Semantika

Uvod u opštu lingvistiku

Natalija Panić i Maja Miličević
30.11.2009.
Predmet semantike

• Proučavanje značenja u jeziku, tj. proučavanje

načina na koji reči i rečenice prenose značenje

• Sadržaj semantičkih jedinica nasuprot njihovoj

formi, veza između oblika reči i njenog značenja
(onomatopeja, ikoničnost)
Šta je značenje?
• “Značenje značenja” (The Meaning of Meaning,
Ogden & Richards 1923) - 16 različitih značenja
reči značiti i značenje
▫ Zeleno svetlo znači kreni. → pokazuje
▫ Zdravlje znači sve. → ima vrednost
▫ U čemu je značenje života? → cilj, svrha
▫ Šta za vas znači “kapitalist”? → predstavlja
▫ Šta znači “rožnjača”? → na šta se odnosi
Predmet semantike

• Leksička semantika
▫ značenje reči (idiomi!)
▫ značenjski odnosi među rečima
• Rečenična semantika
▫ značenje rečenica
Značenje reči

• leksičko : gramatičko
• predmetno : emotivno
• konkretno : apstraktno
• osnovno : preneseno
• denotativno : konotativno
Leksičko : gramatičko značenje

• Leksičke reči
▫ “olovka”
leksičko značenje + gramatičko značenje
(imenica ženskog roda u nom. jedn.)

• Gramatičke reči
▫ “da”, “od”
gramatičko značenje + leksičko značenje
Predmetno : emotivno značenje

• Predmetno (referencijalno)
▫ ne uključuje emotivni odnos ili reakciju
“kuća”, “baba”, “zemlja”

• Emotivno
▫ uključuje emotivni odnos ili reakciju
“dom”, “baka”, “domovina”
Konkretno : apstraktno značenje

• Konkretne reči
▫ označavaju nešto određeno, opipljivo, materijalno
“sto”, “sveska”, “vrata”

• Apstraktne reči
▫ označavaju apstrakcije
“dobrota”, “lukavost”, “šarm”
Osnovno : preneseno značenje
• Osnovno značenje
▫ delovi tela: glava, noga, uši

• Preneseno značenje → metaforički prenos

▫ glava → glava eksera, kupusa, knjige, porodice
▫ noga → noga stola, stolice
▫ uši → uši lonca, sveske

Polisemija
Denotativno : konotativno značenje

• Denotacija
▫ primarno, osnovno, eksplicitno značenje
▫ policajac - pripadnik snaga reda

• Konotacija
▫ izvedeno, emotivno, implicitno značenje
▫ policajac - njuškalo (grubost, priglupost?)
Komponentna analiza
• Raščlanjivanje značenja na značenjske
komponente
▫ “žena”(+ljudsko, +odraslo, –muško)
▫ “dečak”(+ljudsko, −odraslo, +muško)
• Značenjske komponente = semantička
distinktivna obeležja
• Skup semantičkih distinktivnih obeležja =
semema
Proste i izvedene reči

• Proste reči
▫ minimalne, primitivne
“imati”, “živeti”

• Izvedene reči
▫ mogu se parafrazirati putem prostih reči
“dati”, “umreti”, “ubiti”
Promene značenja
• Promene u pojedinim komponentama
▫ engl. nice – “luckast, priglup” (srednjoengleski)
→ “fin, dobar” (savremeni engleski)

• Kod pozajmljenica
▫ engl. meeting “sastanak” → miting (engl. rally)
▫ engl. drugstore “apoteka” → dragstor (engl.
[24/7] shop)
Značenjski odnosi među rečima

• Polisemija
• Homonimija
• Sinonimija
• Antonimija
• Hiponimija
Polisemija

• Višeznačnost - isti glasovni sklop, povezana

značenja
▫ glava (na telu, u knjizi...)
▫ list (na drvetu, papira...)
Homonimija

• Isti glasovni sklop, različito značenje

▫ pravi homonimi
“sto”, “kosa”
▫ homografi
“grad” (naselje/padavina - grâd/grad)
▫ homofoni
engl. to/two/too
Sinonimija
• Isto značenje
▫ potpuni sinonimi su retki
▫ test: uzajamna zamenljivost
▫ registar upotrebe
“vatra/oganj”, “voz/vlak”, “kostur/skelet”

• Eufemizmi
▫ “zemlje u razvoju”, “toalet”
▫ eng. “spend a penny”
Antonimija

• Suprotno značenje
▫ pravi antonimi
lep : ružan, mlad : star - moguće stepenovanje
▫ dopunski antonimi
živ : mrtav, muški : ženski - odnos “ili-ili”,
stepenovanje nije moguće
▫ relacioni antonimi
iznad: ispod, muž : žena - odnos “ako-onda”
Hiponimija

• Svrstavanje reči u hijerarhizovane klase

▫ hiperonim - nadređeni član
“cvet”
▫ hiponim - podređeni član
“ruža”, “jorgovan”, “krin”, “đurđevak”

• Hiperonim ne postoji za sve pojmove

▫ “vrata”, “prozor”
Prototip

• Tipični nosilac osobina nadređenog pojma,

odnosno klase
▫ “ptica”
slavuj, vrabac, golub, kokoška, pingvin
▫ “povrće”
paradajz, paprika, kupus, krompir, lubenica
Semantička polja

• Grupe srodnih reči

▫ semantičko polje naziva za boje
“bela”, “žuta”, “zelena”...
▫ semantičko polje rodbinskih odnosa
“majka”, “otac”, “tetka”, “ujna”, “stric”...
Semantičko polje naziva za boje
• Spektar boja je kontinuum bez jasnih fizičkih
granica → različit broj članova u različitim
jezicima
• Neki jezici na Novoj Gvineji imaju samo “tamno”i
“svetlo”
• Navaho ne pravi leksičku razliku između ”plavog”i
“zelenog”
• Latinski nema leksema za “smeđe”i “sivo”
• Hanuoo ima samo četiri osnovna naziva za boje:
“belo”, “crno”, “crveno”, “zeleno”
Leksički skupovi

• Leksičko jezgro i srodne reči

▫ “kuća” (semantičko polje)
zgrada, koliba, pojata, brvnara...
▫ “kuća” (morfološke izvedenice)
kućica, kućerina, kućni, skućiti se...

• Deminutivi i hipokoristici (“kućica”, “kućerak”),

augmentativi i pejorativi (“kućerina”, “kućerda”)
Značenje rečenica

• Gramatičko značenje

• Pragmatičko značenje

• Propozicionalno značenje
Značenjski odnosi
• Parafraza (up. sinonimija)
• “Potpisali su ugovor.” = “Ugovor je potpisan.”
• Kontradikcija
• “Ova usedelica je udata.”
• Tautologija
• “Ova usedelica je neudata.”
• Sintaksička dvosmislenost (up. polisemija)
• “Glumice su počupale pevačice.”
• “Popila je kafu i toplu čokoladu sa šlagom.”
Gramatičnost i smislenost

• Colourless green ideas sleep furiously.

“Bezbojne zelene ideje besno spavaju.”
→ gramatična, ali besmislena rečenica

• “Mi smo videla zec.”

→ negramatična, ali smislena rečenica
Literatura

• Bugarski, R. (1996) Uvod u opštu lingvistiku.

Beograd: Čigoja štampa. (glava 13)

• Kristal, D. (1987) Kembrička enciklopedija

jezika. Beograd: Nolit. (glava 17)