Ag) je sulfidna ruda - argentit
(Ag2S). Iz te rude srebro (Ag) se dobija katodnom redukcijom:
Ag+ + e- => Ag
Velike količine srebra (Ag) dobijaju se iz olova (Pb) i

njegovih spojeva.
Čisto srebro je bijela kovina, vrlo kovna i iztegljiva, najbolji
provodnik toplote i elektriciteta. Na zraku se oksidira u mrki
sulfid srebra (Ag2S). Pošto u zraku uvijek ima malo
sumporvodika (H2S), predmeti od srebra vremenom potamne
(otud pojava da bijeli srebreni nakit vremenom pocrni). Srebro
(Ag) se lako legira sa zlatom (Au) i bakrom (Cu).Kao
postojana kovina rabi se za izradu novca i ukrasnih predmeta,
u zubarstvu, a kao najbolji provodnik u elektrotehnici. Velike
količine srebra (Ag) upotrebljavaju se za posrebrivanje, za
izradu zrcala, a koloidno srebro upotrebljava se u medicini.
214
* fotografija
To je pojava koju daju halogeni srebra -srebreni bromid
(AgBr). Ovaj spoj je vrlo osjetljiv na svjetlost, a pri jačem
osvjetljenju, raspada se na sastavne elemente (brom -Br i
srebro Ag). Ta osjetljivost se može toliko povećati, da se
pri trenutnom osvjetljenju promjeni. Tako promjenjenu sol,
pod utjecajem redukcionih sredstava, reducira u elementarno
srebro (Ag). Na ovoj pojavi zasnovana je fotografija. Foto-
ploča ili film su ustvari presvučeni tankim slojem emulzije
bromida srebra (AgBr). Ako osvjetljenje padne na foto-ploču
ili film, na tim mjestima izdvaja se metalno srebro (Ag) u
obliku mrlje. Ovaj dio procesa zove se "izazivanje". Izazi-
vanje se mora prekinuti u određenom trenutku. To se postiže
potapanjem ploče ili filma u natrijev tio sulfat (Na2S2O3), ko-
ji otapa bromid srebra (AgBr), a ne otapa metalno srebro (Ag
Ovaj dio postupka zove se "fiksiranje". Tako dobivena foto-
ploča ili film, zove se "negativ", od kojeg se dobije "pozitiv"
na foto papiru, ako se foto-papir izloži osvjetljenju preko
fiksirane foto-ploče ili fiksiranog filma. Svjetlosni zraci pro-
laze kroz prozirna mjesta, a kroz crna mjesta (sa metalnim
srebrom Ag) osvjetljeni zraci ne mogu proći. Kada se sada
foto-papir izazove i fiksira, dobiva se slika, koja odgovara
stvarnosti, osvjetljena mjesta su bijela, a neosvjetljena crna.
* AgNO3 srebreni nitrat

Tehnički najvažniji srebreni spoj. Služi kao polazni materijal
za dobivanje svih ostalih spojeva srebra. Dobiva se:
3 Ag + 4 HNO3 => 3 AgNO3 + NO + 2 H2O
Srebreni nitrat (AgNO3), lako se otapa u vodi. Rabi se u

medicini, proizvodnu zrcala, stakla, galvanoplastici.
215
Au zlato (aurum) t.t. t.v. sp.masa
U prirodi se nalazi najčešće u slobodnom obliku ili uprskan

po kvarcnim stijenama. Prirodnim otapanjem ovih stijena,
zlato (Au) dospijeva u vodotoke, odakle se dobiva ispiranjem.
Zlato (Au) je sjajan žuti metal, vrlo kovan i istegljiv. To je
postojana kovina (plemenita). Odličan provodnik toplote i
elektriciteta, upotrebljava se za izradu novca, za ukrase,
posuđe.
Čistoća zlata (Au) izražava se karatima. Čisto zlato (Au) je
24 - karatno, a u 14 karatnom zlatu (Au) ima 10 dijelova
nekog drugog metala (obično srebra Ag ili bakra Cu)
216
I C 14
XII SKUPINA PERIODNOG SUSTAVA ELEMENATA
Zn cink 30 65,39 modro bijel

Cd kadmij 48 112,41 srebreno bijel
Hg živa 80 200,59 srebreno bijela
Zn cink (zincum) t.t. t.v. sp.masa
U prirodi, samo u spojevima. Minerali (rude) cinka(Zn):

- ZnS sfalerit ili vurcit
- ZnCO3 plemenita kamenina
Iz sfalerita dobiva se:
ZnS + 3/2 O2 => ZnO + SO2
ZnO + C + to => Zn + CO
Cink (Zn) je kod obične temperature (sobne) krt, kod

temperature 100 - 150o mekan i istegljiv, ali na temperaturi
217
iznad 200oC ponovo krt. Cink (Zn) je na zrakupostojan, zbog

zaštitnog sloja oksida, koji se stvori i koji ga čuva od dalje
korozije. Cink (Zn) sa kiselinama razvija:
Zn + 2 HCl => ZnCl2 + H2
* ZnO cinkov oksid

Rabi se kao mineralna boja (cinkovo bijelo), a sa kobaltnim
oksidom (CoO) prelazi u zeleni prah (Rinmanovo zelenilo)
* Zn(OH)2 cinkov hidroksid

Može reagirati i kao baza, ali i kao kiselina (H2ZnO2))
Zn(OH)2 + 4 NH3 => (Zn(NH3)4)OH2
*ZnCl2 cinkov klorid

To je higroskopna sol, rabi se i za punjenje zubi (zubna
plomba)
* ZnSO4 cinkov sulfat

Dobija se:
ZnO + H2SO4 => ZnSO4 + H2O
Cinkov sulfat hepta hidrat (ZnSO4 x 7 H2) zovemo i

bijela galica.
* ZnS cinkov sulfid

Dobija se:
Zn + H2S => ZnS + 2 H

218
Cd kadmij (cadmium) t.t. t.v. sp.masa
U prirodi u mineralima:
- CdS grinokit
- CdCO3 otavit
To je mekana kovina. Na zraku postojana, zagrijavanjem se
spali u smeđi dim. Teško se otapa u sumpornoj (H2SO4) i solnoj
(HCl) kiselini, dok se u dušićnoj (HNO3) otapa. Upotrebljava se
kao katalizator pri kemijskim reakcijama i kao prevlaka protiv
korozije željeza (Fe).
Spojevi kadmija:
*CdO kadmijev oksid
To je smeđi amorfni prah, koji lako reducira:
* Cd(OH)2 kadmijev hidroksid

Bijeli prah
* CdS kadmijev sulfid

Žuti talog poznat kao "kadmijevo žutilo"
219
Hg živa (hygrarium) t.t. t.v. sp.masa
U prirodi kao mineral cinober (HgS). Dobiva se:
HgS + O2 => Hg + SO2
To je jedina kovina kod sobne temperature. Zbog velike

specifične mase, služi za punjenje barometara i termometara.
Kada se udiše živa (Hg) izlučuje se mokraćom, vrlo polagano, te
se nakuplja u organizmu čovjeka. Trovanje živom (Hg) se
manifestira krvarenjem zubnog mesa, slabijim pamćenjem,
glavoboljom i oštećenjem nervnog sustava.
Spojevi žive su:

* Hg2Cl2 živin klorid
To je žućkasto - bijela tvar gdje je živa jednooksidna.
* HgCl2 merkuri klorid

To je bijeli spoj žive (Hg), lako se topi. Dobiva se:
HgSO4 + 2 NaCl => HgCl2 + Na2SO4

220
* HgJ2 živin jodid

Dolazi u žutoj i crvenoj modifikaciji.
* HgS živin sulfid (cinober)

Dobivanje umjetnog cinobera, sublimiranjem crnog živinog
sulfida. Ima uporabu u slikarstvu, zbog divne jarkocrvene boje.
* HgSO4 živin sulfat

Dobiva se:
Hg + H2SO4 + toC => HgSO4 + SO2 + 2 H2O

221
I C 15 XIII SKUPINA PER:SUSTAVA ELEMENATA
B bor 5 10,81 crvenkastosiv

Al aluminij 13 26,98 sivo bijel
Ga galij 31 69,72 bijel
In indij 49 114,83 bijel
Tl talij 81 204,38 bijel
Na početku XIII skupine Periodnog sustava elemenata su bor

(B) i aluminij (Al). Oba ova kemijska elementa imaju u spoljnoj
ljusci po 3 elektrona i prema tome prelaze u pozitivno trooksidno
stanje. Simpomatičan je oksid aluminija (Al2O3), koji ima
amfoterne osobine, tojest može da gradi i kiseline i baze.
222
B bor (borum) t.t. t.v. sp .m.
U prirodi se nalazi samo u spojevima. Kristalna modifikacija

bora (B) je crvene i sive boje, metalna sjaja i vrlo tvrda. Zbog
svoje osobine da naglo mijenja električnu provodljivost pri
promjenama temperatura, upotrebljava se za izradu nekih
električnih aparata. Interesantano je da je bor (B) otkriven gotovo
istovremeno, na tri različita mjesta u svijetu neovisno od tri
poznata kemičara.
Najvažniji spoj bora (B) je:
* H3BO3 borna kiselina
U prirodi se nalazi u parama, koje izbijaju iz zemlje (fumarole u
Toscani u Italiji) i kao mineral sasolin. Borna kiselina je jedna
od najslabijih kiselina.Soli ove kiseline zovemo borati, rabe se u
staklarstvu i medicini. Natrijeva sol tetra borne kiseline - borax
Na2B4O7 x 10 H2O rabi se za emajliranje, borno staklo, kem. po
suđe. Perborati se rabe za bijeljenje vune, svile, slame i dr.
223
Al aluminij (aluminium) t.t. t.v. sp.m.
To je jedan od najrasprostranjenijih elemenata u prirodi. Dolazi

po rasprostranjenosti odmah poslije kisika (O) i silicija (Si). Ima
ga oko 7,28 % u zemljinoj kori.
Najpoznatiji aluminijevi minerali su:
- feldspati (ortoklas i plagiklas), K(AlSi3O8)
- liskuni KAl2((OH)2(AlSi3O10)
Ovako napisane formule olakšavaju razumijevanje složenog
sastava silikata. Pod uticajem atmosfelirija feldspati se raspadaju
na kalijev karbonat (CaCO3), silicijev dioksid (SiO2) i kaolin:
K2O x Al2O3 x 6 SiO2 + 2 H2O + CO2 =>
=> (Al2O3 x 2 SiO2 x 2 H2O) kaolin + K2CO3 + 4 SiO2
Ove proizvode raspadanja voda (H2O) može odnijeti u vodotoke,

pri čemu se nerastvoreni materijali (pijesak i kaolin) na tom putu
miješa sa drugim materijalom i taloži na pojedinim mjestima
stvarajući tijekom dugog vremenskog perioda velike naslage.
Tako nastaju raznovrsne gline sa više ili manje primjesa (ilovača,
pjeskovita glina, laporci). Kaolin je čvrsta glina to jest onakva,
224
kakva je postala pri raspadanju feldspata i zove se još i

porculanska zemlja. Gline se mogu zamijesiti sa vodom, pri
čemu nastaje plastična masa, koja se može oblicirati rukom
(grnčarski kotač) ili liti u kalupe. Dobiveni glineni predmeti suše
se i peku, da bi trajno zadržali oblik. Tako se dobijaju keramički
proizvodi (porculan, fajans, majolka, terakota). Od obične gline
prave se opeke(na temp. 1700oC. Industrija, koja prerađuje gline,
zove se keramička industrija.
Ako se kaolin stopi sa sodom (NaOH) i sumpornom kiselinom
(H2SO4) dobija se modra mineralna boja pod imenom ultramarin.
Rabi se za bijeljenje rublja i u slikarstvu. ind.šećera. Prirodni
ultramarin zove se lapis lazuli, ili lazurni kamen (ukras).
Elementarni aluinij (Al) je tehnički vrlo važna kovina. On se
nažalost ne može dobiti iz gline ili drugih silikatnih stijena, koje
ga sadrže, jer bi prerada bila vrlo skupa. Metalni aluminij (Al) se
dobija iz rude (boksit). To je hidratizirana ruda (Al2O3 x 2 H2O)
kojom obiluje Hercegovina i Dalmacija. Iz boksita aluminij (Al)
se ne može dobiti redukcijom sa ugljem, jer je aluminij (Al) jače
redukciono sredstvo, nego ugalj. Zato se dobija katodnom
redukcijom, to jest elektrolizom.Boksit se očisti od pijeska,
željeza i drugih primjesa, pa se onda glinica spaja sa kriolitom
(3NaF x AlF3) ili Na-Al fluoridom. Kriolit se dodaje iz dva
razloga:
- čist oksid aluminija se tali tek na 2050oC, pa kriolit snižava
temperaturu taljenja,
- kriolit je dobar provodnik, a oksid aluminija nije provodnik
električne struje.
Peć za elektrolizu aluminijevog oksida (Al2O3), sastoji se od
željezne kade obložene ugljem, koji je katoda. Anoda su blokovi
uglja zamočeni u rastaljeni materija, koji postupno sagorjeva,
pod uticajem kisika, izdvojenog na anodi pri elektrolizi. Zbog
toga se anoda stalno troši. Pri elektrolizi aluminij se skuplja kao
rastaljeni materijal na dnu kade. Za 1 tonu aluminija (Al)
potrebno je:
- cca 4 t boksita
225
- 150.000 kW/h eektrične energije

- cca 1,89 t aluminijeva oksida (Al2O3),
- cca 0,45 t uglja,
- 70 kg kriolita.
Postupak ide: iz aluminijeva oksida (Al2O3), nazvanog Bayerov
postupak, aluminijev oksid (Al2O3) dobije se, što se usitnjena
ruda kuha sa vodenom otopinom natrijeva hidroksida (NaOH) u
čeličnim autoklavima na 160-170o
Al(OH)3 + OH- => Al)OH)-4
SiO2 + 2 OH- => SiO--2 + H2O
Nastali silikatni anion, spaja se s hidratiziranim aluminijevim

oksidom u netopljivi alumosilikat. Zaostala smjesa se filtrira.
Talog koji zaostaje je crveni mulj (željezoIIIoksid) Filtrat se
razređuje sa vodom i Na-tetrahidroksi aluminatom, pa se taloži
aluminijev hidroksid (Al(OH)3) ili glinica:
Al(OH)-4 uz H2O => Al(OH)3 + OH-
Talog glinice Al(OH)3 se žarenjem prevodi u aluminijev oksid

(Al2O3):
2 Al(OH)3 + toplota => Al2O3 + 3 H2O
Nastala glinica se elektrolizom prevodi u čisti aluminij (Al).
Uslijed elektrolize, nastaju i drugi štetni spojevi za okoliš. Na

anodi se oksidira i malo kriolita, pa nastaju fluorovi spojevi
ugljika. Po 1 toni dobijenog aluminija (Al), nastaje i 1 kg tih vrlo
štetnih spojeva, čije je uklanjanje još nerješiv problem.
Aluminij (Al) je srebrenasto bijela kovina, tvrd, vrlo lak.
Toplotu provodi bolje od željeza (Fe), a slabije od bakra (Cu).
Dobar provoidnik elektriciteta, vrlo istegljiv i može se izvući u
tanke žice i izvaljati u vrlo tanke folije. Na zraku je postojan, jer
226
se po površini presvuče slojem oksida, koji čvrsto prijanja i štiti

ga od dalje oksidacije. Zbog te osobine to jest oksidne prevlake,
postojan je na zraku. Sa kiselinama i alkalijama gradi:
2 Al + 6 HCl => 2 AlCl3 + 3 H2
2 Al + 2 NaOH + 2 H2O => 2 NaAlO2 + 3 H2
U oba slučaja aluminij (Al) predaje svoje elektrone vodiku, koji

prelazi nuloksidno stanje i kao plin odlazi iz otopine.
Kao vrlo lagan metal, aluminij (Al) se rabi za izradu
automobilskih dijelova, aviona, laganih konstrukcija,
zamjenjujući u mnogim slučajevima teško željezo.
Poznate slitine aluminija (Al) su:
- magnalij sa 10-30 % magnezija (Mg),
- dural sa 4 - 5 % bakra (Cu), 5 % magnezija (Mg) i 0,5 % ma-
ngana (Mn).
Kao dobar provodnik aluminij (Al) se upotrebljava u
elektrotehnici. Koliko aluminija (Al) ima u avionima, pokazuje
da Boeng 707 ima 50 t dijelova od aluminija (Al).
Jače zagrijan aluminij (Al) gori vrlo energično na zraku. Pri tom
se oslobađa velika količina energije (toplote). Oslobođena toplina
je osim toga velike temperature, pa se rabi za redukciju oksida
mnogih metala (Cr2O3, Mn3O4). Ovakav način dobijanja kovina
uz potporu aluminija (Al) zove se aluminotermija. Smjesa
aluminijeva praha sa oksidom željeza, zove se termit i služi za
zavarivanje željeznih predmeta. Kad se ova smjesa zapali uz
potporu magnezijeve trake, nastaje burna reakcija, pri čemu
aluminij (Al) reducira željezo (Fe), a od oslobođene topline,
reducirano željezo (Fe) se istopi i kao tekućina ispuni
međuprostore, te tako spoji pojedine željezne dijelove
* Al2O3 aluminijev oksid

227
Nalazi se u prirodi, kao mineral korund, koji je katkad obojen

crveno uslijed prisustva kromovih spojeva i zove se rubin ili
modro uslijed tragova titanovog oksida i zove se safir. Rubini i
safiri se rabe kao ukrasno kamenje. Korund (Al2O3) je vrlo tvrd
mineral i služi kao šmirgl-papir za čiščenje (brušenje) metala.
Korund ili aluminijev oksid (Al2O3) ima jako visoko talište
(2045oC), kemijski je inertan i odličan izolator. Upotrebljava se
kao keramički i vatrostalni materijal, kao sredstvo za sušenje, za
izradu vrlo tankih vlakana i dr.
* Al(OH)3 aluminijev hidroksid

To je bijeli prah, neotapa se u vodi. Dobija se:
AlCl3 + 3 NaOH => Al(OH)3 + 3 NaCl
Aluminijev hidroksid (Al(OH)3) ima amfoterne osobine, pa se

ponaša i kao kiselina i kao baza:
Al(OH)3 + 3 HCl => AlCl3 + 3 H2O - kao baza i
Al(OH)3 + NaOH => NaAlO2 + 2 H2O - kao kiselina
Upotrebljava se u bojarstvu i za pročiščavanje otpadnih i

pijaćih voda
* Stipse
Djelujući vrelom koncentriranom sumpornom kiselinom
(H2SO4) na kaolin (glina) dobija se:
Al2O3x3SiO2x2H2O + 3H2SO4=> Al2(SO4)3+2SiO2 + 5 H2
Ova dva spoja možemo izdvojiti jedno, od drugog otaanjem

u vodi i cijeđenjem, jer se Al2(SO4)3 - aluminijev sulfat otapa u
vodi, a silicijev dioksid (SiO2) ne otapa u vodi. Ako se vodenoj
otopini aluminijevog sulfata doda otopina kalijevog sulfata,
mogu se pažljivim isparavanjem dobiti lijepi veliki kristali
stipse sastava:
228
K2SO4 x Al2(SO4)3 x 24 H2O
Takve složene soli nazivamo dvostrukim solima. Ove soli u vo-

denoj otopini disociraju, kao da je svaka sol za sebe posebna:
K2SO4 x Al2(SO4)3 x 24 H2O => 2 Al+++ + 4 SO--4 + 24 H2O
Stipsa se upotrebljava u bojarstvu (radi brze koagulacije) i za

izbistrivanje mutnih voda. Pod imenom stipse, pored alumi-
nijeve stipse, imamo i i željeznu stipsu i kromnu stipsu.
229
Ga galij (gallyum) t.t.- 29,78oC t.v. 2314oC sp.masa
Otkriven spektralnom analizom 1875.g. Interesantno je da je

galij (Ga) Medjeljejev predskazao, još dok nije bio otkriven i dao
mu ime eka-aluminij. Poslije 20 godina nakon predskazanja galij
(Ga) je otkriven. To je rijedak elemenat, nalazi se u prirodi samo
u obliku spojeva. Ima vrlo veliku razliku između točke taljenja i
točke vrenja (2344oC). Zahvaljujući toj osobini, galij (Ga) se
upotrebljava za punjenje termometara, kojima se mogu mjeriti
visoke temperature.
230
In indij (indium) t.t. t.v. sp.m.
Vrlo rijedak elemenat. Upotrebljava se u zubnoj tehnici i za

izradu nekih lakotaljivih slitina, te kao vrh pera za nalivpera.
231
Tl talij (tallium) t.t. t.v. sp.masa
Vrlo rijetka kovina. Jako mekan, bijel. Spojevi talija, vrlo

otrovni. Upotrebljava se za proizvodnju preparata za
uništavanje pacova i gamadi.
232
I C 16 TESTOVI I C (OD 1 - 10)
I C Test broj o1.
Ime i prezime................................................................................Datum.....................
1.Metali čine 80 % poznatih kemijskih elemenata. U prirodi u elementarnom

stanju (slobodnom) pojavljuju se samo. Koji elementi?...................................
.................................................................................................................IC 1) 10
2. Što je to metalurgija?.............................................................................................
....................................................................................................................(IC1) 10
3. Alkalijski metali. Navedi ime (simbol) i boju?........................................................

...............................................................................................................(IC2) 10
4. Napiši postupak dobijanja natrijevog karbonata (sode) po Solvayu:
(IC2) 10
5. Jedna, od vrlo važnih pojava, pri nuklearnim reakcijama, kada se atomsko jezgro
dijeli na dva podjednaka dijela, zove se. Kako?........................................(IC4) 10
6. Koji je to kemijski elemenat III skupine PSE, predskazao Mendjeljejev?

......................................................................................................................(IC5)10
7.Nabroji oksidne rude željeza:....................................................................................

nabroji sulfidne rude željeza (Fe)...............................................................(IC10)10
8. Najpoznatiji spoj bakra (Cu) . Ime i formula:..........................................(IC13)10
9. Zašto srebro (Ag) na zraku vremenom potamni?.................................................

...................................................................................................................(IC13)10
10. Cink (Zn) kod sobne temperature..................................................................

kod 1500C........................................................................................................
iznad 2000C..............................................................................................(IC14) 10
ukupno bodova...........ocjena.........
233
I C Test broj 02.
Ime i prezime...................................................................................Datum.......................
1. Što je to korozija?.....................................................................................................
.................................................................................................................(IC1) 10
2. Litij otkrio ga je Arfvedsen 1811.g. Koliku ima specifičnu masu?...............(IC2)10
3.Natrijev nitrat (čilska šalitra). Sve što znaš:...............................................................

....................................................................................................................................
..................................................................................................................(IC2) 10
4. Što je to cijanizacija?...............................................................................................
....................................................................................................................(IC1) 10
5. Gorka sol. Sve što znaš?..........................................................................................

....................................................................................................................................
....................................................................................................................(IC3)10
6. U mendjeljejevoj tablici Periodnog sustava, ostalo upražnjeno mjesto s rednim

brojem 43. Tek 1937.g. umjetno dobiven, te tako postao prvi elemenat, koji nije
otkriven u prirodi. To je.Koji elemenat?...................................................(IC4) 10
7. Što je to fusija?.........................................................................................................
................................................................................................................(IC3) 10
8. Kristalizira u lijepim narančastim kristalima, to je sol dikromne kiseline (H2Cr2O7).

Sve što znaš:.................................................................................................................
...............................................................................................................(IC7) 10
9.Sve o platini (Pt) što znaš:...........................................................................................

.......................................................................................................................................
...............................................................................................................(IC12) 10
10. Koliko ima čistog zlata (Au) u 12 karatnom zlatu..............................................5

a koliko dijelova drugih metala (srebra-Ag ili bakra -Cu.......................................5
ukupno bodova .........ocjena..........
I C Test broj 03.

234
Ime i prezime.................................................................................Datum.......................
1. Koliko u procentima (%) željeza (Fe) i njegovih slitina godišnje nepovratno propa-
dne, uslijed korozije?.............................................................................(IC1) 10
2. Zašto se potaša (K2CO3) ne može dobiti po postupku Solvay?................................

....................................................................................................................(IC2) 10
3. Nabroji kemijske elemente zemnoalkalijskih metala. Ime i simbol:.......................

...................................................................................................................(IC3) 10
4. Napiši, što je to 1 stupanj tvrdoće vode?..................................................................

.............................................................................................................(IC3) 10
5. Jedinica za mjerenje radioaktivnosti. Sve što znaš:...................................................

................................................................................................................(IC4) 10
6. Napiši dobivanje mangana (Mn) katodnom redukcijom iz piroluzita?(IC9) 10
7. Zašto je kobalt (Co) vrlo važan kemijski elemenat za živi svijet?.....................

...............................................................................................................(IC11) 10
8. Među prijelaznim elementima koji je bakar (Cu) po važnosti kao esencijalni

element:.............................................................................................................5
odmah poslije (koga?)..........................................................................(IC13) 5
9. Koliko u procentima (%) ima aluminija (Al) u zemljinoj kori?...............(IC15) 10
10. Aluminijev oksid (korund) - Al2O3 varijetet obojen crveno zove se. Kako?
...............................................................................................................................5
a obojen modro, zove se. Kako?..............................................................(IC15) 5
I C Test broj 04.

235
Ime i prezime .-................................................................................Datum.......................
1. Mnogi metalni oksidi, ne mogu se reducirati, jer stvaraju karbide. U tom slučaju
je u uporabi aluminij (Al), kao redukciono sredstvo. Postupak se zove "termitski".
Napiši formulom dobijanje mangana (Mn) termitskim postupkom:
(IC9) 10
2.Napiši jednadžbu radioaktivnog raspada?
(IC4) 10
3. Nabroji najvažnije rude bakra (Cu) imenom i formulom:........................................

...............................................................................................................(IC13) 10
4. Kako možemo dobiti "bijelu galicu" formulom?
(IC14) 10
5. Napiši dobijanje žive (Hg) iz cinobera formulom?
(IC14) 10
6.Kako bi dobili plin "praskavac" u Kippovom aparatu?
IC14) 10
7.Nabroji sve kemijske elemente XII skupine PSE. Ime, simbol i boja......................
..............................................................................................................(IC14) 10
8.Koji kobaltov izotop je u uporabi u medicinskoj dijagnostici?................(IC11) 10
9. X skupina PSE. Ime, simbol i boja:...........................................................(IC12) 10

..................................................................................................................................
10. XI skupina PSE. Ime, simbol i boja:............................................................................

.....................................................................................................................(IC13) 10
ukupno bodova ............ocjena.............
I C Test broj 05.

236
Ime i
prezime................................................................................Datum.................................
1.Koliko će ostati radija (Ra), poslije 7900 godina, ako smo na početku
imali 1 g radija (Ra)?.................................................................................(IC4) 10
2. Napiši formulom reakciju fisije:
(IC4) 10
3. Napiši dobijanje mangana (Mn) aluminotermijskim načinom:
(IC9) 10
4. Olovo kromat (PbCrO4). Sve što znaš:......................................................................

........................................................................................................................(IC7) 10
5. Koliko u procentima (%) metali čine kemijskih elemenata?........................(IC1) 10
6. Teški metali imaju specifičnu masu. Koliku?....................................IC1) 10
7. Opiši formulom proces korozije:
(c1) 10
8. Natrij (Na) , mekan kao vosak, lakši od vode, srebrene boje, s kisikom se
lako jedini, zato ga čuvamo. Gdje?.......................................................(IC2) 10
9.Napiši formulom kemijski sastav sirovina za proizvodnju "portland cementa":
(IC3) 10
10. Napiši formulom dobijanje slitine fero-krom:
(IC7) 10
ukupno bodova..........ocjena.........
I C Test broj 06.

237
Ime i prezime..........................................................................Datum.................................
1.Kojim postupkom se dobija elementarni mangan (Mn) iz piroluzita?
(IC9) 10
2. Napiši formulom u tri poteza redukciju hematita u visokoj peći:
(IC10)10
3.Invar-čelik. Sve što znaš:.............................................................................................

......................................................................................................................(IC12) 10
4.Jedina tečna kovina, pri sobnoj temperaturi, veoma otrovna. To je.Što?

....................................................................................................................(IC14) 10
5. Kako ćemo formulom dobiti živin klorid?
(IC14) 10
6.Napiši: ime, simbol i boju za XIII skupinu PSE?...................................................

.........................................................................................................................(IC15) 10
7.Bor (B), istovremeno otkrila trojca znanstvenika. Kada?..............................5

Tko?.................................................................................................(IC15) 5
8. Napiši formulom dobijanje kaolina?
(IC15) 10
9.Aluminotermija. Sve što znaš:........................................................................................
........................................................................................................................(IC15) 10
10. Koliko je talište korunda?................................................................................. 5

Zašto je korund u uporabi?............................................................................(IC15) 5
ukupno bodova.........ocjena............
IC Test broj 07.
Ime i prezime..............................................................................Datum:.........................
1. Razlike između metala i nemetala su neznatne. Podvuci u kojem stanju:

238
U PLINOVITOM U TEČNOM U KRUTOM (IC1) 10
2. Napiši formulom, kemijski proces, koji se odigrava u "galvanskom članku":
(IC1) 10
3.Po Luigi Galvaniu je dato ima. Za što?....................................................................5

Kada je dato ime?..........................................................................................(IC1) 5
4. Velika postrojenja, kao naftovodi, cjevovodi, željezničke tračnice, štite se od

korozije. Kako?.............................................................................................(IC1) 10
5. Tko je otkrio liti (Li)?.,.....................................................................................5

Kada je otkriven litij (Li).....................................................................(IC2) 5
6. Tko je otkrio natrij (Na)?............................................................................................5

Kada je otkriven natrij (Na)?...........................................................................(IC2) 5
7. Glauberova sol, je dobila ime po alkemičaru Glauberu. Napiši reakciju dobijanja

te soli:
(IC3) 10
8.Silvin (KCl). Sve što znaš:..........................................................................................

...................................................................................................................(IC2) 10
9.Napiši na koji je način otkriven, tko i kada je otkrio radij (Ra)?....................................

......................................................................................................................(IC4) 10
10.Titan (TI) spada u: RASPROSTRANJENE RIJETKE elemente u prirodi 5

Koliko ga ima u zemljinoj kori?..................................................................(IC6) 5
ukupno bodova..........ocjena..........
I C Test broj 08.
Ime i prezime ................................................................................Datum....................
1. Kako su nastale sedimentne stijene?........................................................................

239
....................................................................................................................(IC1) 10
2. Povijest ljudskog roda je obilježilo poznavanje metala i čelika. Kao redukciono

sredstvo, u uporabi bio nekad drveni ugalj, a poslije 18.stoljeća. Što'................
..................................................................................................................(IC10) 10
3. Svi kemijski elementi I skupine PSE, predavanjem jednog elektrona iz po-

sljednje valentne ljuske, postiže konfiguraciju inertnih plinova. Zato se ovi
elementi alkalijskih metala u prirodi: NALAZE NENALAZE u
slobodnom stanju. (IC2) 10
4. Varijetet berila (silikat aluminija - Al i berilija - Be) obojen zeleno zove se.
Kako?..............................................................................................................5
a obojen modro zove se. Kako?...........................................................(IC3) 5
5.Tijekom vremena "gašeno vapno" ili Ca(OH)2, pod uticajem ugljičnog dioksida
(CO2) iz zraka, prelazi u karbonat, pri čemu se izdvaja znatna količina vode.
Napiši formulu reakcije:
(IC3) 10
6.Postupak proizvodnje cementa (klinkera), zahtijeva velike količine energije. Ko-

liko energije, za 100 kg cementa?...........................................................(IC3) 10
7. Pozitivno naelektrisani alfa-zraci sastoje se od čestica, koje se kreću velikom

brzinom. Kojom?...........................................................................................5
Koliko su teži od elektrona?.............................................................(IC4) 5
8. Vanadij (V), u uporabi za izradu tvrdih i elastičnih čelika, a divanadijevpento-

ksid (V2O5) služi kao katalizator u proizvodnji. Čega?............................(IC8) 10
9.Vrlo važna slitina željeza (Fe) i mangana (Mn), odlikuje se tvrdoćom i

elastičnošću. Zove se. Kako?................................................................(IC9) 10
10.Koji izotop kobalta (Co) je u uporabi u medicini kao dijagnostik?.........(IC11)10
ukupno bodova.........ocjena...........
I C Test broj 09.
Ime i prezime............................................................................Datum.....................
1. Kako su nastale metamorfne stijene?...................................................................

.....................................................................................................................(IC1) 10
240
2. Rubidij (Rb), cezij (Cs) i francij (Fr), rasijani na zemljinoj kori :

IMA NEMA ih slobodnih u prirodi. (IC2) 10
3. Što je to "bengalska vatra"?............................................................................

.........................................................................................................(IC3) 10
4. Navedi formulom i imenom sulfidnu rudu željeza (Fe)?................................

...........................................................................................................(IC10)( 10
5. Feldspati se raspadaju na kalijev karbonan (K2CO3) , silicijev dioksid (SiO2)

i kaolin. Kako?
(IC15) 10
6. Ako se kaolin stopi sa sodom (Na2CO3) i sumporom (S), dobija se modra

mineralna boja (ultramarin). Kako se zove prirodni ultramarin?....................
......................................................................................................(IC15) 10
7.Koliko je potrebno aluminijevog oksida (Al2O3) za 2 tone aluminija (Al)?

.............................................................................................................(IC15) 10
8.Aluminijev hidroksid (Al(OH)3) ima amfoterne osobine. Napiši kako reagira

s kiselinama:
(IC15) 10
9.Kako se dobija stipsa formulom?
(IC15) 10
10.Otkriven je spektralnom analizom 1875.g. Mendjeljejev ga predvidio i dao mu

ime eka-aluminij. Koji je to element?................................................(IC15) 10
ukupno bodova........ocjena........
I C Test broj 10.
Ime i prezime.................................................................................Datum................
1. Što su to eruptivne stijene?..................................................................................

.....................................................................................................................(IC1) 10
241
2. Francij (Fr) je produkt radioaktivnog raspada. Čega?..................................(IC2) 10
3.Navedi primjer karbonatne rude željeza (Fe). Ime i formula:............................

.........................................................................................................................(IC10)10
4. Zašto je krv jastoga, hobotnica, puževa plava?..........................................................

.....................................................................................................................(IC13) 10
5. Kaolin, je čvrsta glina, nastao pri raspadu feldspata. Kako se zove?

.........................................................................................................(IC15) 10
6. Napiši formulu kriolita, koji se dodaje da bi se smanjila temperatura

taljenja, a i provodi električnu satruju:
(IC15) 10
7.Koliko se stavlja kriolita za proizvodnju 2 tone aluminija (Al) ?

....................................................................................................(IC15) 10
8.Aluminijev hidroksid (Al(OH)3) ima amfoterne osobine. Kako će reagirati

sa bazama . Napiši formulom:
(IC15) 10
9.Aluminijeva stipsa je u uporabi u bojarstvu i za bistrenje mutnih voda. Pod

imenom stipsa, pored aluminija (Al) javlja se još Koja stipsa?..................
.....................................................................................................(IC15) 10
10.Koliku temperaturu ima galij (Ga). Od taljenja pa do vrenja?.................(IC15) 10
ukupno bodova...........ocjena..............
I C 17 ODGOVORI IRJEŠENJA I C TESTOVA
Rješenja I C1 testa:
01. Zlato (Au), srebro (Ag), bizmut (Bi), bakar (Cu),

platina (Pt).
242
02. To je metoda dobivanja metala (kovina) iz ruda.

03. Litij (Li) bijel, natrij (Na) sivobijel, kalij (K) srebrenast
rubidij (Rb) tamnocrven, cezij (Cs) metalne, francij (Fr) bi
jel.
04. 2 NH3 + CO2 + H2O => (NH4)2CO3
(NH4)2 CO3 + NaCl => NaHCO3 + NH4Cl
2 NaHCO3 + to => Na2CO3 + CO2 + H2O
05. Fisija.
06.Skandij (Sc).
07.Magnetit (Fe3O4), hematit (Fe2O3),limonit (Fe2o3 x H2O)
08. CuSO4 x 5 H2O , modra galica
09. Zato što u zraku uvijek ima malo sumpor vodika (H2S).
10. Krt, mekan i rastegljiv, krt.
Rješenje i odgovori IC Testa broj 02..
01. To je pojava razaranja metala uslijed kemijskog djelovanja,

to je prirodni proces razaranja metala djelovanjem okoline.
02. Litij (Li) ,0,534.
03. Čilska šalitra, upotrebljava se kao gnojivo u poljoprivredi,
ima ga u većim naslagama u Čileu (otud ime).
243
04. To je postupak odvajanja nekih metala (kovina) primjer

zlato (Au) i srebro (Ag) sa otopinom kalijevog cijanida KCN
05.Magnezijev sulfat - gorka sol (MgSO4 x 7 H2O) gorko slanog
okusa. U prirodi u izvorima mineralnih voda (Donat Mg).
Upotrebljava se u medicini.
06. Nuklearne reakcije spajanja lakših atoma u jezgre težih atoma
07. Tehnicij (Tc).
08. Kalijev dikromat (K2Cr2O7), jako redukciono sredstvo.
Upotrebljava se u industrijama kože, tekstila, lakova idr.
09. Metal (kovina) sive boje, dobro se kuje i izvlači u limove i
žice. Na zraku postojan, pa čak i prema kemikalijama.
Upotrebljava se za izradu kemijskog posuđa, kao katalizator
pri nekim sintezama, u zubarstvu, kao novac i nakit i dr.
10. 12 , 12.
Rješenje i odgovori IC Testa broj 03.
01. 25 %.
02. Ne može, zato što je kalijev bikarbonat (KHCO3) netopljiv
u vodi.
03. Berilij (Be), magnezij (Mg), kalcij (Ca), sroncij (Sr),
barij (Ba), radij (Ra).
244
04. Voda, koja u 1 l sadrži 10 mg kalcijevog oksida (CaO).

05. Kiri i iznosi 3,7 x 1010 dezintegracija u sekundi.
06. MnO2 + 2 C => 2 CO + Mn.
07. Sastojina je vitamina B12, koji igra važnu ulogu u stvaranju
hemoglobina. Nedostatak izaziva molokrvnost.
08. Treći odmah poslije željeza (Fe) i cinka (Zn).
09. 7,28 %.
10. Rubin, safir.
Rješenja o odgovori IC Testa broj 04.
01. 3 MnO2 + 4 Al => Al2O3 + 3 Mn.

02. 22688Ra => 22286Rn + 42He.
03. Halkopirit (CuFeS2), halkozin (Cu2S), kuprit (Cu2O),
malahit (Cu(OH)2 x CuCO3).
04. ZnO + H2SO4 => ZnSO4 + H2O.
245
05. HgS + O2 => Hg + SO2.

06. Zn + 2 HCl => ZnCl2 + H2.
07. Cink (Zn) modrobijel,kadmij (Cd)srebrn, živa (Hg)srebrena
08. Izotop kobalta (Co-60), jer ima radioaktivne osobine..
09.Nikal (Ni) srebrn,paladij(Pd)srebrenobijel,platina(Pt)sivobijel
10. Bakar (Cu),crven, srebro(Ag) bijela, zlato (Au) žuto.
Rješenja i odgovori IC Testa broj 05.
01. 0,03125 g.
02. 23592U + 10n => 9236Kr + 14156Bi + 3 11n.
03.3 Mn3O4 + 8 Al => 9 Mn + 4 Al2O3.
04. Dobija se taloženjem Pb soli sa kalijevim kromatom (K2CrO4
To je vrlo lijepa mineralna boja - kromno žuto.
05. 80%.
06. Preko 5.
07. 1/2 O2 + H2O + 2 e- => 2 OH-; Fe => Fe2++ 2 e-
08. Pod petrolejem, intenzivno žutim plamenom.
09. Hidraulički modul => mCaO/MSiO2+mFe2O3+mAl2O3
10. (FeO x Cr2O3) + 4 C => (Fe + 2 Cr) + 4 CO.
Rješenja i odsgovori IC Testa broj 06.
01.MnO2 + 2 C => 2 CO + Mn.

02. C + O2 => CO2 + to.
03. 36 % nikla (Ni), ima mali koeficijent širenja, pa se rabi
za izradu mjernih instrumenata.
04. Živa (Hg), rabi se za punjenje termometara i barometara.
05. HgSO4 + 2 NaCl => HgCl2 + Na2SO4.
06. Bor )B) crvenosiv, aluminij (Al) sivobijel, galij (Ga) bijel,
246
indij (In) bijel, talij (Tl) bijel.

07. 18o8.g. G.Lussac, Thenard, H.Davy.
08. K2O x Al2O3 x 6 SiO2 ) + 2 H2O + CO2 =>
=> (Al2O3 x 2 SiO2 x 2 H2O) + K2CO3 + 4 SiO2.
09. Jačim zagrijavanjem aluminij (Al) vrlo energično gori
pri čemu se oslobađa toplina, koja se upotrebljava za
redukciju oksida mnogih metala. Primjer: dikromni trioksid
(Cr2O3) i trimanganov tetroksid (Mn3O4).
10. Talište je 2o45oC, a upotrebljava se kao vatrostalni materijal,
kao sredstvo za sušenje, za izradu vrlo tankih vlakana, a
usitnjen prah (šmirgl papir) ili za izradu alata i bruseva.
01. Plinovitom.
02. CuSO4 + Zn => ZnSO4 + Cu.
03. Galvanski članak, 1789.g.g.
04. Katodnom zaštitom.
05. Arfvedsen 1817.g.
06. 1807.g. sir H.Davy.
07. H2SO4 + 2 NaCl => Na2SO4 + 2 HCl.
247
08. Mineral silvin, rabi se u poljoprivredi, kao gnojivo.

09. 1898.g. Maria Sklodowska Curie tražila temu za doktor-
sku disertaciju, proučavala Becquerelove zrake. Poslije 2
godine rada od nekoliko tona rude smolinca, dobila ekstrakci-
jom radij (Ra) i polonij (Po).
01. Taloženjem minerala, biljnih i životinjskih ostataka.

02. Koks.
03. Ne nalaze.
04. Smaragd, aquamarin.
05. Ca(OH)2 + CO2 => CaCO3 + H2O.
06. 8 - 13 kWh/100 kg.
07. 20.000 km/sec, 8000 puta.
08. Sumporne kiseline (H2SO4).
248
09. Fero - mangan (30 - 90 % Mn).

10. Izotop kobalta (Co - 60).
01. Djelovanjem temperature i tlaka u dubini zemlje.

02. Nema.
03. Barijeve (Ba) soli obojene zeleno kada se zapale.
04. Pirit (FeS2).
05. K2O x Al2O3 x 6 SiO2 + 2 H2O + CO2 =>
=> (Al2O3 x 2 H2O) + K2CO3 + 4 SiO2
06. Lapis lazuli ili lazurni kamen.
07. 7,78 t Al2O3.
08. Al(OH)3 + 3 HCl => AlCl3 + 3 H2O.
09.(Al2O3x3SiO2xH2O) + 3 H2SO4 => Al(SO4)3+ 2SiO2+5H2
10. Galij (Ga).
1. To su silikatni minerali, nastali kristalizacijom magme

ili lave.
227
02. Ac.
03. Siderit (FeCO3).
04. Zato što je hemocijanin (a ne hemoglobin) prenosilac kisika
u kojem uvijek ima bakra, pa je krv plava.
05. Porculanska zemlja.
06. 3 NaF x AlF3.
07. 140 kg.
08. Al(OH)3 + NaOH => NaAlO2 + 2 H2O.
249
09. Željezne (Fe) stipse i kromne (Cr) stipse.

10. 2344oC ( - 29,78o - +2314o).
I D 1 NEMETALI OPĆENITO
Dok su metali po vrstama brojniji od nemetala, zato su nemetali

po količinama, mnogo više zastupljeni u materijalu, od koga je
izgrađena Zemlja. Samo jedan jedini nemetal (kisik - O2)
učestvuje količinski 46,6 %, a drugi nemetal silicij (Si) učestvuje
sa 27,7 %. Samo ta dva elementa (kisik - O2 i silicij -Si)
izgrađuju 74,3 % Zemljine kore.
Nemetali izgrađuju i gotovo sve poznate anorganske kiseline.
Kako su metali važni u metalurgiji, tako su nemetali važni u
izgradnji oksida, anhidrida i kiselina.
Nemetali su:
250
vodik (H), helij (He), ugljik (C), dušik (N), kisik (O), fluor (F),
neon (Ne), fosfor (P), sumpor (S), klor (Cl), argon (Ar), brom
(Br), kripton (Kr), jod (I), ksenon (Xe), radon (Rn).
Polumetali8 su:
bor (B), silicij (Si), germanij (Ge), arsen (s), selen (Se), antimon
(Sb), telur (Te), astat (At).
I D 2 UGLJIKOVA ILI XIV SKUPINA PSE
C Ugljik (carbonium) 6 12,01 bezbojan

Si silicij (silicium) 14 28,09 mrk
Ge germanij (germanium) 32 72,62 sivo bijel
Sn kositar (stannum) 50 118,71 siv
Pb olovo (plumbum) 82 207,2o sivo
Nemetalni karakter opada, a metalni raste sa porastom atomske

mase. Ugljik (C) i silicij (Si), su izraziti nemetali, germanij (Ge)
je amfoteran, a kositar (Sn) i olovo (Pb), su izraziti metali.
251
252
Zauzima u prirodi izuzetan značaj. Od njegovih tvari je

izgrađen čitav živi svijet. I tvari koje stvaraju živi organizmi, kao
i tvari koje ostaju pošto živi svijet ugine, jesu spojevi ugljika (C).
Ugalj je ostatak biljnog svijeta, nafta je također nastala od
nekadašnjih organizama. Ugljik (C) je dakle u prirodi u vezanom
obliku, ali ima ga i u slobodnom stanju u modifikacijama
dijamanta, grafita i furelena.
Interesantna je ogromna razlika u fizikalnim osobinama u ovim
modifikacijama. Razlike potiču u međusobnom razmještaju
atoma ugljika (C) u kristalnoj rešetki. Kod dijamanta raspored je
potpuno simetričan, pa su veze, koje drže te atome zajedno tako
izjednačene, da ih je teško raskinuti. Otuda potiče velika tvrdoća
dijamanta (najtvrđi mineral u prirodi). Kod grafita atomi ugljika
(C), nisu raspoređeni tako simetrično kao kod dijamanta. Nije da
raspored nije pravilan, kod grafita se ta pravilnost sastoji u tome
što postoje kristalne ravni u kojima ugljikov (C) atom je gušće
poređan, te su ravni odvojene jedna od druge nešto većim
rastojanjem. Odatle potiče lako kidanje grafita, pa stim i njegova
mekost( najmekši mineral u prirodi).
* Dijamant
Ako su bezbojni i bistri kristali dijamanta su naročito cijenjeni,

kao dragi kamen. Specifična masa dijamanta je 3,51. Dijamant
se može polirati. Te ispolirane ravne površine, uslijed svoje
tvrdoće, odupiru se svakom oštećenju (zarezu). Kristali
dijamanta, koji se ne upotrebljavaju, kao drago kamenje (crni
dijamant - karbonado) ili dijamantska prašina, još uvijek su
dragocijen materijal, koji služi za poliranje drugih predmeta( za
bušenje stijena, rezanje stakla i dr.).
Dijamant se nalazi u riječnom pijesku ili u nekim stijenama.
Najpoznaztija nalazišta dijamanta su Indija i Južnoafrička
Republika. Vrijednost dijamanta se izražava karatom. 1 karat =>
0,2 g. Najveći ikad otkriven dijamant (culinan) ima masu od
621,2 g ili 124,24 karata.
253
* Grafit
Grafit je crne boje, specifične mase 2,1 - 2,3. To ukazuje na

razrjeđenost atoma u kristalu grafita. Grafit je vrlodobar
provodnik toplote i elektriciteta (dok dijamant loše provodi
elektricitet, ali je dobar provodnik topline). Zbog svoje mekosti,
grafit se upotrebljava za izradu olovaka, a zbog svoje dobre
provodljivosti i sagorivosti za topioničarske lonce i kalupe pri
livenju. Grafit se upotrebljava i za podmazivanje osovina
(smanjuje trenje), premazivanje peći da bi se zaštitile od
korozije.
254
Grafit se u prirodi nalazi na mnogim mjestima. Dobija se i

žarenjem koksa u električnim pećima.
Grafit i dijamant su isti elemenat i mogu se dokazati
prevođenjem grafita u dijamant.
* Fulereni
Fulereni su dobili ime po arhitektu Bukminster Fuleru. Oni su

topljivi, jer su molekule fulerena međusobno povezane slabim
silama. Tako je otopina fulerena u heksanu purpurno crvena.
Iako se čini da su manje važni, već je otkrivena njihova praktična
uporaba. Fulereni kad se osvjetle apsorbiraju svjetlost i
pretvaraju je u toplinu, međutim pri tom se ponašaju drugačije od
ostalih sličnih tvari, jer im je sposobnost apsorpcije svjetlosti
veća, šrto je veći intenzitet svjetlosti.
255
* Prirodni i umjetni ugljeni
U prirodi se nalaze razne vrste ugljena:

- treset
- lignit
- mrki ugalj,
- kameni ugalj,
- antracit.
Svi imaju zajedničko podrijetlo - to su produkti naročite vrste
raspada (ugljenisanjem) biljnih i životinjskih organizama.
Lignit je najmlađ, on još pokazuje strukturu drveta, mrki ugalj
je pretrpio veću promjenu, kameni ugalj još veću, a antracit
256
najveću. To se vidi po kaloričnoj vrijednosti i po sadržaju ugljika

(C). Kod lignita je sadržaj ugljika cca 50 % a kod antracita 90 %.
Antracit je staklasta sjaja, najkvalitetniji, rabi se za proizvodnju
koksa.
Umjetnim putem se mogu dobiti od prirodnog materijala
(drveta, uglja, kostiju, krvi), razne vrste umjetnih ugljena.
Umjetni ugalj za koksiranje, dobiva se zagrijavanjem kamenog
uglja ili antracita, bez prisustva zraka. Taj se postupak zove suha
destilacija. Sam koks je šupljikav, sivocrn, pri gorenju daje
veliku toplinu i služi dobro, kao gorivo u metalurgiji, a i kao
redukciono sredstvo za dobijanje metala (kovina).
* Drveni ugalj
Drveni ugalj se dobija suhom destilacijom drveta. Gori skoro

bez plamena. Ostavlja jako malo pepela. Služi kao gorivo u
kovačnicama. Dobro redukciono sredstvo. Koristi se za
proizvodnju baruta. Drveni ugalj upija mirise, pa se upotrebljava
kao sredstvo za pročiščavanje voda i kao punilo u zaštitnim
maskama.
* Aktivni ugalj - spodij
Spodij ili aktivni ugalj se dobija suhom destilacijom kostiju

(carbo animalis). Može se dobiti i suhom destilacijom krvi.
Upotrebljava se u prehrambenoj industriji ( za rafinaciju šećera
257
da bude bijel). Krvni ugalj se upotrebljava kao lijek u medicini,

jer probavnim organima upija plinove. Upotrebljava se i u
zaštitnim maskama protiv bojnih otrova. Aktivni ugalj (spodij)
vrlo jeporozan, pa ima veliku moć apsorpcije.
* Čađa
Proizvodi se nepotpunim izgaranjem masti, ulja, nafte.

Upotrebljava se u industriji guma. Jedna automobilska guma ima
cca 3 kg čađi. Čađa služi i za spravljanje kineskog tuša, za
proizvodnju tiskarske crne boje.
* Novi materijali
To su vlakna na bazi ugljika (C), koji imaju veoma dobra

mehanička svojstva. To su veoma lagani materijali.
Upotrebljavaju se u kompozitnim materijalima. To su materijali
budućnosti. Od njih su već danas izgrađeni mnogi predmeti
(teniski reketi, ribički štapovi, ali i dijelovi zrakoplova i
automobila). Prvi zrakoplov sa ugljikovim vlaknima je Boeing
767, koji ima cca 1 tonu ovih vlakana.
* Ugljen monoksid - CO
Nastaje pri izgaranju ugljika (C) pri nedovoljnom prisusatvu

zraka:
C + 1/2 O2 => CO + 26,4 kCal
Ugljen monoksid (CO) je pod običnim uvjetima plin, bez boje i

mirisa. Veoma otrovan (toksičan), jer se veže na hemoglobin
čak 260 puta lakše nego kisik. 0,5 % ovog plina izaziva smrt. U
vodi se malo otapa. Jedan dio vode na OoC otapa o,33 dijela
ugljen monoksida (CO). To je zapaljiv plin. Zato što oduzima
kisik, jako je redukciono sredstvo, pa se upotrebljava za
redukciju oksidnih ruda.
Povećana koncentracija karboksi hemoglobina je u krvi pušača i
u područjimasa velikim automobilskim prometom. Gotovo 95 %
258
ugljen monoksida (CO) potiče iz automobilskih motora. Zato se

motor treba gasiti u zatvorenim prostorima. Za smanjenje udjela
ugljen monoksida (CO) u izdušnim plinovima automobilsjkih
motora rabi se katalizator (katalitički konvektor), koji sadrži
platinu (Pt) ili rodij (Rh) . pa uz dodatni dovod zraka ugljen
monoksid (CO) prevodi u ugljen dioksid (CO2).
* Ugljični dioksid CO2
To je bezbojan plin, bez mirisa, teži od zraka. Sublimira na

temperaturi od - 78,5 oC i neposredno se prevodi u čvrsto stanje
bez taljenja. Upotrebljava se za proizvodnju niskih temperatura
(suhi led). U prirodi se nalazi slobodan ( u atmosferi cca 0,03 %)
a na nekim mjestima izbija iz zemlje. Ima ga i u mineralnim
vodama. Sastojak je karbonata. Dobro se otapa u vodi. Pri 20oC i
tlaku od 1 bahra 1 litar vode može otopiti 0,9 l ugljendioksida
(CO2). Jako je otrovan, zbog lakšeg vezanja na hemoglobin
umjesto kisika.
U laboratoriju se dobiva u tkzv. Kippovom aparatu:
2 CaCO3 + 2 HCl => 2 CO2 + 2 CaCl2 + H2O
U većim količinama ugljendioksid (CO2) se dobiva

sagorjevanjem koksa:
C + O2 => CO2
Može se dobiti i prženjem kalcijevog karbonata:
CaCO3 + 900oC => CaO + CO2
* Ugljična kiselina H2CO3
To je dvobazna kiselina, daje karbonate, koji su rašireni u

prirodi.
CO2 + H2O => H2CO3
259
260
Kao što je ugljik (C) bitan za živi svijet, to je silicij (Si) za

mineralni svijet. Zemljina kora uglavnom je od silicija (Si) ili
silicijevih spojeva. Poslije kisika (O) silicij (Si) je
najrasprostranjeniji kemijski elemenat u zemljinoj kori. U prirodi
se nenalazi u slobodnom (elementarnom) stanju. Umjetno
dobijen u elementarnom stanju obrazuje tamnosmeđe sjajne
neprovidne kristale znatne tvrdoće. Teško gori, ali na visokim
temperaturama sjedini se s kosikom (O), prelazeći u silicijev
dioksid (SiO2).
Elementarni silicij (Si) ima uporabu u metalurgiji. Tehnički
važna slitina (legura) je fero-silicij. Silicij (Si) je slabo reaktivan,
ne reagira s kiselinama i bazama.
Dobija se:
SiO2 + 2 C + 2000oC => Si + 2 CO
Koristi se za poluprovodničke sklopove. Čisti silicij (Si) slabo

provodi elektricitet. On je čisti poluvodič.
* Silicijev dioksid - SiO2

261
U prirodi se nalazi u ogromnim količinama kao:

- kvarc,
- kremen,
- opl,
- ahat,
- jaspas.
Morski i riječni pijesak je sastavljen uglavnom od silicijevog

dioksida (SiO2). Tali se na 1700oC. U vodi se ne otapa, pa ni u
kiselinama. Sa lužinama nekako reagira:
SiO2 + 2 NaOH => Na2SiO3 + H2O
* Silicijeva kiselina - H2SiO3
H2SiO3 => H2O + SiO2
Treba uvijek znati, da se silicijev dioksid neotapa u vodi i da

gornja jednadžba ne predstavlja stvarnu reakciju, nego samo
odnos silicijevog dioksida, prema silicijevoj kiselini.
Da su silikati soli silicijeve kiseline:
Na2SiO3 + 2 HCl => 2 NaCl + H2SiO3
kao neotopljiva izdvaja se u obliku čestica.

Od silicijevog dioksida (SiO2) može nastati više kiselina,
koje se ne razlikuju po količini vezane vode. Soli silicijeve
kiseline vrlo su rasprostranjene u prirodi, kao
- azbest,
- talk,
- liskun,
- glina,
- feldspat,
- serpentin.
Silicijeva kiselina (H2SiO3) je slaba kiselina.
262
* Ortosilicijska kiselina - H4SiO4
Dobiva se:
SiCl4 + 4 H2O => H4SiO4 + 4 HCl
Vodeno staklo je sol ortosilicijske kiseline:
SiO2 + Na2CO3 => Na2SiO3 + CO2
To je gusta tekućina, upotrebljava se za impregnaciju drveta i

papira. Silikagel je sredstvo za isušivanje, jer snažno veže vodu.
U prirodi postoji cijeli niz silikata različitih struktura. Svima je
zajedničko, da su atomi silicija (Si) međusobno povezani atomi-
ma kisika (O), a ta veza nastaje otpuštanjem vode:
OH OH OH OH
/ / / /
H-O-Si-O-H + H-O-Si-O-H => H-O-Si-O-Si-O-H + H2O
/ / / /
OH OH OH OH
U tom procesu polikondenzacije, nastaju silicijske kiseline

različite građe. One se ne mogu izolirati, ali u prirodi postoje
njihove soli.
Sam silicijev dioksid (SiO2) je prostorno-mrežaste strukture i
konačni je produkt orto silicijske kiseline (H4SiO4).
U kristalnoj rešetki često je atom silicija (Si) zamjenjen atomom
aluminija (Al). Takvi silikati se zovu alumosilikati (zeolit
NaAlSiO4) služi kao katalizator u industriji nafte, dodaje se
deterđentima kao sredstvo za omekšavanje vode. Pored zeolita

263
imamo u skupini alumosilikata glinence i ultramarine. To su

ortoklasi, koji trošenjem glinenaca u prirodi djelovanjem vode,
u kojoj je otopljen ugljični dioksid (CO2), nastaje glina. Glina je
mineral slojevite strukture, koja u smjessi s spojevima željeza
(Fe), pijeska i drugih primjesanosiu ime - ilovača.
264
Ge - germanij
Ne nalazi se slobodan u prirodi. Inače germanija (Ge) ima u
vrlo malim količinama. Otkriven 1885.g. ali ga je Mendjeljejev
predvidio još 1869.g. Loš provodnik elektriciteta. Kada se legira,
provodi elektricitet, samo u jednom smjeru. Zato se upotrebljava
za dijelove radara, tranzistora u elektotehnici.
265
Sn kositar
Ne nalazi se slobodan u prirodi. Ima ga u mineralu kasiterit

(SnO2). Iz ove rude se dobija redukcijom:
SnO2 + 2 C => Sn + 2 CO
Velika nalazišta kasiterita su u Indoneziji. Metalni kositar (Sn)

je srebrenobijel. Zagrijan na 200oC postaje krt. Na običnoj
temperaturi je kovan i može se izvlačiti u vrlo tanke folije
(staniol). Na zraku kositar (Sn) je vrlo postojan i zato se predmeti
od željeza (Fe) i bakra (Cu) prevlače kositrom (Sn).
Na niskoj temperaturi (ispod 35oC) srebrenobijeli kositar (Sn)
prelazi u sivi prah. To je alotropska modifikacija kositra (Sn).
Kositar se upotrebljava za proizvodnju "bijelog lima", koji je
osnova za proizvodnju limenki, doza i dr. Kositar (Sn) je veoma
značajan i za proizvodnju slitina (legura):
- slitina za lemljenje (Sn : Cu = 2 : 1),
- britanija metal,
- razne bronce.
Kositar daje razne spojeve:
266
SnO + 2 HCl => SnCl2 + H2O - stanoklorid
SnO + 2 NaOH => Na2SnO2 + H2O natrijev stanit
SnO2 + 2 NaOH => Na2SnO3 + H2O - natrijev stanat

267
Pb - olovo
U prirodi se nalazi u malim količinama. Ima ga svega 0,002 % u

zemljinoj kori. Tehnički najvažnija ruda je galenit (PbS). U
topionicama olova (Pb) galenit (PbS) najprije se oslobodi
sumpora prženjem:
2 PbS + 3 O2 => 2 PbO + 2 SO2
dalje postupak ide:
PbO + C => Pb + CO.
Olovo (Pb) je plavičaste boje, specifično težak i vrlo mekan

metal. Može se izvući u cijevi i žice. Lako se legira, s drugim
kovinama. Na svježem presjeku je sjajan, na zraku potamni od
prevlake oksida, koji ga štiti od daljnje korozije. Upotrebljava se
za oblaganje električnih kablova, za izradu olovnih komora, kod
proizvodnje sumporne kiseline (H2SO4), za razno posuđe, za
268
strojne dijelove, u kemijskoj industriji, za iradu akumulatora, za

izradu sačme i municije, za izradu raznih slitina, za tiskarska
slova, za vodovodne i odvodne cijevi, u građevinarstvu,
proizvodnji stakla i dr.
* Olovni oksidi (PbO, PbO2)
Olovo monoksid (PbO) je prah žute boje. Služi za glaziranje

glinene robe i za proizvodnju olovnog stakla (kristalno staklo):
3 Pb + 8 HNO3 => 3 Pb(NO3)2 + 2 NO + 4 H2O
Pb(NO3)2 + 2 NaOH => Pb(OH)2 + 2 NaNO3
Pb(OH)2 + Br2 => PbO2 + 2 HBr.
Olovo dioksid (PbO2) se upotrebljava kao oksidaciono sredstvo,

za akumulatore. Dvooksidno stanje olova (Pb) je postojanije,
tako da olovo dioksid (PbO2) otpušta kisik (O), koji sada vrši
oksidaciju.
Pri zagrijavanju sprašenog oksida olovomonoksid (PbO) na
zraku na 500oC, postaje crveni prah ili minij (Pb3O4), koji
služi kao boja kojom se premazuju željezni (Fe) predmeti da bi
se sačuvali od korozije. Upotrebljava se u industriji stakla
(kristalno staklo).
Uporaba olova i olovnih oksida u vodovodnim cijevima je
bezopasna, jer pijaće vode sadrže kalcijev bikarbonat (CaHCO3)
koji se taloži na zidovima cijevi u obliku olovokarbonata, koji
sprečava dodir metala sa vodom. Sam olovo karbonat ( PbCO3)
i olovo hidroksid (Pb(OH)2) imaju uporabu, kao bijele minera-
lne boje.
269
* Akumulatori
Vrlo važna uporaba olova (Pb). Akumulator je naprava, koja

je u stanju da nagomila (akumulira) električnu energiju, koja
se u njega unese i da po potrebi je vrati.
Akumulator se sastoji od dvije ploče:
- olovna ploča (Pb) je katoda
-od presovanog olovnog dioksida (PbO2) je anoda.
Sve je potopljeno u sumpornu kiselinu (H2SO4).Kad se
olovni akumulator veže provodnikom, onda se katoda (Pb),
postupno topi, šaljući elektrone kroz provodnik:
Pb => Pb++ + 2 e-
Ove elektrone usisava anoda, pri čemu četverooksidno olovo

iz olovo dioksida (PbO2) prelazi (reducira) se u dvooksidno:
Pb++++ + 2 e - => Pb++
Na taj način se katoda postupno izjednačava s anodom. Na

obima elektrodama olovo je prešlo u Pb++ i akumulator na
kraju ne bi mogao da daje elektrone. U praksi se ne dozvoljava
da proces ode suviše, već se mora ranije prestati sa rabljenjem
akumulatora, čim njegov napon padne uslijed izjednačavanja
obiju elektroda. Da bi smo akumulator napunili, vezujemo
katodu akumulatora, sa katodom nekog strujnog izvora, a
270
anodu sa anodom istog strujnog izvora. Na taj način vraćamo

olovu (Pb) izgubljene elektrone, jer sa katode strujnog izvora
teku elektroni u katodu akumulatora:
Pb++ + 2 e - => Pb
pri čemu izvor električne struje nadoknađuje ove elektrone

uzimajući ih sa anode akumulatora:
Pb++ => Pb++++ + 2 e -
Tako obje elektrode su vraćene u prvobitno stanje i mogu

ponovo davati električnu struju.
* Kruženje ugljika (C) i kisika (O) u prirodi

271
Ovdje se kao i kod kruženja dušika (N), jasno uočava ovisnost

biljnog i životinjskog svijeta.
Gotovo sva živa bića upotrebljavaju kisik (O2) za disanje ( sago
rjevanje organskih spojeva u organizmu), pri čemu nastaje
ugljični dioksid (CO2), koji odlazi u atmosferu. Ali atmosferski
ugljični dioksid (CO2) životinjski svijet ne može da uporabi.
Samo zelena biljka svojim klorofilom i sunčanom energijom
stvara iz ugljičnog dioksida (CO2), škrob (C11H22O11), pri čemu
se oslobađa kisik (O2), koji se vraća u prirodu. Ovaj proces
ishrane zelenih biljaka zove se "klorofilna asimilacija". Životi-
njski svijet uzima biljke, tako ove hranljive tvari izgrađuju
dijelom u životinjskom organizmu životinjske tvari, pri čemu
opet nastaje ugljični dioksid (CO2). Kad biljni i životinjski
svijet ugine, njihove organske tvari se raspadaju, pri čemu
na kraju jedne složene reakcije, opet nastaje ugljični dioksid
(CO2). Tako ugljik (C) postaje esencijalni element i tvorac je
čitavog organskog svijeta.
* Esencijalnos silicija (Si), toksičnost olova (Pb)

272
Silicij (Si) je također esencijalni element. Što predstavlja

ugljik (C) u živom svijetu, predstavlja silicij (Si) u minera-
lnom svijetu.
Silicij (Si) sprečava toksično (otrovno) djelovanje
aluminija (Al), gradeći vrlo netopljive alumosilikate.
Naprotiv olovo (Pb) i olovni spojevi su vrlo toksični. I male
količine olova (Pb) u organizmu mogu da izazovu poremećaje i
smrt. Olovo (Pb) se nagomilava u organizmu i teško se iz njega
izlučuje. Ovom trovanju su bili izloženi djelatnici u tiskarama.
Olovo (Pb) je jedan od najotrovnijih elemenata za živi svijet, jer
štetno djeluje na mnoge biokemijske procese. Snažno se veže za
enzime, pa im onemogućava rad. Zbog toga izaziva teške
neurološke i psihičke smetnje, posebice kod djece. Posljedice su
to veće jer je olovo (Pb) svuda oko nas.To su benzinske pare,
industrija, hrana iz zagađenog tla, ali i dim cigarete. Pušač
svakom cigaretom unosi u organizam 1 mg olova (Pb) koji se
teško izlučuje, pa je to još jedan od razloga da se NE PUŠI.
I D 3 DUŠIKOVA (XV) SKUPINA PSE
N dušik (nitrogenium) 7 14,01 bezbojan plin

273
P fosfor (phosphorus) 15 30,97 bijel

As arsen (arsenum) 33 74,92 siv
Sb antimon (stibium) 50 128,75 siv
Bi bizmut (bismuthum) 83 208,98 srebrenobijel
Dušik (N) i fosfor (P) su nemetali, njihovi anhidridi su oksidi i

anhidridi kiselina, pa grade nitrate, nitrite, fosfate.
Arsen (As) je amfoternog karaktera (i metal i nemetal),
Antimon (Sb) i bizmut (Bi) su tipični metali
274
Dušik - N
Elementarni dušik je na običnoj temperaturi plin, bez boje,

okusa i mirisa. 1 dm3 dušika (N2) pod normalnim uvjetima teži
1,25 g, tj. 14 puta je teži od vodika (H2). Lakše prelazi u tekuće
stanje, nego vodik (H2), a nešto teže, nego kisik (O2).
U vodi se manje otapa od kisika. 1 dm3 H2O otapa na 0oC
23 cm3 dušika (N2).
Dobija se frakcionom destilacijom tekućeg zraka.
Molekul dušika (N2) se sastoji od dva atoma, pa je formula N2.
U prirodi se nalazi u slobodnom obliku, kao sastojina zraka, a
kao vezan u najvažnijim spojevima živih organizama
(proteinima), u obliku soli (nitrata i nitrita), kao čilska salitra.
Elementarni dušik (N2) se upotrebljava za proizvodnju
amonijaka (NH3), u medicini (pneumo toraks).
Otkriće dušika (N2) pripisuje se D.Rutherfordu, koji ga je
1772.g. dobio iz zraka.
Volumni udio dušika (N2) u atmosferi iznosi 78 %.
Dušik (N2) ne gori i ne podržava gorenje. Lavoisier mu dao ime
azot - bez života.
275
* Amonijak (NH3)
Najveće količine dušika (N2) iz zraka, troše se za proizvodnju

amonijaka (NH3), jer je to osnovna sirovina u proizvodnji
umjetnih gnojiva.
Po količini nalazi se na drugom mjestu u ukupnoj svjetskoj
kemijskoj produkciji. Tako pripada najvažnijim proizvodima
anorganske kemijske industrije.
Postupak proizvodnje amonijaka (NH3) zasniva se na sintezi
dušika (N2) i vodika (H2):
3 H2 + N2 => 2 NH3
To je uspjelo njemačkom kemičaru Fritzu Haberu, koji je

1902.g. otkrio postupak. Postupak je tehnološki razradio Carl
Bosch, pa se postupak zove Haber-Boschov postupak:
1. smjesa vodika (H2) i dušika (N2) se stlači na 200 bahra,
2. Sabijena smjesa, mora se zagrijati na temperaturi od 400-500o
3. Sabijena i zagrijana smjesa, prevodi se preko kontakne mase
4. Amonijak (NH3) se uklanja ukapavanjem (t.v. - 33oC)
5. Neizreagirani plinovi se vraćaju u ponovni proces.
Amonijak (NH3) je pod normalnim uvjetima otrovan plin, oštra
mirisa. 1 dm3 amonijaka (NH3) ima 0,765 g. On je 8,5 puta teži
od vodika (H2). Pošto ima veliku toplinu hlapivosti, upotrebljava
se u rashladnim uređajima. Odlično se otapa u vodi. Na 0oC
jedan volumen vode otapa preko 1000 volumena plinovitog
amonijaka (NH3) Ali već na 20o C samo oko 700 volumena.
Nastala vodena otopina djeluje slabo bazno:
NH3 + H2O => NH4OH ili NH4+ + OH-
Amonijak se u vodi nalazi pretežno otopljen u molekularnom

obliku. Zapaljen amonijak (NH3) gori na zraku. U smjesi s
kisikom (O2) vrlo korozivno djeluje na bakar i njegove slitine.
Amonijev hidroksid s solnom kiselinom daje:
276
NH4OH + HCl => NH4Cl (nišador) + H2O
Amonijev hidroksid, kao lužina daje sa kiselinama soli. Ove

soli su važne u poljoprivredi. Slične su solima alkalijskih metala:
2 NH4OH + H2SO4 => (NH4)2SO4 + 2 H2O
NH4OH + HNO3 => NH4NO3 + H2O
Amonijak (NH3) se upotrebljava u mnogim granama industrije,

ali njegove najveće količine troše se za spravljanje dušićne
kiseline (HNO3), potrebne za proizvodnju umjetnih gnojiva.
* Dušikovi oksidi
- Dušikov suboksid (N2O)

Bezbojan plin sladunjava ukusa, ima uporabu kao narkotik
pri manjim operacijama i u zubarstvu. Naziva se "veseli plin".
Dobija se zagrijavanjem čvrstog amonijevog nitrata:
NH4NO2 + grijanje => N2O + 2 H2O
- Dušikov monoksid (NO)

Bezbojan i vrlo otrovan plin. Jedan litar dušikovog monoksida
ima 1,33 g. U vodi se lakše otapa, nego kisik. Kemijski vrlo
aktivan i u dodiru sa zrakom prelazi u dušikov dioksid (NO2)
- Dušikov dioksid (NO2)

Na običnoj temperaturi plin crvenosmeđe boje. Kad se hladi
prelazi u bezbojan plin. Lako se otapa u vodi dajući i dušikastu
(HNO2) i dušićnu kiselinu (HNO3):
2 NO2 + H2O => HNO2 + HNO3

277
- Dušikov trioksid (N2O3)

To je tamna tekućina, postojana samo na niskim temperatura-
ma. Raspada se na dušikov monoksid (NO) i dušikov dioksid
(NO2). S vodom daje:
N2O3 + H2O => 2 HNO2
- Didušikov tetroksid (N2O4)

U uporabi je kao oksidaciono sredstvo u raketnim motorima
letjelica. Sa letjelicom s kojom su se astronauti spustili na
mjesec i poletjeli s mjeseca bilo je potrebno oko 4,5 t tog
spoja.
- Didušikov pentoksid (N2O5)

To je čvrsta (kruta) kristalna bezbojna tvar, vrlo nepostojana.
Već pri blagom zagrijavanju, raspada se na dušikov dioksid
(NO2) i kisik (O2), otuda spada u jaka oksidaciona sredstva.
* Dušikasta kiselina (NO2)
Spada u slabe kiseline, vrlo je nepostojana, djeluje kao

oksidaciono sredstvo, ali i kao redukciono sredstvo. Soli se zo-
vu nitriti. Raspada se :
2 HNO2 => NO2 + NO + H2O
nastali dušikov monoksid (NO) prelazi (oksidira se) u dušikov

dioksid (NO2), koji daje dušićnu kiselinu (HNO3).
278
* Dušićna kiselina (HNO3)
To je vrlo jaka i postojana anorganska kiselina, koja se ipak

pri zagrijavanju raspada:
2 HNO3 + zagrijavanje => H2O + 2 NO2 + O
To je bezbojna tekućina, koja vrije na 86oC, a tali se na -42oC.

Pare ove kiseline, su vrlo otrovne. Upotrebljava se kao važan
tehnički proizvod u proizvodnji umjetnih gnojiva, eksploziva,
u organsko-kemijskoj industriji, u proizvodnji boja, umjetnih
vlakana i dr.
Dobija se na tri načina:
Prvi način iz čilske salitre:
2 NaNO2 + H2SO4 => Na2SO4 + 2 HNO3
Drugi način je direktnom sintezom dušika (N2) i kisika (O2)
N2 + O2 => 2 NO
pošto se ohladi u dodiru sa zrakom:
2 NO + O2 => 2 NO2
a dušikov dioksid (NO2) sa vodenom parom daje:
2 NO2 + H2O => HNO2 + HNO3
nastala dušikasta kiselina (HNO2) se jedini sa:
2 HNO2 + O2 => 2 HNO3

279
tako cijeli proces možemo postaviti:
2 NO + H2O + 3 O => 2 HNO3
Treći način je kada se smjesa amonijaka (NH3) i zraka prevode

preko katalizatora na 600oC:
4 NH3 + 5 O2 => 4 NO + 6 H2O
nastali dušikov monoksid (NO), jedini se sa kisikom (O2) u

dušikov dioksid (NO2), a ovaj sa vodom daje dušićnu kiselinu:
2 NO + O2 => 2 NO2; 2 NO2 + H2O => HNO2 + HNO3
Soli dušićne kiseline (HNO3) zovu se nitrati. Poznati su nitrati

većine metala. Lako se raspada u vodi. Ova kiselina, je jako
oksidaciono sredstvo. Otapa skoro sve metale, osim plemenitih
metala (dok kao "carska vodica" otapa sve metale. Zlatotopka
ili "carska vodica" je smjesa dušićne (HNO3) i solne (HCl)
kiseline, u odnosu 1 : 3. Ustvari oslobađa se nascentni klor (Cl)
koji reagira s metalima, gradeći kloride:
HNO3 + 3 HCl => NOCl + 2 Cl + 2 H2O

280
* Kruženje dušika (N2) u prirodi
Kako živi svijet dolazi do dušikovih spojeva?

Mrtva priroda nam pruža elementarni dušik (N2) u zraku i soli-
ma, koji za živi svijet nisu značajni, jer njih organizmi nemogu
neposredno da iskoriste (dušik i nitriti). Biljni pak svijet može
da uporabi uglavnom nitrate. Svojim žilicama biljka siše nitrate
pa ih prerađuje, vrlo složenim postupkom. Životinjski svijet se
hrani biljkama, iskorištava dušikove spojeve i od njih gradi sebi
proteine (bjelančevine). Ove sad u obliku mlijeka i mesa služe
čovjeku da uz biljnu preradu izgrade svoje sopstvene specifične
proteine. Kad biljni i životinjski svijet ugine, nastaje truljenje
te uz potporu mikroorganizama , dušikovi spojevi prelaze u
amonijak (NH3), a ovaj sa vodom gradi nitrate. I tako u krug.
Sav ovaj proces zove se nitrifikacija.
281
P - fosfor (phosphorus)
Elementarni fosfor (P) je u kemijskom pogledu aktivniji od

dušika (N2). Fosfor (P) se u prirodi javlja isključivo u spojevima.
Ime je dobio po fosforenciji, pojavi da isijava slabo svjetlo, jer se
oksidira sa kisikom (O2) iz zraka.Phosphorus na grč. znači:
nosilac svjetlosti. Svjetlost je slaba, pa se opaža, samo u
zamračenim prostorijama. Fosfor (P) je tvar bijele boje, tali se na
44,1oC, a vrije na 250oC. Pri zagrijavanju iz zatopljenih cijevi, iz
kojih se izvuče zrak, fosfor (P), mijenja boju i postaje crven. Ova
promjena nastaje promjenom oblika fosfora (P), pa prema tome
crveni fosfor (P) je ustvari alotropska modifikacija bijelog
fosfora (P).
Crveni fosfor (P) je mnogo postojaniji od bijelog fosfora (P).
On ne mora da se čuva pod vodom, jer na zraku neće da se zapali
sam os sebe (kao bijeli fosfor (P)). Teže reagira s kisikom (O2).
Dok je bijeli fosfor (P) vrlo otrovan, crveni nije. Na izgled se
ponašaju, kao da su dvije sasvim različite tvari. Međutim i bijeli i
crveni fosfor (P) reagiraju s kisikom (O2), prvi na običnoj
temperaturi, a drugi tek pri zagrijavanju, pa daju isti oksid
fosfora. Crveni fosfor (P) je stabilnija alotropska modifikacija.
282
Pripravlja se grijanjem bijelog fosfora. Ima uporabu u

proizvodnji šibica.
Kako gori šibica? Glavica šibice sadrži smjesu kalijevog klorata
(KClO4), koji je oksidaciono sredstvo kao i sumpor (S) ili
antimonov sulfid (SbS2). Premaz na kutiji je dijelom crveni
fosfor (P) i stakleni prah, koji služi za povećanje trenja.
Povlačenjem glavice šibice po kutiji, temperatura, zbog trnja
poraste, pa crveni fosfor (P) reagira s kalijevim kloratom
(KClO4). Kako je reakcija egzotermna, zbog porasta temperature,
sumpor (S) se oksidira i šibica se zapali.
* Difosfor pentoksid (P2O5)
Nastaje gorenjem bijelog ili crvenog fosfora (P). To je bijela

tvar, kao snijeg. Sublimira (prelazi iz krutog u plinovito stanje
bez taljenja) na 360oC. U vodi se lako otapa i ta otopina boji
modri lakmus papir crveno. To znači da se stvorila fosforna
kiselina (H3PO4). Pri otapanju u vodi difosfor pentoksid (P2O5)
je u stanju da veže različite količine vode, pri čemu nastaju
kiseline, koje se međusobno razlikuju po broju vodikovih
atoma, nastalih uslijed električne disocijacije.Tako da jedna
molekula difosfor pentoksida (P2O5), može se vezati sa jednom,
dvije ili tri molekule vode, pri čemu nastaju jednobazna,
četverobazna i trobazna kiselina:
P2O5 + H2O => 2 HPO3 jednobazna - meta fosforna kiselina
P2O5 + 2 H2O => H4P2O7 četverobazna-piro fosforna kiselina
P2O5 + 3 H2O => 2 H3PO4 trobazna-orto fosforna kiselina
U svim ovim kiselinama fosfor (P) se nalazi u petooksidnom

stanju, kao i u difosfor pentoksidu (P2O5).
283
Zato se sve ove kiseline zovu - fosforna kiselina. To je na

običnoj temperaturi krutina. Prvlači (upija) vlagu, pa se to
privlačenje vlage manifestira kodenziranjem vlage i obrazo-
vanjem oblakom kapljica. Zbog te osobine difosfor pentoksid
(P2O5) se rabi u ratu za stvaranje dimnih zavjesa, da bi se
vojni objekti skrili od neprijatelja.
Fosforna kiselina (H3PO4) može dati tri niza soli:
NaH2PO4 mono natrijev (primarni) fosfat
Na2HPO4 di natrijev (sekundarni) fosfat
Na3PO4 tri natrij (tercijalni) fosfat
U prirodi je naročito rasprostranjen fosfat kalcija (Ca(Ca3(PO4)2

kao mineral fosforit ili složenijeg sastava apatit.
284
* Fosfor kao biogeni element
Fosfor je također esencijalni element. Otkriven je 1669.g.

Naime propali trgovac H.Brandt iz Hamburga, tražeći zlato
da bi se izbavio iz financijskih problema kao alkemičar, otkrio
je bijeli fosfor (P) vjerujući da je uspio izolirati elemenat vatru
(po Aristotelu vatra, zrak, zemlja, voda).
Fosfor se u organizam unosi biljnom hranom. Tijelo odrasla
čovjeka, sadrži cca 800 g fosfora (P), zato svjetle kosti u mraku.
Dnevna potreba čovjeka za fosforom (P) je oko 1 g. Osim u ko-
stima i zubima, fosfora (P) nalazimo i u proteinima (bjelančevi-
nama). Fosfor (P) u obliku fosforne kiseline (H3PO4) ima važnu
ulogu u povezivanju lanaca aminokiselina u DNA i RNA, što
uči organska kemija i biokemija. Osobito je važan za prijenos
stanica u organizmu, kao i za prijenos nasljednih osobina.
Biljke teško asimiliraju fosfate, zbog njihove slabe topivosti,
zato se tercijalni fosfat, prevodi u primarni fosfat, koji je toplji-
viji u vodi:
Ca3(PO4)2 + 2 H2SO4 => Ca(H2PO4)2 + 2 CaSO4
Taj spoj se zove superfosfat i predstavlja važno umjetno

gnojivo.
Fosfati služe za dobivanje fodfora (P), tako da se iz fosfata mo-
že dobiti fosforna kiselina (H3PO4) iz sumporne kiseline
(H2SO4), a elementarni fosfor (P), žarenjem fosfata sa pijeskom
i ugljem (C) u električnoj peći:
H3PO4 + C (redukciono sredstvo) => P + oksidacioni produkt

285
i to zagrijavanjem s nekim redukcionim sredstvom, da bi se

petooksidni fosfor (P) reducirao u nuloksidni fosfor (P) ili u
elementarni fosfor (P).
Pored uporabe u proizvodnji šibica, fosfor (P) se rabi kao otrov
za štetočine, kao dodatak metalima, da bi postali još tvrđi, a u
ratu za proizvodnju napalm bombi i dimnih zavjesa.
* Umjetna gnojiva
Biljkama su potrebni dušik (N), fosfor (P) i kalij (K). Zato ih

biljke crpe iz tla. Kako bi se vremenom smanjila količina tih
elemenata (N,P,K) iscrpljivanjem zemljišta, taj manjak se
nadoknađuje dodavanjem zemljištu umjetna gnojiva.
Umjetna gnojiva se proizvode industrijskom preradbom
prirodnih sirovina. Ta gnojiva sadrže, pored (N,P,K) još i
magnewzij (Mg), cink (Zn), sumpoe (S) i bor (B).
U tlu žive milijuni bakterija, koje razgrađuju ostatke uginulih
biljaka i životinja. Rezultat je nastajanje organskih tvari
(koloidnog sastava) koji se zove humus. Razgradnjom humusa
nastaju organske tvari, nitrati, nitriti, fasfati, sulfati topljivi u
vodi i dostupni biljkama.
Proces pretvorbe organskih ostataka u humus, a onda humusa u
mineralne tvari zove se mineralizacija. Presudnu ulogu imaju
mikroorganizmi iz tla. Sva biljna hrana, dodata tlu sa svrhom
povećanja prinosa poljoprivrednih kultura, koriste i ti mikro-
organizmi, tako da se njihovim ugibanjem mineralne tvari
vraćaju biljkama u obliku, koji je biljkama pristupačan.
Najvažnija umjetna gnojiva su: Kan, urea (karbamid), amoni-
jev sulfat, Thomasovo brašno, kalijev klorid,superfosfat,
amonijak i dr.
- amonijev nitrat ili (KAN)

Dobija se:
286
NH3 + HNO3 => NH4NO3
To je spoj eksplozivnog djelovanja, a da bi se eksplozivnost

smanjila, dodaje se mljeveni vapnenac. KAN je higroskopan
(upija vlagu). Tvrd je i lako se stvrdnjava. Interesantan je
slučaj, koji se desio u Njemačkoj 1921.g. Stvrdnula se velika
količina KAN-a u skladištu tvornice proizvođača. Mislili su da
gromadu KAN-a razbiju eksplozivom. Nastala je ogromna
eksplozija, pa je poginulo više od 500 ljudi.
- Urea (karbamid)
Proizvodi se:
2 NH3 + CO2 => NH2CONH2 + H2O
To je gnojivo pogodno za gnojenje svih važnijih biljnih

kultura, a posebice za rižu.
- Amonijev sulfat (NH4)2SO4

Dobija se:
2 NH3 + H2SO4 => (NH4)2SO4
To je kiselo gnojivo, pa se rabi za bazna tla.
- Bezvodni amonijak (NH3)

To je koncentrirano gnojivo, pa se rabi samo u pose-
bnim prigodama.
- UAN
To je smjesa karbamida (uree) i amonijevog nitrata (KAN).
287
- Superfosfat
To je kalcijev sulfat sa više fosfora (P) ili trostruki superfosfat:
Dobija se:
Ca3(PO4)2 + 4 H3PO4 + 3 H2O => 3 Ca(H2PO4)2 x H2O
Vrijednost fosfornih gnojiva, iskazuje se udjelom difosfor pe-

ntoksida (P2O5). Tako u super fosfatu iznosi od 16 - 18 %, a u
trostrukom superfosfatu od 42 - 48 %.
- Thomasovo brašno ili kalcijev fosfat (Ca3(PO4)2)

Dobija se kao nus proizvod u proizvodnji čelika. Maseni udio
fosfor pentoksida (P2O5) je 10 - 14%. Pogodno gnojivo, za
kisela tla..
- Kalijev klorid (KCl)

Kloridni ioni štetno utiču na neke biljne kulture (duhan, hmelj,
šećerna repa, krumpir, vinova loza), pa se za ove poljoprivre-
dne kulture rabi kalijev sulfat (K2SO4).
2 KCl + H2SO4 => K2SO4 + 2 HCl
- Složena umjetna gnojiva

To su mješavine gnojiva (N P K ) . Primjer :
10 : 30 : 20 znači da u 100 kg gnojiva ima 1o kg dušika (N),
30 kg fosfora (P) i 20 kg kalija (K).
288
Umjetna gnojiva su topljiva u vodi, te od njihove ukupne koli-

čine u tlu veći dio iskoriste biljke. Međutim neiskorišteni dio tih
gnojiva vodeni tokovi prenose, te onečiščuju okoliš. Osobito je
opasno ako dolazi do bunarskih voda ili drugih izvorskih voda
pa se zbog toga mora dobro paziti o vrsti i količini upotreblje-
nog gnojiva. Zato kemijska analiza tla služi da bi se ustanovila
opskrbljenost tla biljnim hranljivima. Tek na osnovi kemijske
analize tla, utvrđuje se, koja gnojiva i u kojim količinama
treba dodavati tlu. Kako se obično ne raspolaže tim podatcima,
događa se da se iz neznanja uporabe umjetna gnojiva u puno
većim količinama, od potrebne, pa se onečiščuje pitka voda.
Zato je kemijska analiza pitke vode neophodna.
289
Arsen (As)
290
Antimon Sb
291
Bizmut Bi
U prirodi se arsen (As) i antimon (Sb) nalaze uglavnom u

obliku sulfida. Poznate arsenove rude su:
- realgar (As2S2),
- arsenopirit (FeAsS2)
Najpoznatija antimonova ruda je:
- antimonit (Sb2S3).
Arsen je sastojina žive stanice. U organizmu arsenovi spojevi,
služe kao katalizatori izvjesnih kemijskih reakcija. U nekim
slučajevima arsenovi spojevi su u uporabi kao lijekovi, ali mogu
biti žestoki otrovi, pa se u ratu rabe kao bojni otrovi. Interesantan
je podatak da je po naređenju Hitlera svim svojim časnicima
podjeljen prsten u čijem je ovoru bio arsenik. U slučaju
zarobljavanja da izvrše samoubojstvo pijući arsenik iz prstena,
kako ne bi odali vojnu tajnu.
Arsenovi spojevi služe i u borbi protiv biljnih štetočina.
Arsen (As) i antimon (Sb) su sastojci mnogih slitina. Primjer:
- puščana sačma sadrži cca 1 % arsena (As),
- tipografski metal je slitina od 15 % Sb i 85 % Pb,
- britanija metal sadrži 10 % Sb i 90 % Sn, u uporabi je za
292
izradu kuhinjskog posuđa.

I bizmut (Bi) se u prirodi nalazi kao sulfid (bizmutit). U uporabi
je za proizvodnju lako topljivih slitina, a to su:
- Vudov metal (tali se na 70oC),
- Rozeov metal.
Bizmut (Bi) je i medicinski važan elemenat, jer se mnbogi
spojevi ovog elementa uporabljuju kao lijekovi.
293
I D 4 KISIKOVA SKUPINA ILI XVI SKUPINA PSE
O kisik (oxigenium) 8 16 modar

S sumpor (sulphur) 16 32,07 žut
Se selen (selenium) 34 78,96 crven
Te telur (tellurium) 52 127,60 mrk
Po polonij (polonium) 84 2o8,98 radioaktivan
Da bi postigli konfiguraciju inertnih plinova, ovi elementi treba

da prime po dva elektrona.
Nemetalni karakter opada sa rastućom atomskom masom, a
metalni karakter raste. Tako su kisik (O) i sumpor (S) izraziti
nemetali, dok je telur (Te) sa osobinama metala.
294
Kisik - O
To je najrasprostranjeniji kemijski elemenat u prirodi. Sačinjava

49,58 % zemljine kore.Kisik (O) je i biogeni element, tj. ulazi u
sastav spojeva, od koji su izgrađeni i biljni i životinjski svijet.
Kisik (O) učestvuje u životnim procesima (disanje).
U zemljinu atmosferu elementarni kisik (O) je dospio, kao
produkt fotosinteze u kojem biljke apsorbiraju sunčevu energiju
pa je rabe za proizvodnju ugljikohidrata:
6 CO2 + 6 H2O + klorofilna fotosinteza => C6H12O6 + 6 O2
Proces uzimanja i korištenja kisika (O) zove se disanje. Disanje

je egzotermna reakcija tj. vrši se uz oslobađanje topline.
Otkrio ga je Priestley 1774.g.
Ne samo životinje, već i biljke troše kisik (O2). Preko procesa
disanja i procesa truljenja kisik (O2) stalno prelazi iz vezanog u
slobodno stanje i obratno. Međutim ovaj utrošak kisika (O2) iz
atmosfere biljke nadoknađuju procesom asimilacije. Biljke na taj
način uspostavljaju prvobitnu ravnotežu kisika (O2) u prirodi.
295
U industriji se troše ogromne količine kisika (O2), a u medicini

je u uporabi reanimacije bolesnika.
Sirovine za industrijsku proizvodnju kisika (O2) jesu zrak i
voda. To se vrši na taj način, što se zrak ohladi na toliko nisku
temperaturu, da pređe u tekućinu i onda se iz te tekuće smjese
postupnom destilacijom odvoji od dušika (N2) i argona (Ar) na
taj način, što je točka vrenja dušika (N2) - 196oC, a točka vrenja
kisika (O2) je - 183oC.
Iz vode se čist kisik može industrijski dobiti, istovremeno sa
dobijanjem vodika (H2) elektrolizom.
Kisik (O2) se kemijski jedini gotovo sa svim kemijskim
elementima. Spojevi kisika (O2) sa drugim elementima, zovemo
oksidima, a postupak oksidacija.
Na običnoj temperaturi, kisik (O2) je plin bez boje i ukusa i po
tome se razlikuje od vodika (H2).
U vodi se kisik (O2) malo otapa. U 100 litara vode na OoC,
otapa se 4,9 l kisika (O2). Otopljeni kisik, veoma je važan za živi
svijet u vodi. Topljivost kisika (O2) opada, sa povišenjem
temperature, a raste sa povećanjem tlaka. Tako se u 100 l vode na
2OoC otapa samo 3 l kisika (O2).
Ukapljavanje kisika (O2) se vrši pomoću Lindeovog uređaja.
Postrojenje se sastoji od kompresora, hladila i posude u kojoj se
plin ekspandira.
Plinoviti kisik (O2) se transportira u čeličnim bocama pod

tlakom od 150 bahra.
Čisti kisik (O2) je opasan plin, jer se u njemu veoma lako dolazi
do oksidacije, pa sa radom sa kisikom u bocama treba biti
obazriv (paziti da ventili ne budu zamašćeni što može dovesti do
požara).
Druga alotropska modifikacija kisika je ozon (O3). To je
bezbojan plin, karakteristična mirisa. Nastaje na mjestima, gdje
je jako električno pražnjenje. U gradovima nastaje, kao rezultat
raspada dušikovih oksida u automobilskim motorima.
Ozon (O3) u atmosferi, ima ključnu ulogu u očuvanju života na
Zemlji štiteći je od djelovanja ultraljubičastog zračenja sa Sunca.
296
Apsorpcijom ultraljubičastih zraka, molekule kisika se raspadaju

na atome, koji sa drugim molekulama kisika daju ozon:
O2 + uv (ultraljubičaste zrake) => 2 O
O + O2 => O3
apsorpcijom ultraljubičastih zraka, molekule ozona (O3) se

raspadaju:
O3 + uv zračenje => O2 + O
zato je ozonski sloj bitan za život na Zemlji.Međutim postoje

uzroci, zbog kojih koncentracija ozona (O3) u atmosferi opada.
Najvažniji uzročnici su spojevi halogenih elemenata sa ugljikom,
koji dospijevaju u atmosferu (freon - reaktivni spojevi Cl, F, C).
Molekule freona apsorbiraju uv zračenje, raspadaju se i
oslobađaju atomni klor:
CCl2F2 + uv zračenje => CClF2 + Cl
dalje atomni klor (Cl) reagira, jer je izuzetno reaktivan:
O3 + Cl => ClO (klorov oksid) + O2
nastali klorov oksid reagirajući sa atomnim kisikom (O)

katalizira raspad ozona (O3):
ClO + O => Cl + O2
tako da samo jedan atom klora može prouzročiti raspad nekoliko

tisuća molekula ozona.
"Ozonske rupe" su nastale razaranjem ozonskog sloja iznad
Australije, Europe, Antarktika i Čilea, pa je na tim prostorima
pojačano uv zračenje. Posljedica je povećan broj oboljelih od
raka kože, smanjenje uroda žitaricai dr. Svaki poremećaj u
ozonskom sloju, može izazvati neželjene klimatske promjene na
297
Zemlji. Zato su se mnoge zemlje obvezale za obustavu uporabe

freona. Međutim i da se potpuno obustavi uporaba freona, bilo bi
potrebno i stotinjak godina da se "ozonske rupe" "zakrpaju".
Iako u atmosferi život ne bi bio moguć bez ozona (O3), taj plin
je štetan po zdravlje (udisanje ozona, može dovesti do kroničnih
bolesti - astme i bronhitisa).
U gradovima sa velikim automobilskim prometom, zrak je
onečišćen, te je koncentracija ozona (O3) znatno veća, pa sa
ugljikovodicima , dušikovim oksidima (produkti rada
automobilskih motora) stvara vrlo otrovne spojeve. Ozon (O3),
dušikovi oksidi (NO, NO2), dušićna kiselina (HNO3) otrovne su
tvari i njihovo udisanje je štetno.
298
S - sumpor
Na običnoj temperatur krutina. Može se dobiti u obliku velikih

kao limun žutih kristala. Loš provodnik elektriciteta i topline. U
vodi se ne otapa. Na zraku se može lako zapaliti, gori jedva
vidljivim plamenom (plavičastim). Sumpor (S) je biogeni
element, jer nek proteini (bjelančevine) sadrže sumpor (S2) U
prirodi se nalazi u obliku spojeva i u slobodnom stanju. Poznata
nalazišta sumpora su u Italiji (Sicilija), Texasu u SAD, u Japanu.
Vezan sumpor, najviše se nalazi u obliku sulfidnih i sulfatnih
ruda.
- galenit (PbS),
- pirit (FeS2),
- sfalerit (ZnS),
- halkopirit (CuFeS2),
- gips (CaSO4x 2 H2O),
- gorka sol (MgSO4 x 7 H2O).
Glavna nalazišta sumpora su u Italiji. Da bi se izdvojio sumpor
(S2) materijal (ruda) se zagrijava, pri čemu se sumpor (S2) stopi u
tekućinu i iscuri na dnu peći. Dobiveni sumpor (S2) još nije
sasvim čist. Pročiščavanje se vrši destilacijom i sublimacijom.
299
Pri naglom hlađenju sumporovih para, dobiva se sitan prah koji

se zove "sumporni cvijeT".
U SAD-u se sumpor nalazi na priličnim dubinama, do kojih je
teško doći. Zato se u Texasu sumpor dobiva po postupku Frach.
Po tom se postupku dobiva vrlo čist sumpor, koji se za
uobičajenu uporabu, više ne treba prečiščavati.
Pri zagrijavanju čvrstog sumpora, nastaje čitav niz promjena:
- na temperaturi od 119oC prelazi u lakopokretljivu žutu tekućinu
- na 160oC žuta tekućina postaje sve tamnija,
- na 250oC tamna tekućina postaje gusta
- na 300oC ponovo postaje tečna, ali mrke boje,
- na 444,5oC, tekućina počinje da vrije i da prelazi u žutu paru
Sve ove promjene potiču, od promjene broja atoma sumpora u
njegovom molekulu.
- na običnoj temperaturi molekul sumpora ima 8 atoma
- tekući sumpor ima 8 i 6 atoma,
- u parama sumpor ima 8, 6 i 2 atoma,
- iznad 900oC sumpor ima samo 2 atoma.
- na 1800oC počinje raspadanje dvoatomnog sumpora na atome.
Pored različitog broja atoma u molekuli, molekuli sa istim
brojem atoma mogu imati različit unutarnji raspored (kristalna
struktura). Sumpor se dakle javlja u više alotropskih modifikacija
i to kao:
- rombski - u prirodi u obliku kristala,
- monoklinski, koji ohlađen i dugim stajanjem prelazi u rombski
rombski sumpor (S8) na 94,5oC => monoklinski sumpor (S8)
- plastični sumpor je na 350oC prozirna i plastična masa,
- amorfni sumpor, koji prelazi u rombski sumpor.
Sve ove alotropske modifikacije sumpora, mogu da pređu jedna u
drugu, jer je to jedan te isti element, samo je raspored atoma u
kristalu različit.
300
* Uporaba sumpora
Elementarni sumpor, je u uporabi u poljoprivredi, za spreča-
vanje bolesti biljaka, jer je sumpor otrov za niže organizme, u
medicini kod oboljenja kože, u vulkanizaciji kaučuka.
Kaučuk je prirodni makromolekulski spoj, u čijem molekulu
može da bude vezano cca 2000 molekula izoprena. U prirodi se
kaučuk nalazi u soku kaučukovca (Hevea brasiliensis), odakle
se pažljivim rasjecanjem kore, može dobiti u obliku mliječnog
soka (lateks). Dobijeni sirovi kaučuk se podvrgava vulkanizaciji
ili sjedinjenje molekula izoprena sa sumporom. Tako se dobija
guma. Važna je uporaba sumpora za vulkanizaciju kaučuka.
Sumpor je u uporabi i u proizvodnji šibica, crnog baruta i mine-
ralnih boja. Sumpor je osnovna sirovina u proizvodnji sumpo-
rne kiseline (H2SO4).
* Sumpor vodik (H2S)

Atom sumpora pripada onoj grupi atoma, koji mogu i da prime i
da daju svoje elektrone drugim elementima. Tako sumpor pod
određenim uvjetima, može se sjediniti s vodikom, koji opet rado
daje svoj elektron:
H2 + S => H2S
Na običnoj temperaturi sumpor vodik (H2S) je bezbojan plin,

vrlo neprijatna mirisa (na pokvareno jaje).
Jako je otrovan. Ima ga u vulkanskim plinovima i nekim
mineralnim vodama. Sumpor vodik (H2S) se prilično otapa u
vodi. Na 15oC jedan litar vode otapa oko 3 l sumpor vodika
(H2S). Vodena otopina sumporvodika mijenja modri lakmus
papir u crveni. Prema tome sumporvodik (H2S) je kiselina u
vodenoj otopini. Elektrolitički disocira:
H2S <=> 2 H+ + S--
negativni dvooksidni ion sumpora (S--) zove se sulfidni ion.

301
Primjer:
H2S + 2 NaOH => Na2S + 2 H2O
Soli se zovu sulfidi - dinatrijev sulfid (Na2S)

Sumpor vodik je dvobazna kiselina. Mnogi metali kao cink (Zn)
bakar (Cu), olovo (Pb), živa (Hg), nalaze se u prirodi u obliku
sulfida. Sumpor vodik (H2S) je važan reagens u analitičkoj ke-
miji. U laboratoriju se dobija u Kippovom aparatu:
FeS + 2 HCl => H2S + FeCl2
Sumpor vodik (H2S) ima jake redukcione osobine.
* Sumpor dioksid (SO2)

Jedan atom sumpora, može da veže dva atoma kisika, jer jedan
atom kisika može da primi najviše dva elektrona:
So + O2o => S4+O22-
Ovo je oksido-redukciona reakcija, pri kojoj se nuloksidni su-

mpor oksidirao i prešao u pozitivno četverooksidno stanje, a
nuloksidni kisik se reducirao tj. spustio o dvooksidni kisik.
Sumpor dioksid (SO2) je na običnoj temperaturi zagušljiv plin
na temperaturi od -10oC prelazi u tekuće stanje, a na -720 pre-
lazi u kruto stanje.
Sumpor dioksid (SO2) je jak otrov za niže organizme, pa se
upotrebljava za dezinfekciju, u proizvodnji papira, tekstila,
svile, za konzerviranje voća i povrća i dr.
U laboratoriju se dobija:
Cu + 2 H2SO4 => CuSO4 + SO2 + 2 H2O
U industriji se dobiva ili sagorjevanjem sumpora ili prženjem

sulfidnih ruda:
S + O2 => SO2
302
4 FeS2 + 11 O2 => 8 SO2 + 2 Fe2O3
* Sumpor trioksid (SO3)

Ovaj oksid sumpora, je na običnoj temperaturi tekućina, koja
prelazi u kruto stanje na 17oC, a vrije na 45oC. Postoji i
alotropska modifikacija, koja se tali na 32,2oC. Kristali prve
modifikacije su prozračni, a druge slični azbestu. Pojava raznih
alotropskih modifikacija sumpor trioksida (SO3) objašnjava se
polimerizacijom molekule, tj. spajanje u veće molekule.
Sumpor trioksid (SO3) burno reagira sa vodom, gradeći
sumpornu kiselinu (H2SO4). Ovu reakciju prati oslobađanje
velike količine toplote, pa pri radu treba biti jako obazriv:
SO3 + H2O => H2SO4
* Sumporna kiselina (H2SO4)

Sumpornu kiselinu ubrajamo, među najjače kiseline. Pripada
među 10 najvažnijih proizvoda kemijske industrije. Izvanredno
važna za cjelokupnu kemijsku industriju. Skoro nema kemijske
tvornice, koja u većoj ili manjoj mjeri ne upotrebljava sumpo-
rnu kiselinu (H2SO4). Ono što je željezo (Fe) u strojarstvu, to je
sumporna kiselina za kemijsku industriju.
Polazne sirovine za proizvodnju sumporne kiseline (H2SO4) su
sulfidi metala i elementarni sumpor. Postupak počinje dobiva-
njem sumpor dioksida (SO2). U tu svrhu najprije se sulfidna ru-
da "prži" u naročitim pećima. Od sulfida najčešće je u uporabi
pirit (FeS2). Slijedeći korak je oksidacija sumpor dioksida (SO2)
u sumpor trioksid (SO3), odnosno u sumpornu kiselinu (H2SO4).
Ova oksidacija u industriji se vrši na dva načina:
- "suhim postupkom" gdje se sumpor dioksid (SO2) i suhi zrak
dovodi u dodir s katalizatorom tkzv. "kontaktni postupak" i
303
- "mokri postupak" ili oksidacija uz nazočnost vode.

Ovaj način proizvodnje sumporne kiseline (H2SO4) se
zove i postupak "olovnih komora", jer se cio proces
odigrava u komorama od olova (Pb). Proces ide:
Smjesa sumpor dioksida (SO2) i zraka prolazeći kroz
Glowerov toranj, miješa se sa dušikovim oksidima, potom
prelazi u "olovne komore", gdje se pod uticajem vode i
dušikovih oksida (NO, NO2), nastaje oksidacija sumpor
dioksida (SO2) u sumpor trioksid (SO3). Dalje sumpor
trioksid (SO3) sa vodom daje sumpornu kiselinu (H2SO4).
Oksidacija se vrši sa kisikom (O2) iz zraka, a dušikovi
oksidi, služe kao prenosioc kisika, jer se stalno regeneriraju
i odlaze u Gay-Lussac-ov toranj, gdje ih apsorbira koncentri-
rana sumporna kiselina (H2SO4), odakle se ponovo vraćaju u
Glower-ov toranj. Cio proces možemo prikazati:
SO2 + H2O + NO2 => H2SO4 + NO
2 NO + O2 => 2 NO2
304
Na običnoj temperaturi sumporna kiselina (H2SO4) je bezbojna

uljasta tekućina, bez mirisa, mrzne na 10,4oC, vrije na 338oC a
na 450oC se raspada na oksid sumpora i vodu.
Pare sumporne kiseline (H2SO4) su vrlo opasne. Pri miješanju s
vodom oslobađa se velika toplina. Reakcija je vrlo burna i nikad
se ne smije sipati voda u kiselinu (VUK) već oprezno kiselinu u
vodu (KUV). Koncentrirana sumporna kiselina (H2SO4) vrlo
snažno upija vodu iz organskih tvari i ugljeniše ih. Tako drvce
zamočeno u sumpornu kiselinu (H2SO4) pocrni, a šećer se pre-
tvori u crnu ugljenu masu
Strukturna formula sumporne kiseline (H2SO4) je:
O
H-O //
S=O
H-O
305
Selen (Se) i telur (Te)
Ova dva kemijska elementa su slična po svojim kemijskim

osobinama. Grade sa kisikom i vodikom spojeve sličnog sastava
kao i sumpor.
Selen (Se) je u uporabi u industriji stakla, pri vulkanizaciji
kaučuka, za optičke instrumente, za signalne instrumente i
aparate. Zapaljen na zraku gori crvenkastim plamenom.
306
Polonij (Po)
U uranovoj rudi (uranov smolinac), nalaze se male količine

polonija (Po). Ovaj kemijski element je 1896.g. otkrila Maria
Sklodowska Curie, zajedno sa mužem fizičarem Pierom Curie.
Ime je ovaj kemijski elemenat dobio po zavičaju Marie
Sklodowske Curie, Poljskoj, njoj u čast.
Polonij (Po) ima radioaktivne osobine.
307
I D 5 HALOGENI ELEMENTI ILI XVII SKUPINA PSE
F fluor (fluorum) 9 19,00 bezbojan

Cl klor (chlorum) 17 35,45 žuto-zelen
Br brom (bromum) 35 79,90 crveno-mrk
I jod (jodum) 53 126,90 ljubičast
At astat (astatium) 85 209,99
Elementi ove skupine PSE zovemo halogenima, primajući jedan

elektron, lako ostvaruju strukturu inertnih plinova. Svi imaju po
sedam elektrona u posljednjoj ljusci. Zato imaju izrazit nemetalni
karakter.
Halogeni elementi imaju niz sličnih osobina:
- svi se jedine s vodikom (H) dajući halogenovodike (HF, HCl,
HBr, HJ),
- Sva četri navedena halogenovodika su bezbojni i škodljivi
plinovi,
- Nijedan halogeni element nije nađen u prirodi u slobodnom
stanju,
- Svi halogeni se u kiselinama nalaze u jednooksidnom negati-
vnom stanju,
- Kiseline nastale od halogena, mogu se neutralizirati, lužinama
pri čemu nastaju soli - galogenidi.
308
F fluor
Ovaj se kemijski elemenat nalazi u prirodi u obliku minerala:

- fluorita (CaF2),
- kriolita (Na3AlF6).
Od svih halogenih elemenata najreaktivniji je fluor (F). To je
zebezbojan plin, oštra mirisa, reagira sa kisikom, iako je kisik
izrazito elektronegativan.
Reagira sa vodikom, čak i pri niskoj temperaturi i u mraku.
Elementarni fluor (F) se u posljednje vrijeme pilično primjenjuje.
Smjesa fluora i vodika pri zagrijavanju daje visoku temperaturu,
koja se koristi pri zavarivanju ili siječenju nekih metala. U zadnje
vrijeme fluor (F) ima značajnu uporabu u proizvodnji plastične
mase (teflon).
Fluor je sastojina zuba i kostiju. Fluorovodična kiselina (HF) je
baktericidna, već u malim količinama uništava bakterije, ali na
kvaščeve gljivice ne djeluje. Neke soli fluorovodične kiseline u
uporabi su u fluorizaciji vode. Time se nadoknađuje nedostatak
fluora u ishrani, jer je fluor neophodan za rast zuba, sprečavanje
bolesti zuba, karijesa. No i velike količine fluora, štetno utiče
na zube.
309
310
Cl klor
Pod običnim uvjetima plin zelenkaste boje, jako zagušljiv,

nagriza sluzokožu i ako se jače udiše, može izazvati smrtonosno
oštećenje pluća. Zato je bio u uporabi u I svjetskom ratu, kao
bojni otrov. Klor (Cl2) je tečan, pa čak i u krutom stanju, na
temperaturi na kojima su vodik (H2) i dušik (N2) plinoviti. U
plinovitom stanju jedan molekul klora (Cl2) sa sastoji od dva
atoma. Jedan litar vode na OoC, može otopiti 4,6 l klora ili
14,7 g. Vodena otopina se zove "klorna voda". Ova otopina
pokazuje sve osobine klora :
- miris,
- sposopbnost za dezinfekciju,
- razaranje organskih boja,
- sposobnost da izbjeli pamuk i dr.
Ako stoji, ova se otopina polako mijenja. Ova promjena je još
brža, ako se "klorna voda" izloži svjetlosti. Miris na klor,
postupno sasvim iščezne, a iz otopine odlaze mjehurići, za koje
se lako može dokazati da je to kisik (O2).
Po kemijskoj aktivnosti, klor (Cl2) spada u najreaktivnije
kemijske elemente. Jedini se sa skoro svim elementima, često uz
pojavu svjetlosti i oslobađanja topliune. Voda katalitički ubrzava,
311
reakcije sa klorom (Cl2). Potpuno suh klor (Cl2), ne reagira sa

metalima, međutim uz nazočnost samo tragova vode (H2O)
reagira. I svjetlost utiče na brzinu reakcije ubrzavajući ih.
Smjesa klora sa vodikom u omjeru ( 1 : 1 ) u mraku se ne
mijenja, a izložena direktnoj sunčevoj svjetlosti, žestoko
eksplodira. Zato se ova smjesa zove "klorni praskavi plin".
U laboratoriju se klor (Cl2) najčešće dobija oksidacijom
klorovodične kiseline (HCl), nekim oksidacionim sredstvom kao
što je kalijev permanganat (KMnO4):
16 HCl + 2 KMnO4 => 2 KCl + 2 MnCl2 + 5 Cl2 + 8 H2O
ili sa manganovim dioksidom (MnO2):
4 HCl + MnO2 => Cl2 + 2 H2O
U industriji se klor (Cl2) dobija elektrolizom vodene otopine

kuhinjske soli. Najveće količine klora (Cl2) troši sama industrija
koja ga je i proizvela, jer klor (Cl2) je važna sirovina za dobijanje
polivinil klorida (PVC), klornog vapna, bojnih otrova, a kao
oksidaciono sredstvo za dezinfekciju vode u vodovodima, u
tekstilnoj industriji za bijeljenje vlakana pamuka, lana i dr.
312
* Klorovodik (HCl)
Spada u najvažnije spojeve klora. Na običnoj temperaturi, to je
bezbojan plin, zagušljiv i kiselog okusa. Klorovodik (HCl) se
vrlo lako otapa u vodi, uz oslobađanje topline. Na sobnoj
temperaturi 1 l vode, otapa cca 450 l klorovodika (HCl). Vo-
dena otopina, naziva se klorovodična ili solna kiselina. Soli se
zovu kloridi.
U laboratoriju se dobija uticajem koncentrirane sumporne
kiseline (H2SO4) na kuhinjsku sol - natrijev klorid (NaCl):
2 NaCl + H2SO4 => Na2SO4 + 2 HCl
Klorovodična kiselina, veoma je mnogo u uporabi u industriji,

a i u kemijskim laboratorijima. Industrijski se dobija iz
kuhinjske soli (NaCl) ili direktnom sintezom vodika i klora.
Klorovodična ili solna kiselina, otapa metale, pri čemu nastaju
kloridi metala.
Iako se klor (Cl2) ne jedini neposredno s kisikom (O2), posre-
dnim putem se dobijaju mnogi spojevi klora i kisika. Ovi spo-
jevi imaju praktički značaj.
Nazočnost klorovodične kiseline u želudčanom soku, utiče na
aktiviranje pepsina (želudčanog fermenta) i uništava bakterije,
koje se hranom unose u želudac. Zato je kuhinjska sol (NaCl),
neophodan sastojak hrane. Važan učinak te soli je i u održavanju
osmotskog tlaka.
Kisikove kiseline klora su:
* Hipoklorasta kiselina (HClO)

Soli ove kiseline se zovu hipokloriti. Ima jake oksidacione
osobine. Dobija se uvođenjem klora u otopinu odgovarajućih
lužina. Sa kalijevim hidroksidom (KOH) i hipoklorastom
kiselinom (HClO) dobija se tzv. "žavelska voda". u hipoklora-
stoj kiselini i hipokloritima, klor je u pozitivnom jednooksi-
dnom stanju. Kada se klor (Cl2) prevodi preko pečenog vapna,
dobija se "klorno vapno", čiji je glavni sastojak kalcijev hipo-
klorit (CaCl2O).
Strukturne formule hipokloraste kiseline i hipoklorita su:
313
H-O-Cl hipoklorasta kiselina
K-O-Cl kalijev hipoklorit
Cl
Ca/- O - Cl kalcijev hipoklorit
* Klorasta kiselina (HClO2)

Soli kloraste kiseline (HClO2) zovu se kloriti. Ova kiselina je
jaka, kao kiselina i jako oksidaciono sredstvo. U kemijskom
laboratoriju služi za dobijanje, manjih količina kisika (O2) klor
je u klorastoj kiselini u pozitivno trooksidnom stanju:
H - O - Cl = O
* Klorna kiselina (HClO3)

Soli ove kiseline zovu se klorati. Kalijev klorat (KClO3) poznat
pod imenom "Bertoleova sol", u uporabi je u proizvodnji šibica
i lako zapaljivih smjesa.
Klor je u klornoj kiselini (HClO3) u pozitivno petooksidnom
stanju: O
//
H - O - Cl = O
a struktura kalijevog klorata (KClO3) je:
O
//
K - O Cl =O
* Perklorna kiselina ( HClO4)

Soli ove kiseline, zovu se perklorati. Kalijev perklorat (KClO4),
u uporabi je u industriji eksploziva.
Klor je u perklornoj kiselini (HClO4) u pozitivno sedmerooksi-
dnom stanju. Perklorati se korisre i u indstriji deterđenata, jer
314
vrše izbjeljivanje tkanina.

Strukturna formula perklorne kiseline je:
O
//
H - O - Cl = O a kalijevog perklorata: O
// //
O K - O - Cl = O
//
O
315
Br brom
Bromni spojevi se obično nalaze uz klorne spojeve. Ima ga u

vodama nekih jezera i u morskoj vodi (cca 0, 015 %), kao i u
vodama oko petrolejskih izvora.
Kao manje aktivan od klora, brom se dobija uglavnom
uvođenjem klora u otopinu kalijevog bromida (KBr). U toj
reakciji klor (Cl2) istiskuje brom (Br2) iz bromida:
2 KBr + Cl2 => 2 KCl + Br2
Brom je jedini nemetal, koji je naobičnoj temperaturi tečnost.

Boje broma (Br2) su crveno-mrke. Miris oštar. Hlapi već na
običnoj temperaturi. Pare broma su narančasteboje i vrlo otrovne.
Tečni brom, stvara rane na koži. Otapa se u vodi (bromna voda ).
Ova otopina ima oksidacione osobine, jer uz nazočnost tvari,
koje se mogu oksidirati, brom oduzima vodi vodik, pri čemu se
oslobađa kisik (O2):
2 H2O + 2 Br2 => 4 HBr + O2

316
Brom razorno djeluje na organizam. Rane nastale opeklinama

broma, teško zaraščuju. Međutim soli bromovodične kiseline
(HBr) alkalni bromidi u uporabi su kao lijekovi za umirenje
živaca.
317
J - jod
Male količine joda se nalaze svud oko nas, u zraku, vodama,

mineralima, biljnom i životinjskom svijetu, u štitnoj žlijezdi
čovjeka i viših životinja, kao hormon tiroksin, koji uglavnom
sadrži jod.
Jod je na običnoj temperaturi čvrsta kristalna tvar, metalog
sjaja. Sublimira već na običnoj temperaturi, pare joda su
ljubičaste boje. Otrovne su. Jod se u vodi veoma slabo otapa, ali
dobro u organskim otapalima. Otopina joda u etil alkoholu je
poznata ka "tinktura joda"
Jod je slabije aktivan od ostalih halogenida. Karakteristično za
jod je to što i u najmanjim količinama, boji otopinu škroba
intenzivno modro, pa se koristi i za dokazivanje joda i škroba.
Jod je sastojina hormona tiroksina, koji igra značajnu ulogu u
metabolizmu. Ako se hranom i vodom ne unose u organizam
potrebne količine joda, nastaju poremećeji u funkciji štitne
318
žlijezde (gušavost). U krajevima, gdje voda i povrće ne sadrže

dovoljno joda (kao kod nas), nedostatak se rješava jodiranjem
kuhinjske soli.
Tinktura joda u uporabi je kao spoljni antiseptik. Jodidi alkalnih
metala, primjenjuju se u terapiji nekih bolesti.
319
As astatin
Ima ga u izvanredno malim količinama u prirodi. Radioaktivan
je.
320
I D 6 INERTNI PLINOVI ILI XVIII SKUPINA PSE
He Helij
321
Ne Neon neon 10 20,18

322
Ar Argon argon 18 39,95

323
Kr Kripton kripton 36 83,80

324
Xe Ksenon xenon 54 131,30

325
Rn Radon radon 86 222,o2
Kemijske osobine su svih inertnih plinova jako slične. Kemijska

srodnost ovih elemenata ogleda se u jako izraženoj kemijskoj
neaktivnosti (inertnosti). Čak i njihovi atomi ne udružuju se u
plinovitom stanju u složene čestice molekula, već ostaju u
atomskom obliku. Zbog ovih osobina nazivamo ih inertnim
plinovima ili još i plemenitim plinovima, jer svojom
postojanošću podsjećaju na plemenite metale.
Atomi ovih elemenata imaju u posljednjoj ljusci po 8 elektrona,
izuzev helija (He) koji ima 2 elektrona. Ovakva elektronsksa
konfiguracija elektronskog omotača je stabilna, pa je onda
razumljivo da se ovi elementi mogu nalaziti u prirodi, samo u
atomskom obliku.
Izuzev radona (n) svi se ostali inertni plinovi nalaze u zraku.
Najviše ima argona (Ar). Usprkos tome, argon je otkriven tek
1894.g., jer je bilo teško razlikovati od dušika (N) koji je u
elementarnom stanju kemijski prilično inertan i pri procesu
disanja ostaje nepromjenjen.
Tako u 500.000 litara zraka imamo:
326
- helija (He) 2 litra ili 0,00096 %,

- neona (Ne) 8 l ili 0,0016 %,
- argona (Ar) 4500 l ili 0,9 %
- kriptona (Kr) 0,5 l ili 0,00011 %,
- ksenona (Xe) 0,004 l ili 0,000008 %
Ipak imajući u vidu veličinu zračnog omotača, ni ovo nisu male

količine. Zahvaljujući tome što su industriji potrebne, vrlo velike
količine čistog dušika (N2) i čistog kisika (O2), koji se dobijaju
frakcionom destilacijom tekućeg zraka, pri ovoj preradi zaostaje
materijal bogat inertnim plinovima, koji sad služi za njihovo
dobijanje.
Iako su inertni plinovi kemijski vrlo neaktivni, oni seipak svi
primjenjuju:
- Argon (Ar), kripton (Kr) i ksenon (Xe) su u uporabi za punjenje
električnih žarulja. Žarulje punjene zrakom bi brzo izgorile, jer bi
metalna nit prešla u oksid ili nitrid. Stoga se iz žarulje izvlači
zrak i puni sa inertnim plinovima. Takva žarulja dulje traje
( smjesa 90 % argona (Ar) i 10 % dušika (N), a još ekonomičnije
rješenje je napunjene žarulje sa kriptonom (Kr) i ksenonom
(Xe).).
Inertni plinovi se mnogo primjenjuju i u svjetlosnim reklamama.
Cijevi napunjene ovim plinovima, pri prolasku elektriciteta
svijetle karakterističnom svjetlošću. Tako cijevi napunjene sa
- 248 -
argonom (Ar), a u nazočnosti tragova žive (Hg), daju plavu i

zelenu svjetlost, a neon (Ne) svjetli jasnocrvenom svjetlošću.
- Kripton (Kr), ksenon (Xe), i radon (Rn) u uporabi su u me-

dicini.
- Helij (He) je poslije vodika, najlakši plin, a zbog inertnosti
(nije zapaljiv), zamjenjuje vodik za punjenje zračnih balona.
Umjetni zrak, koji je sastavljen od smjese 21 % kisika i 79 %
helija (He) uporabljuju ronioci, pri radu pod vodom. Ovakav
zrak rabi se u izvjesnim slučajevima u medicini, jer se u
takvom zraku (pošto ima malu gustinu) lakše diše.
327
Helijem (He) se pune žarulje i plinski termometri. U uporabi

je za uređaje, u kojima se proizvode izvanredno niske tempera-
ture (bliske apsolutnoj nuli). Ipak usprkos neaktivnosti
inertnih plinova, sintetizirani su njihovi spojevi u novije
vrijeme i neki spojevi helija (He).
Zanimljivo je, kako su inertni plinovi otkriveni:
- Helij (He) je otkriven pri proučavanju Sunca. Naime astronomi
N.Locquier i J. Jensen snimali su sunčev spektar 1871.g.
Helios na grč. znači Sunce. Tek 1895.g. pronađen je i izoliran
helij (He) u zraku. Na nekim mjestima u Kanadi, Koloradu,
Texasu izbija helij (He) iz zemlje u plinovima.
-Argon (Ar) je otkriven, zahvaljujući usavršenim aparatima za
mjerenje mase. Nađeno je, da se specifična masa dušika (N2)
dobivenog iz zraka nepodudara sa specifičnom masom dušika
(N2) dobijenog kemijskim reakcijama iz dušikovih spojeva.
Razlika je bila, doduše mala. Tako je nađeno da 1 l dušika (N2)
izdvojenog iz zraka ima masu od 1,257g, a 1 l dušika (N2) dobi-
venog kemijskim putem ima masu od 1,251 g. Razlika je izno-
sila 0,006 g i nije poticala od nepravilnog mjerenja, već je
ukazivala na mogućnost, da u zraku, kada mu se oduzme kisik
(O2), ostaje pored dušika (N2), još i neki drugi plin.
Zato kažemo da je argon (Ar) otkriven "trijumfom treće
decimale". Tako je otkriven argon (Ar) 1894.g., a otkrili su
ga W.Ramsay i W. Rayleigh.
- Neon (Ne) je otkriven 1898.g.a otkrili su ga W.Ramsay i
M.Travers. Ime za neon predložio dvanaestogodišnji sin
Ramsaya po grčkoj riječi neos - novi. Postojanje tog
elementa pretpostavio još Mendjeljejev.
- Kripton (Kr) je izdvojen 1898.g. Ime je dobio po grč.rije-
či kript - skriven.
- Ksenon (Xe) također izoliran 1898.g. Ime dobio po
grč.riječi xenon što znači stran.
328
I D 7 VODIK (H)
To je najrasprostranjeniji kemijski element u svemiru, gdje u

zvjezdama u nuklearnim reakcijama fuzije iz vodika (H) nastaje
helij (He). Nastaje energija, pri toj fuziji, koje samo djelić dopre
na Zemlju, gdje omogućava život.
Glede svemira, na Zemlji vodika (H), ima srazmjerno malo
(0,9%).
329
Vodik (H) je otkrio Cavendish 1766.g. Ime dao Lavoisier

1781.g. (grč. hydor - voda, genao - stvarati) ili onaj koji stvara
vodu.
Vodik (H) je plin, bez boje, mirisa i okusa. To je najlakši
kemijski elemenat (pa po nekim kemičarima početak početka).
Molekul vodika (H) se sastoji od dva atoma, povezanih
kovalentnom vezom.
Vodik (H2) je zapaljiv plin, a u omjeru sa zrakom (18 % H i više
od 60 % kisika), eksplozivan. Tekuća smjesa vodika (H2) i kisika
(O2) je eksploziv, koji se upotrebljava kada je potrebno izvršiti
eksploziju u zatvorenim prostorima, jer je produkt eksplozije
voda (H2O), dok kod drugih eksploziva, produkt su najčešće
otrovne tvari.
Vodik (H2) se industrijski dobija:
C (koks) + H2O (vodena para) => CO + H2
Smjesa koksa (C) i vodene pare (H2O) zove se "vodeni plin".
Vodik se može dobiti i iz metana:
CH4 + H2O uz nikl (Ni) na 800oC => CO + 3 H2.
Vodik (H2) se dobiva i kao nus produkt, pri elektrolizi kuhinjske

soli (NaCl), kod proizvodnje klora (Cl).
Vodik (H2) se u laboratoriju može dobiti u Kippovom aparatu:
Zn + 2 HCl => ZnCl2 + H2
Ogromne količine vodika (H2) troše se na sintezu amonijaka

(NH3), proizvodnju nekih metala, u organskoj industriji u
prehrambenoj industriji.
Najreaktivniji metali (Li, Na, K, Rb, Cz, Ca, Sr, Ba) reagiraju sa
vodikom, stvarajući hidride. Zanimljivo je, da je u reakciji
stvaranja hidrida, vodik oksidaciono sredstvo. Najviše su u
uporabi litijev hidrid (LiH) i litijev-aluminijev hidrid (LiAlH4).
330
* voda H2O)
Voda (H2O je spoj kisika i vodika. Molekula vode je povezana
vodikovom vezom, zato je na sobnoj temperaturi tekućina.
Voda prekriva dvije trećine Zemljine površine ( volumen je
1,39 milijardi km3).Maseni udio je
- morska voda 97,33 %
- polarne kape 2,035 %
- voda u zemlji 0,61 %
- voda na zemlji (vodotoci,jezera) 0,0221 %
- voda u zraku (vodena para) 0,001 %
Voda neprekidno isparava, kondenzira se pa ponovo isparava,
pa se to kruženje vode zove - hidrološki ciklus.
Voda ima fizikalne osobine:

- specifična masa = 1,
- specifična toplota = 1,
- točka taljenja = OoC,
- točka vrenja = 100OC,
- najveća gustoća = +4oC
- nema, okusa, boje i mirisa,
- kiselost vode pH = 7 (nije ni kisela niti bazna) na 20oC
- voda je najbolje otapalo u prirodi.
Prirodna voda sadrži otopljene minerale, gotovo svih kemijskih
elemenata. Tako morska voda sadrži cca 2,7 % kuhinjske soli
(NaCl) ili zlata (Au) cca 0,00000004 %. Tako vode, koje sa-
drže veće količine otopljenih soli (Ca, Mg) zovemo -
tvrda voda. Ove vode nisu podesne za uporabu u industriji.
Da bi smo dobili kemijski čistu vodu, prirodnu vodu, moramo
osloboditi od primjesa, koje ona sadrži, što se čini destilacijom.
Često se još viši stupanj čistoće vode dobija predestilacijom.
Najčišću vodu možemo dobiti sagorjevanjem čistog vodika (H2)
u čistom kisiku (O2). Kemijski čista voda, nema prijatan okus i
nije podesna za piće.
U kemijskom pogledu, voda (H2O) je vrlo reaktivna tvar: reagi-
ra s mnogim oksidima metala i nemetala i stupa u niz reakcija.
331
Voda, kao kemijska tvar je vrlo postojana.

Vodu je najzgodnije razložiti uz potporu električne struje u
Hofmannovom aparatu.
Tvrdoća vode izražava se stupnjevima tvrdoće. Jedan stupanj
tvrdoće, ima voda, koja u 1 l sadrži 10 mg kalcijevog oksida
(CaO). U industriji i domaćinstvu, zagrijavanjem vode na
stijenkama posuda talože se netopljivi karbonati. Zbog slabijeg
prijenosa topline, kroz nastali sloj karbonata, materijal posude
se pregrijava, što slabi njegove mehaničke osobine. To je pose-
bice opasno u industriji, gdje su u uporabi visokotlačni parni
kotlovi, sa visokim tlakom pare. Stoga treba parne kotlove pu-
niti omekšanom vodom. Omekšavanje vode je postupak, kojim
se uklanjaju ioni, koji uzrokuju tvrdoću vode. To su kalcijevi i
magnezijevi ioni (Ca++, Mg++), koji se u obliku soli talože u
tvrdoj vodi. Omekšavanje se može postići kuhanjem, ali je
skupo, zato se vrši omekšavanje ili deionizacija vode
(demineralizacija) sa sintetičkim kationskim i anionskim smola-
ma:
2 H-smola + Ca++ => Ca-smola + 2 H+ - kationski izmjenjivač
OH-smola + HCO3- => HCO3-smola + OH- anionski izmjenjivač
Oslobođeni (H+ i OH-) iz izmjenjivača odlaze u vidu:
2 H+ + OH- => H2O
Tijekom uporabe, kationski i anionski izmjenjivač se nakon ne-

kog vremena oslabe (ponestane (H+ i OH-)).
332
Zato se izmjenjivači trbaju regenerirati, a to se provodi

ispiranjem kiselog izmjenjivača sa klorovodičnom kiselinom
(HCl) i ispiranjem alkalnog izmjenjivača sa natrijevim hidro-
ksidom (NaOH). Pritom se kationi vezani u kiselom izmjenjiva-
ču, zamjene vodikovim ionima (H+) iz klorovodične kiseline
(HCl), a ioni (OH-) iz lužine (NaOH).
333
334
I D 8 RASPROSTRANJENOST ELEMENATA U PRIRODI
Rasprostranjenost kemijskih elemenata, uvjetovano je

stabilnosti i reaktivnosti Sunca. Rasprostranjenost kemijskih
elemenata na Zemlji uvjetovano je fizikalnim i kemijskim
procesima, koji su se zbivali tujekom njenog geološkog razvoja.
Samo nekoliko kemijskih elemenata u prirodi, dolazi u
slobodnom stanju:
- dušik (N2),
- kisik (O2),
- sumpor (S),
- plemeniti metali (srebro - Ag, zlato - Au, platina - Pt ),
- plemeniti plinovi (helij- He, argon-Ar, neon-Ne, kripton-Kr
ksenon-Xe, radon-Rn).
Svi ostali kemijski elementi se nalaze u prirodi, samo u
spojevima.
Naš planet Zemlja može se podijeliti u više koncentričnih
krugova, od kojih se centralni dio sastoji od metalnog rastaljenog
željeza (Fe) i dosta nikla (Ni). Poluprečnik ove koncentrične
sfere iznosi cca 3000 km. Slijedeći sloj, koji opkoljava centralni
dio i čija je debljina cca 1500 kmsadrži uglavnom: sulfide i
okside metala. Slijedeći koncentrični krug, također je debljine
cca 1500 km. To je silikatni dio, u koji je geološkim procesima
dospio i dio sloja ispod (sulfidi i oksidi metala), pa se javljaju
čak i u nama dostupnom sloju Zemlje, obrazujući tako rudna
nalazišta.
335
Ako se uzme u bzir, samo zemljina kora: litosfera, hidrosfera i

atmosfera. U njoj ćemo naći, gotovo sve kemijske elemente,
izuzev nekih transuranskih i sintetičkih (dobijeni umjetnim
putem) kemijskih elemenata, ali u vrlo različitim količinama.
Ako se posmatraju, samo kemijski elementi, koji su u većim
količinama učestvovali u izgradnji Zemljine kore, može se reći,
da je kora sastavljena uglavnom iz spojeva devet kemijskih
elemenata.
To su:
- kisik (O2) sa masenim udjelom od 46,6 %,
- silicij (Si), ................................... 27,7 %
- aluminij (Al)................................ 8,1 %
- željezo (Fe) ................................... 5,0 %
- kalcij (Ca) ...................................... 3,6 %
- natrij (Na) ....................................... 2,8 %
- kalij (K) ...........................................2,6 %
- magnezij (Mg) ................................ 2,1 %
- vodik (H2)........................................ 0,97 %
Tako prvih devet kemijskih elemenata čini 98,62 % Zemljine
kore. Slijedi:
- titan (Ti) .......................................... 0,41 %
- klor (Cl) ............................................0,2 %
- ugljik (C) ..........................................0,19 %
- fosfor (P) ..........................................0,12
- mangan (Mn) .....................................0,09 %
- sumpor (S) ...........................................0,06 % itd.
U običnom životu poznatiji i češće upotrebljavani metali čine
relativno neznatan dio Zemljine kore, pa je tako:
- bakar (Cu) ...........................................0,01 %
- cink (Zn) ..............................................0,02 %
- nikl (Ni) .............................................. 0,018 %,
- kositar (Sn) ..........................................0,0006 %,
- platina (Pt) ...........................................0,000005 %
- srebra (Ag) .......................................... 0,000004 %
336
- zlata (Au) ............................................ 0,00000015 %.

U izvanredno malim količinama nalazi se:
-kripton (Kr) .......................................... 0,000000019 %
- ksenon (Xe) ....................................... 0,0000000029 %
- radij (Ra) ........................................... 0,000000000007 %.
337
I D 09 TESTOVI I D OD ( 1 - 10 )
ID Test broj 01.
Ime i
prezime..........................................................................................Datum......................
1. Nabroji kemijske elemente XV skupine PSE. Ime, simbo i boja:...............................

.......................................................................................................................(ID3) 10
2. Objasni kruženje dušika u prirodi:...........................................................................

.......................................................................................................................................
........................................................................................................................(ID 3) 10
3. Elementarni fosfor (P) je u kemijskom pogledu neaktivniji od dušika (N2):

DA NE
(ID 3) 10
4.Objasni: što su to umjetna gnojiva?................................................................................

........................................................................................................................................
.........................................................................................................................(ID3) 10
5. Arsenova (As) ruda zove se. Kako?......................................................................... 5

antimonova (Sb) ruda zove se. Kako?........................................................................5
6. U zemljinu atmosferu, elementarni kisik /O2) dospijeva procesom fotosinteze. Na-

piši formulu reakcije fotosinteze:
(ID4) 10
7.Koji je najtvrđi mineral u prirodi?.................................................................................

koji je najmekši mineral u prirodi......................................................................(ID2) 10
8. Sumpor (S) se nalazi u oblikusulfidnih ruda. Ime :.................................................

formula:....................................................................................................(ID4) 10
9. Halogeni, primajući jedan elektron, ostvaruju strukturu inertnih plinova. Zato
halogeni imaju izrazit METALNI NEMETALNI karakter (ID5 ) 10
10. Jedan inertni plin otkriven je "trijumfom treće decimale".Koji plin i kako otkriven?
......................................................................................................................................
.........................................................................................................................(ID6)10
ukupno bodova..........ocjena.........
338
I D Test broj 02.
1. XV skupina PSE. nemetali su...........................................................................

amfoternog karaktera su:.....................................................................................
metali su:.............................................................................................. (ID3) 10
2. Dušikov suboksid (N2O). Sve što znaš::...................................................................

................................................................................................................ (ID3) 10
3. Tri različite, a opet u svim kiselinama je fosfor (P) u pozitivnom petooksidnom

stanju, kao i fosfor pentoksid (P2O5). Koje su to kiseline i kako se dobijaju:
..............................................................................................................................
................................................................................................................................
..................................................................................................................(ID3) 10
4.XVI skupina PSE. Ime, simbol i boja:........................................................................

.....................................................................................................................(ID4) 10
5. Objasni "ozonske rupe" riječima?..............................................................................

.....................................................................................................................................
...................................................................................................................(ID4) 10
6. Gdje su nalazišta sumpora (S) u svijetu?...................................................(ID4) 10
7. Selen (Se) je u uporabi u industriji stakla, pri vulkanizaciji kaučuka, za optičke

instrumente. Kakvim plamenom gori zapaljen na zraku?...........................(ID4) 10
8.Napiši reakciju dobijanja klora (Cl) u laboratoriji iz kalijevog permanganata (KMnO4
(ID5) 10
9.Jod (J) je sastojina hormona (kojeg):................................................................
koji ima značajnu funkciju u metabolizmu. Nedostatak tog hormona izaziva (što?)
....................................................................................................................(ID5) 10
10.Nabroji kemijske elemente ugljikove (C) skupine PSE?....................................

.....................................................................................................................(ID2) 10
ukupno bodova..........ocjena..............
339
I D Test boj 03.
Ime i prezime................................................................................Datum......................
1. Sve o elementarnom dušiku (N2) što znaš:................................................................

.......................................................................................................................................
.........................................................................................................................(ID3) 10
2.Sve o dušikovom monoksidu (NO) što znaš:...............................................................

........................................................................................................................................
...........................................................................................................................(ID3)10
3. Fosfor (P) se u organizam unosi biljnom hranom. Osobito je važan u stanicama za

prenošenje nasljednih osobina, u povezivanju lanaca aminokiselina u (što?):..........
............................................................................................................................(ID3)10
4. XVII skupina PSE. Ime, simbol i boja:.........................................................................

............................................................................................................................(ID5)10
5. Kako se klor (Cl) dobija u laboratoriju iz manganovog dioksida (MnO2)?
(ID5)10
6. Hipoklorasta kiselina. Struktura i sve što znaš o njoj:.............................................

..................................................................................................................(ID5) 10
7.Kako se dobija silicij (Si), formulom:
(ID2) 10
8. Otkrili ga 1898.g. Ramsay i Travers, ime predložio 12-godišnji sin Ramsaya.

To je kemijski elemenat. Koji?..................................................................(ID6) 10
9.Sumpor ima čitav niz promjena. Na 1190C je................................na 1600C .....

.....................na 2500C..........................na 444,50C...................................(ID4) 10
10. Polonij je otkrio. Tko i kada?...................................................................(ID4)10
ukupno bodova.........ocjena..........
340
I D Test boj 04.
Ime i prezime......................................................................................Datum....................
1. Najveće količine dušika (N2) iz zraka, troše se za proizvodnju amonijaka (NH3).

Opiši postupak proizvodnje F.Habera iz 1908.g.:...........................................................
............................................................................................................................(ID3)10
2. Dušikov dioksid (NO2). Sve što znaš:.........................................................................

.........................................................................................................................................
........................................................................................................................(ID3) 10
3. Fosforna kiselina, može dati tri niza soli. Napiši formulu i ženevsku nomenklaturu?
(ID3)10
4. Koje je to umjetno gnojivo, eksplozivnog djelovanja, lako se stvrdnjava. 1921.g.

pokušali, kada se stvrnula veća količina tog gnojiva, razbiti eksplozivom. Nastala
eksplozija u kojoj je poginulo više od 500 osoba. Koje je to umjetno gnojivo?
..........................................................................................................................(ID3)10
5. Interesantne su promjene sumpora (S), koje potiču od promjena broja atoma (S).
Tako na običnoj temperaturi sumpor (S) ima (koliko atoma)::....................................
tečni sumpor (S) (koliko ima atoma)...................................... a, u parama, koliko
sumpor (S) ima atoma........................................................................... (ID4) 10
6. Što je to "umjetni zrak"?................................................................................................

....................................................................................................................(ID4) 10
7.XVIII skupina PSE. Ime, simbol i boja:......................................................................

.......................................................................................................................(ID6) 10
8.U laboratoriju se klorovodična kiselina (HCl) dobija uticajem sumporne kiseline

(H2SO4) na kuhinjsku sol (NaCl). Kako?
(ID5)10
9.Jod boji u najmanjim količinama otopinu škroba. Kojom bojom:.................(ID5)10
10. Navedi primjere spojeve halogena sa vodikom:.....................................................

.......................................................................................................................(ID5)10
ukupno bodova.............ocjena..............
341
I D Test broj 05.
Ime i prezime.........................................................................................Datum..................
1. Amonijak (NH3) je pod normalnim uvjetima (Što?)......................................................

.........................................1 dm3 ima (koliko grama). On je teži od vodika (koliko
puta)............... Jedan volumen vode otapa na 00C ...................................(ID3) 10
2. Didušikov trioksid (N2O3). Sve što znaš:....................................................................

.....................................................................................................................................
................................................................................................................(ID3) 10
3. Tko, kako i kada je otkrio fosfor (P)?.......................................................................

................................................................................................................(ID3) 10
4. Kako se dobija trostruki superfosfat (umjetno gnojivo)?
ID3) 10
5.Da bi postigli konfiguraciju inertnih plinova elementi XVI skupine PSE treba da
(ŠTO?)..........................................................,kisik i sumpor su izraziti (što?)........
...................................dok je .(koji element?) ...................................................sa
osobinama metala. (ID4) 10
6.Kiselost (pH9 čiste vode je (koliko?)........................specifična masa vode je (koliko?)

...................................koncentracija iona čiste vode je (koliko?).....................(ID4) 10
7.Na 9000C sumpor (S) ima (koliko atoma)......................................a na 18000C

molekul sumpora raspada se na (koliko ?).....................................................(ID4)10
8. Sve u vulkanizaciji što znaš:.........................................................................................

.........................................................................................................................(ID4) 10
9. Koliko oksidacijski ima broj klor (Cl) u klornoj kiselini?...............................(ID5) 10
10. Zašto se upotrebljava "tinktura joda"?.........................................................................

........................................................................................................................................
.........................................................................................................................(ID5) 10
ukupno bodova............ocjena..............
I D Test broj 06.

342
Ime i prezime...........................................................................................Datum................
1. Kako nastaje "nišador"? Napiši formulom:
(ID5) 10
2. Didušikov tetroksid (N2O4). Sve što znaš:................................................................
....................................................................................................................................
.................................................................................................................(ID3) 10
3. Napiši formulom dobijanje dušićne kiseline (HNO3) iz čilske šalitre:.
(ID3) 10
4. Što je to "carska vodica"?......................................................................................

.................................................................................................................(ID3) 10
5.Objasni riječima, kako se zapali šibica?.........................................................................

.........................................................................................................................................
.......................................................................................................................(ID3) 10
6. Pored uporabe u proizvodnji šibica, fosfor (P) je u uporabi kao otrov za štetočine, a
u ratu za proizvodnju napalm bombi i dimnih zavjesa. DA NE (ID3) 10
7.Što je to "Thomasovo brašno"?.......................................................................................

......................................................................................................................(ID3) 10
8. U organizmu arsenovi spojevi služe, kao katalizatori nekih kemijskih reakcija. U

nekim slučajevima arsenovi spojevi su u uporabi kao lijekovi, ali mogu biti i (što?):
....................................................................................................................(ID4) 10
9.Proces uzimanja i trošenja kisika u organizmu, zove se. Kako?.................................

To je EGZOTERMNA ENDOTERMNA reakcija, tako što se vrši.........................
topline. (ID4) 10
10. Koji je to kemijski element? Ime dobio po državi, predvidio ga Mendjeljejev,

otkriven 1885.g. To je. Što?......................................................................(ID4) 10
ukupno bodova..........Ocjena..........
I D Test broj 07.
Ime i prezime......................................................................Datum...............................
343
1. Kako amonijev hidroksid (NH4OH) reagira sa sumpornom kiselinom (H2SO4)?
(ID4) 10
2. Sve o didušikovom pentoksidu (N2O5) što znaš?..................................................

.....................................................................................................................(ID3) 10
3. Napiši način dobijanja dušićne kiseline direktnom sintezom dušika (N2) i kisika (O2)
(ID3) 10
4. Biljke teško asimiliraju fosfate, zbog njihove male topivosti, pa se tercijalni fosfat
prevodi u primarni fosfat, koji je podesniji (topliviji):
(ID3) 10
5. Što je to "mineralizacija"?......................................................................................
...............................................................................................................(ID3) 10
6. Olovo je u prirodi u malim količinama (kojim?)............................Kako se dobija

iz rude galenita?
(ID3) 10
7. Sumpor (S) se javlja u više alotropskih modifikacija. Kojih?...............................

.................................................................................................................(ID4) 10
8. Kako se dobija sumporvodik (H2S) u Kippovom aparatu:
(ID4) 10
9.Drvce zamočeno u sumpornu kiselinu (H2SO4) pocrni. DA NE (ID4) 10
10 Koliko 1 l vode na O0C može otopiti klora (Cl). U % i u mas?...................................
ukupno bodova..............ocjena...................
I D Test broj 08.
Ime i prezime.........................................................................................Datum..................
1. Dušikasta kiselina (HNO2). Sve što znaš:...................................................................

344
......................................................................................................................................
..................................................................................................................(ID3) 10
2. Napiši način dobijanja dušićne kiseline (HNO3) iz smjese amonijaka (NH3) i zraka,
kada se prevedu preko katalizatora na 6000C:
(ID3) 10
3. Što je to "crveni" a što "bijeli" fosfor (P)?................................................................

.................................................................................................................)ID3) 10
4. Kako se proizvodi urea (umjetno gnojivo .Napiši formulom?
(ID3) 10
5. Bizmut (Bi) u prirodi se nalazi kao (što?)....................................................................

U uporabi je za (što?)....................................................................................(ID4) 10
6. Kisik (O2) se jedini sa skoro svim kemijskim elementima. Spojeve kisika, sa drugim
elementimo zovemo. Kako?.....................................................................a proces se
zove.................................Korozija željeza (Fe) ja BRZA SPORA oksidacija
(ID4) 10
7. Ogromna je uloga vode u industriji. Za preradbu 1 kg šećerne repe troši se (koliko)

vode...................a za proizvodnju jedne boce piva troši se koliko vode......................
za jedne novine.......................za jednu haljinu od umjetne svile:..................(ID4) 10
8.U laboratoriji se sumpor dioksid (SO2) dobija iz bakra (Cu) i sumporne kis (H2SO4):
(ID4) 10
9.Što predstavlja zbirnu formulu, kod proizvodnje sumporne kiseline (H2SO4)?
(ID 4 ) 10
10. Na običnoj temperaturi sumporna kiselina (H2SO4) je (nastavi)................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................,(ID4) 10
ukupno bodova..........ocjena..........
I D Test broj 9.
Ime i prezime..................................................................................Datum.........................
1.Otkriće dušika (N) pripisuje se D.Rutherfordu 1772.g. Dobio ga je iz zraka.

Volumni odnos dušika je u atmosferi. Koliki?.........................................................
345
Dušik PODRŽAVA NEPODRŽAVA gorenj (ID3) 10
2. Amonijak (NH3) sa vodom, daje otopinu, koja djeluje slabo bazno.

DA NE (ID3) 10
3. Soli dušićne kiseline (HNO3) zovu se. Kako?......................................................

Dušićna kiselina je jako OKSIDACIONO REDUKCIONO sredstvo
Otapa sve metale, sem (kojeg?)...........................................................................
To je bezbojna tečnost, koja vrije. Na kojoj temperaturi?.......................(ID3) 10
4. Phosphorus na grč. znači. Što?...............................................................................

Tali se na temperatur. Kojoj?..............................Ima točku vrenja na temperaturi.
Kojoj?.......................... AKTIVNIJI NEAKTIVNIJI od dušika (N2) (ID3) 10
5. Kako kalijev klorid (KCl) štetno utiče na neke biljke (duhan, hmelj, krumpir, gro-
žđe, šećerna repa) pa se za te kulture rabi kalijev sulfat (K2SO4). Kako se dobija?
(ID3 ) 10
6.Zašto se tek na osnovi kemijske analize, određuje kojaumjetna gnojiva treba dodati i
koliko?............................................................................................................................
.........................................................................................................................(ID3) 10
7. Arsenovi spojevi SLUŽE NESLUŽE u borbi protiv biljnih štetočina. (ID4) 10
8.Sumpor trioksid (SO3). Sve što znaš?..........................................................................

........................................................................................................................................
..........................................................................................................................(ID4) 10
9. Halogeni imaju niz sličnosti. Kojih?..............................................................................

.........................................................................................................................(ID5) 10
10.Perklorna kiselina (HClO4). Sve što znaš:...................................................................

..........................................................................................................................(ID5)10
ukupno bodova............ocjena............
I DS Test broj 10.
Ime i prezime.............................................................................Datum..............................
1. Koje tvari utiču na brzinu kemijske reakcije?...........................................................

.....................................................................................................................(IC 10
346
2. Pravilo le Chateliera glasi. Kako?.............................................................................

.................................................................................................................. 10
3. Što je to analiza?..........................................................................................................
......................................................................................................................................5
a što sinteza?..................................................................................................................
......................................................................................................................................5
4. Prvi zakon elektrolize glasi. Kako?...............................................................................

.......................................................................................................................................1
0
5. I skupina PSE zove se. Kako?.....................................................................................5
Druga skupina PSE zove se. Kako?..............................................................................5
6. U kojim su skupinama prijelazni elementi?...................................................................

....................................................................................................................................10
7. XIV skupina PSE zove se. Kako?...............................................................................2
XV skupina PSE zove se. Kako?...................................................................................2
XVI skupina PSE zove se. Kako?.................................................................................2
XVII skupina PSE zove se. Kako?................................................................................2
XVIII skupine PSE, zove se. Kako?.............................................................................2
8. Koliko će se izlučiti bakra (Cu) pri elektrolizi bakarnog II sulfata, ako je elektro-
liza trajala 5000 sec, a struja bila jačine od 3 A?
10
9.Koliko dugo će trajati elektroliza presvlačenja zlatne narukvice sa 4 g zlata (Au)

Jačina struje je 5 A, a zlato je (III):
10
10. Jegulja je pokretni gorivi članak. Katoda je. (što?)..............................................

anoda je (što?)................................................Jegulja od 1,5 m dužine stvara napon
od koliko?..................................................................................................................10
I D 10 RJEŠENJA I ODGOVORI I D TESTOVA
Odgovori i rješenja I D testa broj 01.

347
01. Dušik (N), bezbojan, fosfor (P) bijel, arsen (As) smeđ,
antimon (Sb) smeđ, bizmut (Bi) srebrenobijel.
02. Mrtva priroda nam daje elementarni dušik (N) u zraku i
solima, koji za živi svijet nisu značajni ni elementaran niti u
solima, jer njih organizmi nemogu neposredno da iskoriste.
Biljni svijet, pak može da rabi uglavnom nitrate. Svojim žili-
cama, biljka siše nitrate, pa ih vrlo složenim postupkom
prerađuje. Životinjski svijet se hrani biljkama i od njih uzima
dušikove spojeve za svoje proteine (bjelančevine). Kad biljni i
životinjski svijet ugine, dušikovi spojevi prelaze u amonijak
(NH3), a ovaj u nitrate. Sav proces se zove nitrifikacija.
03. Ne
04. To su spojevi, koji sadrže dušik (N), fosfor (P) i kalij(K) a
ponekad i magnezij (Mg), cink (Zn), sumpor (S), bor (B).
05. Realgar (As2S3), arsenopirit (FeAsO2), antimonit (Sb2S3).
06. CO2 + 6 H2O + klorofilna fotosinteza => C6H12O6 + 6 O2
07.Dijamant, grafit.
08. Galenit (PbS), pirit (FeS2), sfalerit (ZnS), halkopirit (CuFeS2,
gips (CaSO4x2H2O), gorka sol (MgSO4x7H2O).
09. Nemetalni.
10. Argon (Ar). Nađeno je da je apecifična masa dušika (N),
dobivenog iz zraka i iz dušikovih spojeva različita. Razlika je
iznosila 0,006 g i nije poticala od nepravilnog mjerenja, već
je ukazivala da u zraku pored kisika (O2) i dušika (N2) ima još
neki element. Otkrili su argon (Ar) Ramsay i Rayleigh 1894.g.
Argos grč. znači bez energije. Tako je "trijumfom treće deci-
male" matematičkim putem otkriven argon (Ar). Poslije je i
eksperimentalno dokazan.
Rješenje i odgovori I D testa broj 02.
01. Dušik (N) i fosfor (P),

arsen (As)
antimon (Sb) i bizmut (Bi)
348
02. Dušikov suboksid (N2O), bezbojan plin, sladunjava okusa.

Ima uporabu, kao narkotik (veseli plin). Dobija se:
NH4NO2 + pov.temperatura => N2O + 2 H2O
03. P2O5 + H2O => 2 HPO3 - meta fosforna kiselina
P2O5 + 2 H2O => H4P2O7 - piro fosforna kiselina
P2O5 + 3 H2O => 2 H3PO4 - orto fosforna kiselina
04. Kisik (O) modar, sumpor (S) žut, selen (Se) crven, telur (Te)
mrk, polonij (Po) ima radioaktivne osobine.
05. Apsorpcijom ultraljubičastog zračenja kisik(O2) se raspada na
atomni kisik:
O2 + uv zračenje => 2 O dalje O + O2 => O3
Freoni razaraju molekule ozona (O3):
CCl2F2 + uv => CClF2 + Cl, dalje O3 + Cl => ClO + O2
ClO + O => Cl + O2
06. Na Siciliji, Texasu i Japanu. 07. Crvenkastim plamenom.
08. 16 HCl + 2 KMnO4 0> 2 KCl + 2 MnCl2 + 5 Cl2 + 8 H2O
09. Tiroksina u funkciji štitne žlijezde, gušavost, jodiranjem kuhi
njske soli (NaCl).
10. Ugljik (C), silicij (Si), germanij (Ge), kositar (Sn), olovo (Pb
Rješenje i odgovori I D testa broj 03.
01. Plin bez boje, okusa i mirisa. 1 l dušika (N2) ima masu od
1,25 g i 14 puta je teži od vodika. Dobija se frakcionom de-
stilacijom tekućeg zraka. Postoji kao N2 molekul. U prirodi,
kao slobodan u zraku i u obliku nitrata, nitrita i u proteinima.
02. Dušikov monoksid (NO), bezbojan i vrlo otrovan plin. Kemi-
349
jski vrlo aktivan, već na zraku prelazi u dušikov dioksid (NO2
2 NO + O2 => 2 NO2
03. Deoksiribo nukleinska kiselina (DNA), i ribonukleinska kise

lina (RNA).
04. Fluor (F) bezbojan, klor (Cl) žutozelen, brom (Br) crvenomrk
jod (J) ljubičast, astat (At).
05.
4 HCl + MnO2 => MnCl2 + Cl2 + 2 H2O
06. Njene soli hipokloriti, ima jake oksidacione osobine. Sa kali-

jevim hidroksidom (KOH) daje "ževelsku vodu". Struktura:
H - O - Cl
07. SiO2 + 2 C + 2000oC => Si + 2 CO

08. Neon (Ne).
09. Lakopokretljiva žuta tekućina, sve tamnija tekućina, gusta mr
ka, postaje ponovo tečna, ali mrka, počne da vrije i prelazi u
žutu paru.
10.Piere i Maria Curie 1898.g.
Rješenja i odgovori I D testa broj 04.
01. Smjesa vodika (H2) i dušika (N2) se moraju stlačiti na

200 bahra. Stlačena smjesa se ugrije na 400 - 500oC, pa se
prevede preko katalizatora (Fe). Amonijak (NH3) se uklanja
ukapavanjem, a neizreagirani plinovi se vraćaju u proces.
350
02. Na običnoj temperaturi crvenosmeđe boje. Kad se hladi prela

zi u bezbojan plin
2 NO2 => (NO2)2 => N2O4 lako se otapa:
2 NO2 + H2O => HNO2 + HNO3
03. Mono natrijev fosfat (NaH2PO4), dinatrijev fosfat (Na2HPO4)

trinatrijev fosfat (Na3PO4).
04. Amonijev nitrat (NH4NO3).
05. 8 atoma, 8 i 6 atoma, 8,6 i 2 atoma.
06. Crvenkastim plamenom.
07. Helij (He), neon (Ne), argon (Ar), kripton (Kr), ksenon (Xe),
radon (Rn).
08.
2 NaCl + H2SO4 => Na2SO4 + 2 HCl
09. Modro.
10.
CaF2 + H2SO4 => CaSO4 + H2F2
Br2 + H2 => 2 HBr
H2 + J2 => 2 HJ
01. Otrovan bezbojan plin, oštra mirisa, 0,76, 8,5 puta teži od
vodika (H2), 1000 volumena plinovitog amonijaka (NH3)
02. Tamna tekućina, postojana samo na niskim temperaturama:
351
N2O3 + H2O => 2 HNO2
03. Brandt 1669.g. alkemičar, tražeći zlato (Au) dobio fosfor (P)
misleći da je dobio elemenat "vatru".
04.
Ca3(PO4)2 + H3PO4 + 3 H2O => 3 Ca(H2PO4)2xH2O.
05. 2 elektrona nemetali, telur (Te) sa osobinama metala.

06. pH čiste vode = 7, sp.masa vode = 1, sp. toplota = 1, u čistoj
vodi koncentacija iona je 1o-7mol/dm3.
07. 2 atoma na atome sumpora (S).
08. Sirovi kaučuk se grije na 150oC i sjedinjuje se sa sumporom
(S).. Dobija se guma.
09. Pozitivnom trooksidnom stanju,
H - O - Cl = O
10. Otopina joda u etil alkoholu, Upotrebljava se kao spoljni

antiseptik u medicini.
01.
NH4OH + HCl => NH4Cl + H2O
02. Didušikov tetroksid (N2O4) u uporabi, kao oksidaciono

sredstvo u raketnim motorima. Letjelica s kojom su se
352
astronauti spustili i poletjeli sa Mjeseca imala je oko 4,5 t

didušikovog tetroksida (N2O4)
03.
2 NaNO3 + H2SO4 => Na2SO4 + 2 HNO3
04. Smjesa (3 HCl + HNO3) otapa sve metale. Oslobađa se

se nascentni klor (Cl) koji je veoma reaktivan:
HNO3 + 3 HCl => NOCl + 2 Cl + 2 H2O
05. Glavica šibice sadrži smjesu kalijevog klorata (KClO4), koji

je oksidaciono sredstvo i sa sumporom (S) i antimonovim
(Sb) sulfidom. Premaz na kutiji je crveni fosfor (P) i stakleni
prah. Prevlačenjem glavice šibice po kutiji, temperatura zbog
trenja poraste, crveni fosfor reagira sa kalijevim kloratom. Ka-
ko je reakcija egzotermna, sumpor (S) se oksidira i šibica se za
pali.
06. NE
07. To je kalcijev fosfat, koji se dobija kao nus produkt uz čelik
Pogodan za kisela tla.
08. Mogu biti žestoki otrovi, u ratu kao bojni otrovi.
09. Disanje, egzoterman proces, oslobađa.
10. Germanij (Ge).
01.
2 NH4OH + H2SO4 => (NH4)2SO4 + 2 H2O
NH4OH + HNO3 => NH4NO3 + H2O
02. Didušikov pentoksid (N2O5) čvrsta kristalna bezbojna tvar,

353
vrlo nepostojana. Zbog raspada na dušikov dioksid (NO2) i

kisik (O2) spada u jaka oksidaciona sredstva.
03.
N2 + O2 => 2 NO dalje 2 NO + O2 => 2 NO2
2 HNO2 + O2 => 2 HNO3 ili 2 NO + H2O + 3 O => 2 HNO3
04. Ca3(PO4)2 + 2 H2SO4 => Ca(H2PO4)2 + 2 CaSO4
05. Proces pretvorbe organskih ostataka u humus, a onda iz hu-

musa u mineralne tvari, zove se mineralizacija.
06. 0,002 %, 2 PbS + 3 O2 => 2 PbO + 2 SO2
PbO + C => Pb + CO
07. Rombski, monoklinski, plastični, amorfni.

08.
FeS + 2 HCl => H2S + FeCl2
09. Da.
10. 4,6 dm3, 14,7 g
Rješenja i oidgovori I D testa broj 08.
01.Spada u slabije kiseline, vrlo nepostojana, soli se zovu

nitriti. Raspada se :
2 HNO2 => NO2 + NO + H2O
02.
4 NH3 + 5 O2 => 4 NO + 6 H2O dalje 2 NO + O2 => 2 NO2
2 NO2 + H2O => HNO3 + O2

354
03. To su alotropske modifikacije fosfora (P). Crveni je stabilniji.

04.
2 NH3 + CO2 => NH2CONH2 + H2O
05. Sulfid bizmutit, za spravljanje lako topljivih slitina: Rozeov

metal, Vudov metal (tali se na 70oC).
06. Oksidi, oksidacija, spora oksidacija.
07. 15 kg, 1,65, 5,0.
08.
Cu + 2 H2SO4 => CuSO4 + SO2 + 2 H2O
S + O2 => SO2 / 4 FeS2 + 11 O2 => 8 SO2 + 2 Fe2O3
09. SO2 + H2O + NO2 => H2SO4 + NO / 2 NO + O2 => 2 NO2
10. Bezbojna uljasta tekućina, bez mirisa, mrzne na 10,4oC, vrije

na 338oC, a na 450o se raspada. Pare vrlo otrovne, pr miješa-
nju sa vodom oslobađa se toplina. Pošto je reakcija vrlo burna
nikada ne stavljati vodu u kiselinu (VUK) nego oprezno kise
linu u vodu (KUV).
01. 82 %, nepodržava gorenje.

02.
NH3 + H2O => NH4OH
03. Nitrati, oksidaciono, plemenitih metala (Ag, Au, Pt), 86oC.

04. Nosilac svjetlosti, 44,1oC, 280oC, aktivniji.
05.
2 KCl + H2SO4 => K2SO4 + 2 HCl.
355
06. Umjetna gnojiva su topljiva u vodi i veći dio biljke iskoriste,

ali višak odlazi u vodotoke i bunare i onečiščuje okoliš.
07. Služe.
08. Na običnoj temperaturi tekućina, već na 17oC prelazi u
kruto stanje. Vrije na 45oC. Burno reagira sa vodom dajući
sumpornu kiselinu (H2SO4):
SO3 + H2O => H2SO4
09. Svi se spajaju sa vodikom, svi su bezbojni, škodljivi plinovi,

nema niti jednog slobodnog u prirodi, sa bazama grade soli
10. Soli perklorati, rabe se u industriji eksploziva. Klor je u
pozitivnom sedmooksidnom stanju:
O
//
H - O - Cl = O
//
O
01. Katalizatori, koji iz reakcije izlaze nepromjenjeni.

02. Kada se na neki sustav, koji je u ravnoteži djeluje izvana,
sustav će reagirati tako da se djelovanje smanji.
03. Rastavljanje tvari na komponente, dobivanje novih tvari
iz poznatih tvari.
04. Naboj, koji protiče (Q) kroz elektrolizer, jednak je umnošku
jakosti struje (I) i vremenu (t). Masa tvari izlučena na elektro-
di, proporcionalna je množini elektriciteta, koje je prošlo kroz
elektrolit.
356
05. Alkalijski metali, zemnoalkalijski metali,

06. Od III skupine PSE do XIII skupine PSE.
07. Ugljikova (C) skupina PSE, dušikova (N) skupina PSE,
kisikova (O) skupina PSE, halogeni elementi, inertni (pleme-
niti ) plinovi
08.
09.
10. Glava, rep, 450 V.
DODATCI
Spisak minerala (ruda) pojedinih kemijskih elemenata:
Litij (Li)
* Amligonit (LiNaAl(PO4))
* Trifilin (LiFeMn(PO4))
* Spodumen (LiAl(Si2O6))
* Lepifdolit (K(AlLi)3(AlSi3O10)(OHFe)2)
* Petalit (LiNa(AlSi4O10))
357
Natrij (Na)
* Albit (Na(AlSi3O8))
* Oligoklas ( CaNa(AlSi3O8))
* Kamena sol (NaCl)
* Čilska salitra (NaNO3)
* Kriolit (Na3(AlF6))
* Glauberova sol (Na2SO4x 10 H2O)
* Boraks (Na2B4O7 x 10 H2O)
* Kriolit (NaAlF6)
Kalij (K)
* Glinenac (K(AlSi3O8))
* Tinjac - muskovit ( KAl2(AlSi3O10)(OHF)2)
* Flogopit (KMg3(AlSi3O10)(OHF)2)
* Silvin (KCl)
* Karnalit (KMgCl3 X 6 H2O)
* Kainit (KMgCl(SO4) x 3 H2O)
* Šenit - kalijevc sulfat ( K2Mg(SO4)2 x 6 H2O)
* Polihalm (K2Ca2Mg((SO4)2 x 2 H2O
* Langbajnit (K2Mg2(SO4)3)
358
Rubidij (Rb)
* Lepidolit (K(AlLi)3(AlSi3O10)(OHF)2)
Cezij (Cs)
* Poluks (Cs(AlSi2O6) x 1/2 H2O
Berilij (Be
* Beril (Be2Al2(Si6O18))
* Euklas (BeAl(SiO4)OH)
* Gadolinit (Be3Y2Fe(SiO4)2O2)
* Hrizoberil (Al(BeO4))
* Fenakit (Be2(SiO4))
Magnezij (Mg)
* Dolomit (CaMg(CO3)2)
* Magnezit (MgCO3)
359
* Olivin ((MgFe)2(SiO4))
* Enstatit ( Mg(SiO3))
* Serpentin ( Mg6(Si4O11)(OH)6 x H2O)
* Milovka (Mg3(Si4O10)(OH)2)
* Stiva (Mg4(Si6O15)(OH)2)
* Azbest (Mg6(Si4O11)(OH)6 x H2O
* Kiserit ( MgSO4 x H2O)
* Kainit (KMgCl(SO4) x 3 H2O)
* Karnalit (KMgCl3 x 6 H2O)
Kalcij (Ca)
* Vapnenac - kreda (CaCO3)

* Dolomit (CaMg(CO3)2)
* Sadra - gips ( CaSO4 x 2 H2O)
* Anhidrit (CaSO4)
* Margarit (CaAl2(Al2Si2O10)(OH,F)2)
* Diopsid (CaMg(Si2O6))
* Volastonit (Ca(SiO3))
* Tremolit ( Ca2Mg5(Si8O22)(OH,F)2)
* Fosforit (Ca5(PO4)3(OH,F,Cl))
* Apatit (Ca5(PO4)3F)
Stroncij (Sr)
360
* Celestin (SrSO4)
* Stroncianit (SrCO3)
Barij (Ba)
*Težac (BaSO4)
* Viterit (BaCO3)
Radij (Ra)
* Uranov smolinac - uranit (UO2)
Skandij (Sc), itrij (Y)
* Tortvetit (YSc2(Si2O7)
* Gadolinit (Y2FeBe2(SiO4)2O2)
* Talenit (Y2(Si2O7))
* Ksenotim (YPO4)
* Monacit ((Ce,Th)(P,Si)O4)
Titan (Ti)
* Ilmenit (FeTiO3)
* Titanit (CaTi(SiO4)O)
* Perovskit (CaTiO3)
* Rutil - titandioksid (TiO2)
361
Cirkonij (Zr)
* Cirkon (ZrSiO4)
* Badelit (ZrO2)
* Cirkonijev fluorid (ZrF4)
Vanadij (V)
*Patronit (VS4)
* Vanadinit (Pb5(VO4)3Cl)
* Roskelit (K(Al,V)2(AlSi3O10)(OH,F)2
Tantal (Ta)
* Tantacit ((Fe,Mn)Ta2O6)
Krom (Cr)
* Kromit (FeCrO4)
* Olovni kromat (PbCrO4)
Molibden (Mo)
* Molibdenit (MoS2)
* Vulfenit (PbMoO4)
* Molibdenov sjajnik (MoO3)
Volfram (W)
* Šelit (CaWO4)
* Stolcit (PbWO4)
* Volframit ((Mn,Fe)WO4)
362
* Volframovo žutilo (WO3 x H2O)
Mangan (Mn)
* Piroluzit (MnO2)
* Braunit (2 MnO3 x MnSiO3)
* Biksbiit ((Mn,Fe)2O3)
* Manganit ( Mn2O3 x H2O)
* Hausmanit ( Mn3O4)
* Kriptomelan ((Ba,K)2Mn8(O,OH)10
* Dodofrozit ( (MnCO3)
Željezo (Fe)
* Magnetit (Fe3O4)
* Hematit (Fe2O3)
* Limonit (Fe(OH)2)
* Siderit (FeCO3)
* Pirit (FeS2)
* Triolit (FeS)
Kobalt (Co)
* Smaltin (CoAs2)
* Kobaltin (CoAsS)
* Lineit (Co3S4)
Nikal (Ni)
363
* Garnierit ((Mg,Ni)3(Si2O5)(OH)4)
* Nikelin (NiAs)
* Nikalna pakovina (NiAs2)
* Gersdoftit (NiAsS)
* Milerit (NiS)
Platina (Pt)
* Heksafluoridit (PtF6)
Bakar (Cu)
* Halkopirit (CuFeS2)
* Bornit (Cu5FeS4)
* Kubanit (CuFe2S3)
* Halkozin ( Cu2S)
* Kuprit (Cu2O)
* Malahit (Cu2(OH)2(CO3))
* Azurit (Cu3(OH)2(CO3)2)
Srebro (Ag)
* Argentit (Ag2S)
* Sromejerit (CuAgS)
* Tetraedrit ( (Cu,Ag)3(Sb,Ag)S3)
* Prustit (Ag3AsS3)
* Margitit (AgSbS2)
364
* Piragirit (Ag3SbS3)
* Kerargirit (AgCl)
Zlato (Au)
* Silvanit (AuAgTe4)
* Nagiagit ((Pb,Au)(S,Te,Sb)2)
* Krenerit (AuTe2)
Cink (Zn)
* Sfalerit (ZnS)
* Smitsonit - plemenita kamenina ( ZnCO3)
* Silikatna kamenina (Zn4(SiO2O7(OH)2 x H2O)
Kadmij (Cd)
* Grinokit ( CdS)
* Otavit (CdCO3)
Živa (Hg)
* Cinober (HgS)
* Levingstonit (Hg(Sb4S7)
Bor (B)
* Boraks (Na2B4O7 x 10 H2O)

* Kernit (Na2B4O7 x 4 H2O)
* Kolemanit (CaB3O5OH x 2 H2O)
* Borokalciot (CaB4O7 x 4 H2O)
* Boronatrokalcit (NaCaB5O9 x 8 H2O)
* Pandermit (Ca4B10O19)
365
Aluminij (Al)
* Glinenac (Mg(AlSi3O8))
* Ortoklas (K(AlSi3O8))
* Albit (Na(AlSi3O8))
* Anortit (Ca(Al2Si2O8))
* Muskovit (KAl2(AlSi3O8))
* Kaolinit (Al2(Si2O5)(OH)4)
* Korund (rubin, safir, ametist, smaragd, topaz ) (Al2O3)
* Boksit (Al2O3 x H2O)
Talij (Tl)
* Lorandit (TlAsS2)
* Vrbait (TlAs2SbS5)
Germanij (Ge)
* Argirodit (Ag8(Ge,Sn)S6)
* Germanit (Cu6FeGe2S8)
Kositar (Sn)
* Kasiterit (PbS)
* Stanin ( Cu2FeSn4)
Olovo (Pb)
366
* Galenit (PbS)
* Cerusit (PbCO3)
* Stolcit (PbWO4)
* Anglezit (PbSO4)
* Boulangerit (Pb2oSb16S44)
Fosfor (P)
* Fosforit (/Ca5(PO4)3)
* Apatit ( Ca5(PO4)3F
* Vivianit ( Fe3(PO4)2)
* Vavelit (Al3(PO4)2(OH,F)3)
* Monacit (Ce,Th)(PO4,SiO4)
Arsen (As)
* Arsenopirit (Fe(AsS))
* Arsenov sjajnik (Ni(AsS))
* Arsensko željezo (Fe(As)2)
* Klovitit (NiAs2)
* Niklena pakovina ( NiAs)
* Smaltin (CoAs2)
* Realgar ( As4S4)
* Auripigment (As2S3)
* Prustit ( Ag3AsS3)
* Enargit ( Cu3AsS4)
Antimon (Sb)
* Antimonit (Sb2S3)
* Teredrit ( (Cu,Zn,Fe,Ag,Hg)(Sb,As,Bi)S4)
* Pirostilpnit (Ag3SbS3)
* Burnonit ( CuPbSbS3)
367
* Volsbergit ( CuSbS2)
* Cinkenit ( PbSb2S4
* Štefanit (Ag5SbS4
* Breithaubit (NiSb)
* Ulmanit (NiSb3)
* Dikrasit (Ag2Sb)
Bizmut (Bi)
* Bizmutov sjajnik (BiS3)

* Bizmutov oker (Bi2O3)
* Galenobizmutit (PbBi2S4)
* Šapbahit (AgBiS2)
* Emlektit (CuBiS2)
* Tetradimit (Bi2Te2S)
* Eulitin (Bi4(SiO4)3)
Sumpor (S)
* Pirit (FeS2)
* Halkopirit (CuFeS2)
* Olovni sjajnik (PbS)
* Cinkov sjajnik ((ZnS)
* Gips (CaSO4 x 2 H2O)
* Gorka sol (MgSO4 x 7 H2O)
368
* Viserit ( MgSO4 x H2O)

* Težac (BaSO4)
Glauberova sol ( Na2SO4 x 10 H2O)
Selen (Se)
* Lebdeća porašina (SeO2)
Telur (Te)
* Bizmut-telurid (Bi2Te3)
* Tetradimit ( Bi2Te2S)
* Selentelur (Te,Se)
Fluor (F)
* Fluorit (CaF2)
* Topaz (Al2(SiO4)(OH,F)2
* Hiolit ( Na5(Al3F14)
Klor (Cl)
* Kamena saol (NaCl)

* Silvin (KCl)
* Karnalit ( KMgCl3 x 6 H2O)
* Bišofit ( MgCl2 x 6 H2O)
* Kainit (KMgCl(SO4) x 3 H2O
Jod (J)
*Lautarit (Ca(JO3)2)
369
Povijest kemije
Kemija je svojim otkrićima obilježila razvoj ljudskog roda. Prvi

početci su od Feničana, slijedi doba Egipta, pa doba antičke
Grčke, rimsko doba, srednji vijek, doba alkemije i doba moderne
kemije. U svim tim razdobljima, najvažniji je čovjek-
znanstvenik.
Abecednim redom dati su samo najznačajniji znanstvenici, koji
su svojim otkrićima obilježili razvoj kemije.
* S. ARRHENIUS
Švedski znanstvenik, djelovao u Stockholmu, dao teoriju diso-
cijacije, direktor Nobelovog instituta, 1903.g. dobio Nobelovu
nagradu.
* A.C.Q. AVOGADRO
Italijanski znanstvenik, djelovao u Torinu, radio na ovisnosti
plinova i molekulskoj masi plinova.
370
* H. BECQUERELL
Francuski znanstvenik, djelovao u Parizu, radio na uranovim
solima, otkrio pojavu radioaktivnosti, zajedno sa Curie-vima
dobio Nobelovu nagradu 1903.g.
* M.P.E. BERTHELET
Francuski znanstvenik, djelovao u Parizu, uradio veliki broj
(1899) publikacija, uradio "kalorimetrijsku bombu"
* J.J. BERZELIUS
Švedski znanstvenik, djelovao u Stockholmu, uradio prva točna
određivanja atomskih masa, dao načelo za uporabu kemijskih
simbola, uradio razne laboratorijske pribore.
* N. BOHR
Danski znanstvenik, direktor univerziteta u Kopenhagenu, dao
"Bohrov model atoma", otkrio "Bohrov princip korespodenci-
je", dobio Nobelovu nagradu.
* C.A. BOSCH
Njemački znanstvenik, uradio sintezu amonijaka (NH3) sa
Haberom, dobio Nobelovu nagradu 1931.,g., predsjednik
KWG (Keiser Wilhelm Gesellschaft).
* J.N. BRONSTED
Danski znanstvenik, djelovao u Kopenhagenu, dao teoriju
kiselina i baza.
371
* R.W. BUNSEN
Njemački znanstvenik, djelovao u Heildebergu, konstruirao
"Bunsenov plamenik", osnivač Deutche Bunsen Gesellschaft
fur Chemie.
* H. CAVENDISCH
Engleski znanstvenik, djelovao u Londonu, član Royal Society,
već sa 30 godina, dao veliki doprinos razvoju kemije.
* J.M. CRAFTS
Američki znanstvenik sa Harvarda i Massachuttes Insstitute of
Tehnology, suotkrivač sa Fridelom sinteze toluena.
* sir W. CROOKES
Engleski znanstvenik iz Londona, osnovao časopis "Chemical
News", bio predsjednik Royal Society (kraljevska akademija
znanosti)
* M.S. CURIE
Poljska znanstvenica, djelovala u Parizu. Tražeći temu za
doktorsku disertaciju zaintrigiralo ju je "Bequerelove zrake",
mukotrpno radeći dvije godine izolirala radij (Ra) i polonij
(Po), otkrila pojavu radioaktivnosti, dobila Nobelovu nagradu
1903. i 1911.g., Maria Sklodowska Curie je najveća žena
u znanstvenoj kemiji u povijesti ljudskog roda.
372
* J. DALTON
Engleski znanstvenik iz Manchestera, dao "zakon umnoženih
omjera masa", dao hipotezu o atomima, kao sitnoj, ali djeljivoj
čestici, koja je potvrđena tek poslije 100 godina.
* sir H. DAVY
Engleski znanstvenik, djelovao u Londonu, porijeklom iz
siromašne obitelji, svojim radom dobio plemićku titulu. Otkrio
natrij (Na), kalij (K), kalcij (Ca)sroncij (Sr), barij (Ba), bor (B),
ali kako sam kaže najveće otkriće je školovanje i odgoj M. Fa-
radaya. Bio direktor Royal Society u Londonu.
* J.W. DOBEREINER
Njemački znanstvenik iz Jene, pripravio mravlju kiselinu, dao
osnove stehiometrije, dao pravilo "trijada kemijskih elemenata.
* T. DRUMMOND
Engleski znanstvenik , dao "Drummondovo svjetlo"
* P.L. DULONG
Francuski znanstvenik iz Pariza, govorio o kiselinama, kao
spojevima vodika (H), dao "Dulong-Pettitovo pravilo".
* E. ERLLENMEYER
Njemački znanstvenik, djelovao u Heildebergu i Munchenu,
poznata tikvica nosi njegovo ime, dao strukturu naftalina.
* H. FEHLING
Njemački znanstvenik, djelovao u Stutgartu, dao "Fehlingovu
otopinu", radio na karboksilnim kiselinama.
373
* E. FERMI
Američki znanstvenik, djelovao u New Yorku i Chicagu, na
području kvantne teorije, otkrio pretvorbu bommbardiranjem
neutronima. Dobio Nobelovu nagradu 1938.g.,
* F. FISCHER
Njemački znanstvenik, djelovao u Berlinu, direktor KWI u
Mulheimu, radio na sintezi parafina.
* H. FRASCH
Američki znanstvenik, djelovao na College of Pharmacy u
Philadelphiji, dao "Fraschov postupak" dobijanja sumpora (S).
* C. FRIEDEL
Francuski znanstvenik, djelovao na Sorboni, objasnio strukturu
pinakona, dao sa Craftsom znamenitu sintezu toluena,
* J.L. GAY-LUSSAC
Francuski znanstvenik iz Pariza, dao "Gay-Lussacov zakon",
razradio proces olovneih komora, kod proizvodnje sumporne
kiseline (H2SO4).
* A. GHIORSO
Američki znanstvenik djelovao na kalifornijskom sveučilištu,
radio na bombardiranju teškim ionima, otkrio americij (Am),
kirij (Cm), berklij (Bk), kalifornij (Cf), mendeljejevij (Md),
laurencij (Lr).
* F. HABER
374
Njemački znanstvenik, djelovao u Berlinu, direktor KWI, prvi

dao sintezu amonijaka (NH3), 1918. dobio Nobelovu nagradu.
* J.H. vant HOFF

Nizozemski znanstvenik iz Amsterdama, osnivač stereokemije,
dobitnik prve Nobelove nagrade 1901.g.
* A.W. HOFMANN
Njemački znanstvenik iz Bonna, istraživao anilin, osnivač
"Dutsche Chemische Gesellschaft".
* F. HUND
Njemački znanstvenik, djelovao u Gottinghamu, istraživao
električno stanje u kristalima, dao "Hundovo pravilo".
* F. JOLIOT
Francuski znanstvenik, djelovao u Parizu, muž Irene Curie,
otkrio sa Ireneom umjetne radioaktivne tvari, dobio Nobelovu
nagradu 1933.g.
* I. LANGMUIR
Američki znanstvenik iz New Yorka, radio na teoriji naboja sa
Lewisom, dao teoriju valewncije, 1932.g. dobio Nobelovu
nagradu.
* A.L. LAVOISIER
Francuski znanstvenik iz Pariza, dao "zakon o održanju mase"
375
Smaknut na giljotini od pariškog tribunala, pod izlikom da

revoluciji nisu potrebni znanstvenici.
* H. LE CHATELIER
Francuski znanstvenik iz Pariza, dao "Le Chatelijev" princip.
* G.N. LEWIS
Američki znanstvenik, djelovao na Berkeleyu, radio na teoriji
kemijske veze, otkrio dobivanje teške vode (D2O).
* J. LIEBIG
Njemački znanstvenik iz Munchena, dao "Liebigovo hladilo",
radio na teoriji radikala, na volumetrijskoj analizi, dobivanje
cijanida.
* C. LINDE
Njemački znanstvenik, djelovao u Munchenu, radio na
ukapljavanju plinova, "Lindeov postupak".
* J. LOSCHMIDT
Austrijski znanstvenik, djelovao u Beču, radio na kinetičkoj
teoriji, dao "Loschmidtov broj".
* J. MAXWELL
Engleski znanstvenik, djelovao u Londonu i Cambridgu, radio
na kinetici plinova i elektromagnetnoj teoriji svjetla.
376
* E.M. McMILLAN
Američki znanstvenik na Berkeleyu, direktor Radiaton Labora-
tory, dobio neptunij (Np), dobio Nobelovu nagradu 1951.g.
* D.I. MENDJELJEJEV
Ruski znanstvenik, djelovao u Petrogradu, dao prvu tablicu
periodnog sustava elemenata, predskazao germanij (Ge),
skandij (Sc), galij (Ga).
* L. MEYER
Njemački znanstvenik, djelovao u Wurzburgu, radio ne
termokemiji, izračunao mnoge atomske mase.
* E. MITSCHERLICH
Njemački znanstvenik iz Berlina, dao poijavu izomerije,
inverzije šećera, dao "Mitscherlichovu probu".
* C.G. MOSANDER
Švedski znanstvenik iz Stockholma, otkrio lantan (La), erbij
(Er), terbij (Te), itrij (Y).
* J. NEWLANDS
Engleski znanstvenik iz Londona, dao teoriju "oktava".
* J. NESSLER
377
Njemački znanstvenik iz Karlsruha, dao "Nesslerov reagens"

na amonijak (NH3).
* A.B. NOBEL
Švedski rudarski inžinjer, djelovao u Stockholmu, usavršio
destilaciju petroleja, pronašao dinamit. U svojoj oporuci
odredio da se kamate njegovog imetka dodijele kao nagrada za
najveće zasluge iz kemije, fizike, medicine, literature i borbe za
mir poznato kao "Nobelova nagrada".
* H.C. OERSTEDT
Danski znanstvenik iz Kopewnhagena, otkrio pojavu otklona
magnetske igle.
* W. OSTWALD
Njemački znanstvenik, djelovao u Lepzigu, dao "Ostvaldov
postupak", dobio Nobelovu nagradu 1909.g.
* W. PAULI
Austrijski znanstvenik, radio u Zurichu, na kvantnoj teoriji, dao
"Paulijev princip", 1945.g. dobio Nobelovu nagradu.
* L. PAULING
Američki znanstvenik, djelovao na Pasadeni, radio na kvantnoj
mehanici i strukturi proteina, 1954.g. dobio Nobelovu nagradu.
378
* MAX-PLANC
Njemački znanstvenik iz Berlina, predsjednik KWG, postavio
kvantnu teoriju.
* J. PRISTEY
Francuski znanstvenik, otkrio kisik (O), klorovodičnu kiselinu
(HCl), amonijak (NH3), odselio u Ameriku.
* V. PRELOG
Vladimir Prelog rođen 23.srpnja 1906.g. u Sarajevu. To je
posljednji znanstvenik od naših dobitnika Nobelove nagrade,
on je bio građanin svijeta cijenjen u znanstvenim krugoivima.
Interesantno je da je kao 8-godišnji dječak nazočio paradi u
čast nadvojvode Ferdinanda, koji je ubijen u poznatom
"sarajevskom antentatu", samo nekoliko metara od mladog
Preloga. Svoju osnovnu (pučku) školu i srednju školu izučavao
u Zagrebu, a dvije godine srednje škole i u Osijeku, gdje je pod
voditeljstvom prof Kurije dobio ljubav za kemiju. Već 1921.g.
sa svojih 15 godina objavljuje znanstveni rad. Od 1924.g.
studira u Pragu. Već 1929.g. daje doktorsku disertaciju u Pragu
1935.g. dolazi u Zagreb u Zavod za organsku kemiju.
Omogućava početak rada "Plive", radi na sintezi kinina. Uz
potporu Lavoslava Ružičke odlazi u Zurich 1941.g. Tijekom
svog plodnog rada Vladimir Prelog surađivao sa mnogim svjet-
skim znanstvenicima, pa je njegov rad krunisan Nobelovom
nagradom, za poznavanje stereokemije organskih spojeva.
Pored tog rada, uradsio je konformaciju u organskim
molekulama znameniti CIP sustav ( Cahn Ingold Prelog) pra-
vilo. Umro je 1998.g. u 92-godini života.
* W. PRAUT
379
Engleski znanstvenik iz Londona, dao vodik (H), kao pratvar

"Prautova hipoteza".
* sir W. RAMSAY
Engleski znanstvenik iz Londona, otkrio argon (Ar), helij (He)
neon (Ne), kripton (Kr), ksenon (Xe), predsjednik Royal
Society, dobio Nobelovu nagradu 1904.g.
* J.W. RAYLEIGH
Engleski znanstvenik iz Londona, sa Ramsayem otkrio argon
(Ar), "trijumfom treće decimale".
* J.B. RICHTER
Njemački znanstvenik iz Berlina, osnivač stehiometrijskog
izračunavanja, dao zakon ekvivalentnih brojeva.
* S. RINMAN
Švedski znanstvenik, unaprijedio rudarstvo, pisao o željezu
(Fe), dao "Rinmanovo zelenilo".
* C.W. RONTGEN
Njemački znanstvenik, djelovao u Munchenu, otkrio
Rentgenske zrake., Dobio Nobelovu nagradu 1901.g.
* R.J. RYDBERG
Švedski znanstvenik iz Lunda, dao "Rydbergovu konstantu".
380
* sir E. RUTHERFORD
Engleski znanstvenik , djelovao na Cambridgu, prvi dao model
atoma, dobio Nobelovu nagradu 1925.g.
* L. RUŽIČKA
Lavoslav Ružička, rođen 13. rujna 1887.g. u Vukovaru. Sa
osam godina preselio u Osijek, gdje je završio osnovnu (pučku)
školu i klasičnu gimnaziju. 1906.g. upisao Višu tehničku školu
u Karlsruheu u Njemačkoj, gdje je diolomirao i doktorirao. Od
1916.g. je u Zurichu u Švicarskoj. Radio na piretriumu i kemiji
terpena.. Od 1926.g. prelazi u Ženevu. 1927.g do1929.g radi u
Utrehtu. 1934.g. izazvao veliku pozornost, kad je objavio
sintezu muškog spolnog hormona andresterona i testosterona.
Sva sredstva iz Nobelove nagrade dao za razvoj znanosti i u
Zagrebu, kao i kupovine kolekcije slika nizozemskih slikara.
Pored Nobelove nagrade, dobio je i mnoga druga priznanja i
nagrade.
* C.W. SCHEELE
Švedski znanstvenik, djelovao u Stockholmu, otkrio mangan
(Mn), barij (Ba), klor (Cl), dokazao kisik (O).
* G.T. SEABORG
Američki znanstvenik sa Berkeleya, dao radove na transurani-
ma, otkrio plutonij (Pu), americij (Am), berklij (Bk), kalifornij
(Cf), dobio Nobelovu nagradu 1951.g.
* E. SEGRE
Američki znanstvenik sa Berkeleya, radio u "Manhatan proje-
ktu" u Los Alamosu na stvaranju atomske bombe. Dobio
381
Nobelovu nagradu 1959.g.
* F. SODDY
Engleski znanstvenik sa Oxforda, dao zakon "radioaktivnog
pomaka", dobio Nobelovu nagradu 1921.g.
* E. SOLVAY
Belgijski znanstvenik, djelovao u Bruxellesu, razvio "Solvayev
postupak" proizvodnje natrijevog karbonata (Na2CO3).
* S.P.L. SORENSEN
Danski znanstvenik, djelovao u Kopenhagenu, dao pojam
kiselosti (pH).
* T. SVEDBERG
Švedski znanstvenik, djelovao u Upsali, radio na koloidima,
konstruirao ultracentrifugu, 1926.g. dobio Nobelovu nagradu.
* L.J. THENARD
Francuski znanstvenik iz Pariza, otkrio vodik peroksid (H2O2),
"Thenardovo modrilo".
* S.G. THOMAS
Engleski znanstvenik, djelovao u Londonu, dao "Thomasov
postupak" u metalurgiji.
382
* sir W. THOMSON
Ili lord Kelvin of Largs, škotski znanstvenik iz Glasgova, dao
"Thomsonov efekt", skala temperature po lordu Kelvinu.
* E. TORRICELLI
Italijanski znanstvenik iz Rima, konstruirao mikroskop,
teleskop, dao "Torricellijevu cijev"
* J. TYNDALL
Irski znanstvenik, djelovao u Londonu, dao sa Faradayem
"Tyndallov fenomen".
* L. N. VOUQUELIN
Francuski znanstvenik iz Pariza, otkrio krom (Cr), berilij (Be).
* F. WOHLER
Njemački znanstvenik, djelovao u Heildebergu, uradio prvu
sintezu organskog spoja, pa ukinuo famu "vis vitalis".
383
Dobitnici Nobelove nagrade za kemiju
Nobelova nagrada je nastala, kada je Alfred Nobel, švedski

rudarski inžinjer, pronalaskjom dinamita, uvidio opasnost svog
izuma. U svojoj oporuci 1895.g. odredio je da se kamate od
prava na prodaju dinamita, svake godine dodijele u vidu nagrade,
za naročite zasluge živim znanstvenicima na polju: kemije,
fizike, medicine, literature i borbe za mir.
- za fiziku i kemiju laureat daje Kraljevska švedska akademija
znanosti u Stockholmu,
- za medicinu laureat daje Karolinski institut u Stockholmu,
- za literaturu Švedska akademija znanosti u Stockholmu,
- za doprinos borbe za mir, Norveški Storthing u Oslu.
Nagrada se sastoji u novcu i povelji, a dodijeljuje se svake
godine 10.prosinca, na dan godišnjice smrti A. Nobela. Nagradu
uručuje osobno švedski kralj.
Nagrada se počela dodjeljivati 1901.g, ali nije u povijesti svake
godine dodjeljivana, posebno u ratnim godinama Prvog i Drugog
svjetskog rata.
Nagrada varira od visine kamate na imutak A.Nobela od godine
do godine, ovisno o količini proizvedenog dinamita.
Pregled svih znanstvenika, koji su dobili Nobelovu nagradu ide
od početrka dodjele, pa do danas. U kratkoj povijesti kemije
navodio sam i neke znanstvenike, koji su dobili Nobelovu
nagradu, ali ne samo za kemiju, nego i za fiziku. U ovom
pregledu su dati samo znanstvenici, koji su dobili Nobelovu
nagradu za kemiju.
* 1901.g. J. H. vant HOFF

Znanstvenik, koji je djelovao u Berlinu, a nagrada mu je data
za otkriće zakona kemijske dinamike i osmotskog tlaka u
384
tekućinama.
* 1902.g E.H. FISCHER

Djelovao u Berlinu, a nagradu mu dodijeljena za zasluge na
identifikaciji šećera.
* 1903. g. S.A. ARRHENIUS

Djelovao u Stockholmu, dodjeljhena nagrada za teoriju ele-
ktrolitičke disocijacije.
* 1904.g. sir W. RAMSAY

Djelovao u Londonu, a nagrada dodjeljena, zbog otkrića
inertnih (plemenitih) plinova.
* 1905.g. A. BAYER
Djelovao u Munchenu, nagrada dodjeljena, zbog radova na
organskim bojama.
* 1906.g. H. MOISSAN
Djelovao u Parizu, nagrada dodjeljena, zbog rada na izolaciji
fluora (F).
* 1907.g. E. BUCHNER
Djelovao u Berlinu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića vrenja
bez žive stanice.
* 1908.g. E. RUTHERFORD
Djelovao u Manchesteru, nagrada dsodjeljena, zbog
istraživanja na raspadu kemijskih elemenata.
385
* 1909.g. W. OSTWALD
Djelovao u Lepzigu, nagrada dsodjeljena, zbog zasluga na
polju katalize i brzine kemijske reakcije.
* 1910.g. O. WALLACH
Djelovao u Gottingenu, nagrada dodjeljena, zbog rada na
alicikličkim spojevima.
* 1911.g. M.S. CURIE

Djelovala u Parizu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića radija
(Ra) i polonija (Po).
* 1912.g. V. GRINGARD
Djelovao u Nancyju, nagrada dodjewljena, zbog rada na
publikaciji "Gringardove reakcije".
* 1913.g. A. WERNER
Djelovao u Zurichu, nagrada dodjeljena, zbog dopriniosa na
vezi atoma u molekulama.
* 1914.g. T. W. WILLSTATTER
Djelovao u Munchenu, nagrada dodjeljena, zbog istraživanja
biljnih boja.
386
* 1915.g.
Nagrada nije dodjeljena, zbog ratnih dejstava.
* 1917.g.
Nagrada nije dodjeljena.
* 1918.g. F. HABER
Djelovao u Berlinu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića sinteze
amonijaka (NH3).
* 1919.g.
* 1920.g. W.H. NERNST

Djelovao u Berlinu, nagrada dodjeljena, zbog rada na području
termokemije.
* 1921.g. F. SODDY
Djelovao u Oxfordu, nagrada dodjeljena, zbog radova na
radioaktivnim tvarima.
* 1922.g. F. W. ATON
Djelovao u Cambridgu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića
izotopa neradioaktivnih elemenata.
387
* 1923.g. F. PREGL
Djelovao u Gratzu, nagrada dodjeljena, zbog radova na
mikroanalizi organskih spojeva.
* 1924.g.
Nobelova nagrada za kemiju nije dodjeljena.
* 1925.g. R. A. ZSIGMONDY
Djelovao u Gottinghamu, nagrada dodjeljena, zbog radova na
prirodi koloida.
* 1926.g. T. SVEDBERG
Djelovao u Upsali, nagrada dodjeljena, zbog rada na
disperznim sustavima.
* 1927.g. H.O. WIELAND

Djelovao u Munchenu, nagrada dodjeljena, zbog rada na
konstrukciji žučnih kiselina.
* 1928.g. A. WINDAUS
Djelovao u Gottinghamu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića
steroida.
* 1929.g. A. HARDEN
Djelovao u Londonu, nagrada dodjeljena, zbog rada na
šećernom vrenju.
* 1930.g. H. FISCHER
388
Djelovao u Munchenu, nagrada dodjeljena, zbog radova na

strukturi boje krvi.
* 1931.g. C. BOSCH
Djelovao u Ludwigshafenu, nagrada dodjeljena zbog otkrića
postupka s uporabom visokog tlaka
F. BERGIUS
Djelovao u Heildebergu, nagrada dodjeljena, zbog rada na
postupku s uporabom visokog tlaka.
* 1932.g. I. LAGMIUR
Djelovao u Schenectadyju, nagrada dodjeljena zbog radova na
istraživanju na području termokemije.
* 1933.g.
* 1934.g. H. C. UREY
Djelovao u New Yorku, nagrada dodjeljena, zbog otkrića
teškog vodika.
* 1935.g. F. JOLIOT
Djelovao u Parizu, nagrada dodjeljena, zbog sinteze elemenata
I.JOLIOT-CURIE
Djelovala u Parizu, nagrada dodjeljena zbog sinteze elemenata.
* 1936. g. P.W. DEBYE

389
Djelovao u Berlinu, nagrada dodjeljena, zbog rada na

difrakciji Rtg zraka.
* 1937.g. W.N. HAWORTH

Djelovao u Birminghamu, nagrada dodjeljena, zbog
istraživanja l-askorbinske kiseline (C-vitamin).
* 1938.g. R. KUHN
Djelovao u Heildebergu, nagrada dodjeljena, zbog rada na
vitaminima.
* 1939.g. A. BUTENANDT
Djelovao u Berlinu. nagrada dodjeljena, zbog radova na
hormonima.
* 1940.g.
* 1941.g.
* 1942.g.
* 1943.g. G. HEVESY
Djelovao u Stockholmu, nagrada dodjeljena, zbog radova na
indikatorima.
390
* 1944.g. O. HAHN
Djelovao u Gottinghamu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića
rascjepa jezgre teških atoma.
* 1945.g. A.I. VIRTANEN

Djelovao u Helsinkiju, nagrada dodjeljena, zbog radova na
metodi konzerviranja živežnih namirnica.
* 1946.g. J.B. SUMMER

Djelovao u Ithacu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića
kristalizacije enzima.
J.H. NORTHOP
Djelovao u Princetonu, nagrada dodjeljena, zbog rada na
dobivanju virusnih proteina.
W. M. STANLEY
Djelovao u Princetonu zajedno s Northopom, nagrada
dodjeljena zbog istraživanja virusnih proteina.
* 1947.g. sir R. ROBINSON

Djelovao u Oxfordu, nagrada dodjeljena, zbog istraživanja
alkaloida.
* 1948.g. A.W.K. TISELIUS

Djelovao u Uppsali, nagrada dodjeljena, zbog radova na
elektroforezi.
* 1949.g. W.F.GIAUQUE
Djelovao na Berkeleyu, nagrada dodjeljena, zbog radova na
ekstremno niskim temperaturama.
391
* 1950.g. H.O.P. DIELS

Djelovao u Kielu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića sinteze
dijena.
K.ALDER
Djelovao u Kolnu, nagrada dodjeljena, isto kao i za Dielsa
zbog otkrića sinteze dijena.
* 1951. E.M. McMILLAN

Djelovao na Berkeleyu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića
transurana.
T.G. SEABORG
Djelovao na Berkeleyu, nagrada dodjeljena za isto što i
McMillanu, zbog otkrića transuranskih elemenata.
* 1952.g. J.P.A. MARTIN

Djelovao u Londonu, nagrada dodjeljena, zbog rada na kroma-
tografiji.
M.L.R. SYNGE
Djelovao u Bucksburnu, nagrada dodjeljena, zbog radova sa
Martinom na kromatografiji.
* 1953. H. STAUDINGER
Djelovao u Freiburgu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića na
području makromolekularne kemije.
* 1954.g. L.C. PAULING

Djelovao u Pasadeni, nagrada dodjeljena, zbog istraživanja
kemijske veze.
* 1955.g. V. du VIGNEAUD
Djelovao u NewYorku, nagrada dodjeljena, zbog izoliranja
392
hormona, vasopresina.
* 1956.g. sir C.N. HINSHELWOOD

Djelovao na Oxfordu, nagrada dodjeljena, zbog otkrića
lančastih reakcija u eksplozivima.
N.N. SEMJONOV
Djelovao u Moskvi, nagrada dodjeljena, zbog objašnjenja
lančastih reakcija, kod eksplozija.
* 1957.g. sir A. TODD

Djelovao na Cambridgu, nagrada dodjeljena, radi istraživanja
nuklearnih reakcija.
* 1958.g. F. SANGER
Djelovao na Cambridgu, nagrada dodjeljena, radi izoliranja
insulina.
* 1959.g. J. HEYROWSY
Djelovao u Pragu, nagrada dodjeljena, radi razvoja polagrafske
analize
* 1960.g. F.W. LIBBY

Djelovao u Chikagu, nagrada dodjeljena, zbog određibvanja
starosti uz potporu izotopa 14 C.
* 1961.g. M. CALVIN
Djelovao na Berkeleyu, nagrada dodjeljena, zbog radova na
393
asimilaciji.
* 1962.g. J. C. KENDREW
Djelovao na Cambridgu, nagrada dodjeljena, zbog određivanja
Rtg strukture mioglobina i hemoglobina.
F.M. PERUTZ
Djelovao na Cambridgu, nagrada dodjeljena zajedno sa
Kendrewom za određivanje Rtg strukture mioglobina i
hemoglobina.
* 1963.g. K.Z. J. NATA

Nagrada dodjeljena za izuzetne uspjehe na radu na polimernim
spojevima.
* 1964.g. D.K. Houdjkin

Nobelova nagrada dodjeljena za izuzetan doprinos razjašnjenju
biokemijskih spojeva.
* 1965.g. R.B. WOODVARD

Nobelova nagrada dodjeljena, za izuzetan doprinos na razrje-
šenju organskih sinteza.
* 1966.g. R.S. MALICAN

Nobelovu nagradu dobio , zbog rada na kemijskim vezama
* 1967.g. M.IGEN
R.J.V. NORISH
J. PORTER
Nobelova nagrada podjeljena, za istraživanja ekstremno brzih
kemijskih reakcija.
394
* 1968.g. L.ONZAGER
Nobelova nagrada dodjeljena, zbog otkrića recipročnih odnosa,
spojevima, koji nose njihovo ime.
* 1969.g. D.H.R. BARTHAN

O. HASEL
Nobelova nagrada podjeljena, za izuzetan doprinos na razvoju
koncepta konformacije.
* 1970.g. L.F. LELUR

Nobelova nagrada dodjeljena, za doprinos na otkriću šećernih
nukleotida i njihovoj ulozi u biosintezi.
* 1971. G.HERTZBERG
Nobelovu nagradu dobio, zbog rada na elektronskim stru-
kturama molekule slobodnih radikala,
K.B. ANFINSEN
Nobelovu nagradu dobio, zbog izuzetnog doprinosa na
ribonukleazi.
* 1972.g. S.MOOR
V.H.STEIN
Nobelova nagrada podjeljena, za izuzetan doprinos na
razrješenju između kemijskih struktura i katalitičke aktivnosti
ribonukleaze.
* 1973.g. E.O. FISCHER

J. WILLKINSON
Nobelova nagrada podjeljena, za radove na organo-metalnim
395
spojevima.
* 1974.g. D.J. FLORY

Nobelova nagrada dodjeljena, zbog izuzetnog doprinosa
razrješenja teorije makromolekula.
* 1975. g. V. PRELOG
J.V. KONFORTH
Nobelova nagrada podjeljena, za izuzetan doprinos na radu
stereokemizma i stereokemije organskih molekula.
* 1976.g.V.N. LEPSCOMB
Nobelova nagrada dodjeljena, zbog izuzetnog doprinosa na
istraživanju borana.
* 1977.g. I. PRIGODJIN
Nobelova nagrada dodjeljena, zbog istraživanja na
neravnotežnoj termodinamici.
* 1978.g. P.D. MITCHELL

Nobelova nagrada dodjeljena, zbog formulacije kemiosmotske
teorije.
* 1979.g. H. BROWN
J. WETIG
Nobelova nagrada podjeljena za izuzetan doprinos na uporabi
396
spojeva bora (B) i fosfora (P) u organskim sintezama.
* 1980. g. P. BERG
V. GILBERTH
F. SAUGER
biokemizmu deoksiribonukleinske kiseline (DNA).
* 1981.g. K. FUKU
R. HOFMANN
Nobelova nagrada podjeljena, za izuzetan doprinos teoriji
fotokemijskih reakcija.
* 1982.g. A.KLUG
Nobelova nagrada dodjeljena, za rad na kristalografskoj i
elektronskoj mikroskopiji.
* 1983.g. H.TOB
Nobelova nagrada dodjeljena, za izuzetan doprinos na
mehanizmu prijenosa elektrona.
* 1984.g. R.B. MERRYFELD

Nobelova nagrada dodjeljena, za razvoj metodologije za
kemijsku sintezu na krutoj podlozi.
* 1885.g. H.A. HOPTOMANN

J. CARL
397
Nobelova nagrada dodjeljena, za rad na direktnim metodama

određivanja kristalnih struktura.
* 1986.g. D.R.HERSCHBACH
T.L.J.K. POLANY
Nobelova nagrada podjeljena za radove na dinamici
elementarnih čestica.
* 1987.g. D.J. CRAM

J.M. LEON
C. PEDERSEN
na molekulama velike selektivnosti.
* 1988.g. J. DISENHOFER
R. HABER
H. MITCHELL
Nobelova nagrada podjeljena, za izuzetan doprinos na tro-
dimenzionalnoj strukturi, fotosinteznog reakcionog centra.
* 1989.g. S. ATMANN
T.R. CHEH
Nobelova nagrada podjeljena, za izuzetan doprinos za
otkriće katalitičkih osobina ribonukleinske kiseline (RNK).
* 1990.g. L.J. CORY

Nobelova nagrada dodjeljena za izuzetan doiprinos na
metodologiji organskih sinteza.
* 1991.g. R.R. ERNST

Nobelova nagrada dodjeljena, za izuzetan doprinos na razvoju
398
nuklearne magnetne rezonancije (NMR) i spektroskopije

visokog razlaganja čestica.
* 1992.g. R.A. MARCUS

Nobelova nagrada dodjeljena za rad na teoriji reakcije prenosa
elektrona u kemijskim reakcijama i,
K.B. MALIS
Nobelova nagrada dodjeljena za izuzetan doprinos razrješenju
polimerizacionih lančastih reakcija.
* 1993.g. M. SMITH
Nobelova nagrada dodjeljena, za izuzetan doprinos na
mutagenezi proteina.
* 1994.g. J.A. OLA

Nobelova nagrada dodjeljena, za izuzetan doprinos razrješenju
kemizma ugljikovog kationa (C+).
* 1995.g. P.J. KRUCEN

M.J. MOLHINA
E.C.ROULAND
Nobelova nagrada podjeljena, za radove na kemiji razgradnje
ozona (O3).
* 1996.g. R. KURL
ser H. KROTA
R. SMOULY
399
Nobelova nagrada podjeljena, zbog radova na otkriću

fulerena.
* 1977.g. P.D. BOUER

J.E. WOCKER
J.K. SCONN
na mehanizmima i sintezi ATP baza.
* 1988.g. V. KOUN
Nobelovu nagradu dobio, za izuzetan doprinos na razrješenju
strukture gustina.
J.A. POPLE
Nobelova nmagrada podjeljena, za izuzetan doprinos teoriji
za računsku kvantnu kemiju.
* 1999.g. A.H. ZEVAI

Nobelovu nagradsu dobio, zbog radova na femtosecundarnoj
spektroskopiji.
* 2000.g. A.J. HEGER

A.JH. MacDERMID
H. SCHIRAKAVA
Nobelova nagrada podjeljena, zbog izuzetnog doprinosa na
otkriću provodnih polimera.
* 2001.g. V.S. NOULS

R. NOYORI
K.B.SCHARPLESS
Nobelovu nagradu dobili, za izuzetan doprinos na kiralnim
oksidacijskim reakcijama.
400
* 2002.g. K. WUNTRICH
Nobelova nagrada dodjeljena, za izuzetan doprinos na razvoju
nuklearne magnetne rezonancije (NMR),
J.B. FENN
K. TANACA
Nobelova nagrada podjeljena, za izuzetan doporinos desorpcije
i ionizacije spektralne analize.
* 2003. P. AGRE
R. MacCENONN
Nobelova nagrada podjeljena, za izuzetan doprinos rada na
strukturi ionskih kristala u staničnim membranama.
* 2004. SICHANOWER
A. HERSCHKO
I. ROSE
radovima razgradnje proteina.
* 2005.g. R. CROUCS
R.SCHROCK
I. CHOVEN
razvoju metateze u organskoj sintezi.
* 2006.g.
401

Kemija Za 1. Razred

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kemija Za 1. Razred

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

OPĆA I ANORGANSKA KEMIJA

Usora; rujna 2005 Autor: prof. Tvrtko Malić

Na početku nekoliko naputaka za korištenje ove skripte.

Skriptu započinjemo pitanjem? Što je to kemija?

- 3000 godina prije Krista-egipatsko doba:

- 17. – 21. Stoljeće – moderna kemija:

I A 1 ZAKONI KEMIJSKOG SPAJANJA

Svojim udžbenikom A.Lavoisier (francuski kemičar) započeo je

1.Zakon o održanju mase – A.Lavoisier 1784.g.:

2. Zakon stalnih omjera masa – J.Proust 1799.g.:

3. Zakon umnoženih omjera masa – J.Dalton 18o3.g.:

4. Zakon stalnih volumnih omjera – Gay-Lussac 18o9.g.:

- Avogadrov zakon 1811.g.:

I A 2 RELATIVNA ATOMSKA MASA

To je broj (Ar) koji govori koliko puta je prosječna masa atoma

Broj 2 je atomski broj, a 4,oo3 je relativna atomska masa (Ar).

I A 3 UNIFICIRANA ATOMSKA JEDINICA MASE

Tako je relativna atomska masa (Ar) definirana:

Gdje je m = masa kemijskog elementa

I A 4 RELATIVNA MOLEKULSKA MASA

To je broj (Mr) koji govori koliko je puta masa molekule nekog

Molarna masa ima oznaku (n), a to je ona količina tvari

Gdje je : Mr – relativna molekulska masa

L = N = AVOGADROVA CONSTANTA = >

Izrada: Ar(Fe) = 55,85, pa je molarna masa željeza

M(Fe) = 55,85 g mol. Ako odvažemo 55,85 g željeza

I A 6 PLINSKI ZAKONI U KEMIJI

Plinovi nemaju volumen, nego on ovisi o volumenu posude.

R.Boyle (engl.) I E.Mariotte (fra), neovisno pronašli zakonitost

Primjer: Volumen plina propan-butan u čeličnoj boci pod tlak

Avogadrov zakon: Plinovi istog volumena pri istoj temperaturi

Tako 6,022 x 1023 jedinki pri normalnim uvjetima sadrži 1

Gdje je R = opća plinska konstanta, koja iznosi:

Gdje je: m – masa plina

J.B.Rihter (njem.) 1794.g. dao ime stehiometrija, po grčkoj

po Rihteru kemijsko računanje, za onaj dio kemije, koji pronalazi

Sve do početka 19.stoljeća smatralo se da je atom nedjeljiva

postavlja se osnova za novu teoriju o atomu kao sitnoj djeljivoj

U atomskom jezgru skoncentrirana je gotovo sva masa atoma.

Proton je subatomska čestica, čija je masa gotovo jednaka

zasebno mjesto u Periodnom sustavu elemenata (PSE), već se svi

- normalni vodik ima p+ + e - = H = 99,98 %

- tricij (p+2n)+ + e- = T = 7 x 10-7 %

Elektroni su oko jezgra raspoređeni tako da svi atomi neke

ima 1 podljusku, L ljuska dvije podljuske . Svaka ljuska može

Od kada je Rutherford predložio svoj model atoma, postavljeno

može emitirati ili apsorbirati, samo u paketima najmanje količine

Gdje je V frekvencija svjetlosti koju je postavio Einstein a h

U ovoj jednadžbi n (glavni kvantni broj) u najnižem

energiju, on može apsorbirati samo određene kvante energije,

I A 13 VALNO – MEHANIČKI MODEL ATOMA

Na žalost Bohrova teorija objasnila je uspješno samo model

Gdje je h – Plancova const. a lambda –dužina vala elektrona

To je “princip neodređenosti”, koji je univerzalni princip. Zato

To je raspodjela elektrona u nekom atomu, po ljuskama,

Elektroni se u magnetnom polju ponašaju, kao mali magnetići,

redni broj ljuske 1 s 1 označava podljusku

Elektroni su predstavljeni strelicama. Strelice suprotna smjera

planeta oko Sunca. Elektroni se u elektronskom omotaču atoma,

Klasifikacija kemijskih elemenata započinje sa više različitih

- Dobereinerova teorija trijada

- Newlandsova teorija oktava